[[@YHRK]] [[@Spiritual]]

bruhadāranyaka Upanishad
Languages: Telugu and Sanskrit
Script: TELUGU
Sourcing from Upanishad Udyȃnavanam - Volume 5
Translation and Commentary by Yeleswarapu Hanuma Rama Krishna
NOTE: Changes and Corrections to the Contents of the Original Book are highlighted in Red
REQUEST for COMMENTS to IMPROVE QUALITY of the CONTENTS: yhrkworks@gmail.com

శుక్ల యజుర్వేదాంతర్గత

9     బృహదారణ్యకోపనిషత్

విషయ సూచిక :

శుక్ల యజుర్వేదాంతర్గత

9     బృహదారణ్యకోపనిషత్ - శ్లోక తాత్పర్య పుష్పమ్

శ్లో।। సో కామయత ద్వితీయో।

అనన్యము, ఏకము, అఖండము, పరము అగు ఆత్మ పురుషుడు లీలా, క్రీడా వినోది అయి ‘‘నాకు ఎదురుగా రెండవది (అన్యమనునది) ఏర్పడినదై ఉండును గాక।’’ - అని భావించి, ద్వితీయమును సిద్ధింపజేసుకుంటున్నారు. ఇదియే జగత్ యొక్క వాస్తవ రూపము. కనుక జగత్తు స్వయంకృత కల్పనయే.

శాంతి పాఠము

ఓం పూర్ణమదః। పూర్ణమిదమ్। పూర్ణాత్ పూర్ణమ్ ఉదచ్యతే।
పూర్ణస్య పూర్ణమ్ ఆదాయ, పూర్ణమేవ అవ శిష్యతే।।
ఓం శాంతిః శాంతిః శాంతిః।

(ఈ ఎదురుగా కనిపించే సమస్తమునకు స్వస్వరూపమై, సర్వాత్మకమై, సహజమై వెలయుచున్నట్టి) - ‘అదః’, ‘తత్’ అనబడు ఆవలగల (All beyond) ‘‘పరమాత్మ’’ (One’s own original SELF) - సర్వదా పూర్ణుడే।

అట్టి పూర్ణుని నుండి (బంగారము నుండి ఆభరణమువలె) ప్రదర్శనమగుచున్న ‘‘ఇదమ్’’ ప్రత్యయార్థమగు జీవాత్మ, జగత్తులు [The Experiencer (The Incidental SELF) and The Experiences] కూడా సర్వదా పూర్ణమే। అపూర్ణమనబడేది ఈ జీవాత్మ జగత్తులపట్ల ఏదీ ఏమాత్రము లేనేలేదు.

(బంగారముచే తయారుచేయబడిన ఆభరణము బంగారమే అయినట్లు, జలం నుండి బయల్వెడలే తరంగము జలమే అయినట్లు) జీవాత్మ జగత్తులు పూర్ణధర్మము విడువకయే పూర్ణమే’’ - అయిఉన్నాయి.

పూర్ణము నుండి పూర్ణము (పరమాత్మ నుండి → జీవాత్మ) ఈవలికి తేబడినప్పుడు కూడా (0–0 = 0 వలె) సర్వదా, సర్వత్రా ఇహ - పరములందు పూర్ణత్వమే ఏర్పడి ఉండి, పూర్ణము నుండి వచ్చినది పూర్ణముతోనే మమేకమగుచున్నది. ఈ సమస్తము సర్వదా పూర్ణమే।

ఓం శాంతిః శాంతిః। శాంతిః శాంతిః।।

శుక్ల యజుర్వేదాంతర్గత

బృహదారణ్యకోపనిషత్ - 1 & 2 అధ్యాయముల గురించి

(బృహత్ ఆరణ్యక ఉపనిషత్)

బృహదారణ్యకోపనిషత్ 8 అధ్యాయములు కలిగి ఉన్నది. అయితే మొదటి రెండు అధ్యాయములు యజ్ఞ - యాగ సంబంధమై కర్మ - ఉపాసనా ప్రశంసలు, కర్మ సంబంధమైన విధి - విధానములు, నియమ నిష్టలు మొదలైనవి ప్రధానముగా వర్ణించబడటంచేత, ఒకానొక పెద్దల ఆచారము ప్రకారము (శంకర, రామనుజ, మధ్వాచార్య సద్గురువులు అనుసరించిన విధానంగా) ‘3’వ అధ్యాయము నుండి మాత్రమే ఉపనిషత్ అధ్యయనము ప్రారంభించబడుతూ వస్తోంది. మొదటి రెండు అధ్యాయములు శబ్ద-నాద-ఉచ్చారణా యజ్ఞ విధాన ప్రాధాన్యముగా వాఙ్మయనిర్మితమై ఉన్నాయి.

మనము కూడా అదే పద్ధతిని అనుసరిస్తూ ‘3’వ అధ్యాయము నుండి శ్లోక తాత్పర్య అధ్యయన పుష్పములను వివరించుకుంటున్నాము.

‘యజ్ఞ యాగ విధివిధానముల అధ్యయన జిజ్ఞాసువులు 1, 2 అధ్యాయములను కూడా పఠన, పరిశీలనములను (విడిగా) చేయతగును।’’ - అని యజ్ఞయాగ కర్మ - ఉపాసనా వేత్తలకు వినమ్రుడనై విన్నవించుకుంటున్నాను.

శుక్ల యజుర్వేదాంతర్గత

బృహదారణ్యకోపనిషత్ - తృతీయ అధ్యాయము

శ్లోక తాత్పర్య పుష్పమ్

3–1.) ప్రథమ బ్రాహ్మణము - అశ్వమేధ యాగము - సృష్టి సందర్శన ధ్యానము

(మేధాశ్వము :: మేధ = ధారణాశక్తి గల, జ్ఞాపకశక్తితో కూడిన బుద్ధి) (అశ్వము = మనస్సు)
అశ్వమేధ యాగములోని అశ్వమే మనస్సు. ఈ విశ్వమే యాగ విశేషము.

బృహదారణ్యక-ఉపనిషత్-మేధాశ్వము


విశ్వమే అశ్వము। బుద్ధియే మేధ। (అశ్వము = మనస్సు. మేధ = బుద్ధి. యాగము = పరాత్మకొరకై వినియోగము)
1. ఓం।
ఉషా వా అశ్వస్య మేధ్యస్య శిరః।
సూర్యః చక్షుః। వాతః ప్రాణో।
వ్యాత్తమ్ అగ్నిః - వైశ్వానరః-
సంవత్సర ఆత్మ ।
 ‘విశ్వము’ అనే అశ్వమేధయాగముయొక్క (యజ్ఞాశ్వముయొక్క)
శిరస్సు = బ్రహ్మముహూర్తము, ఉషస్సు. నేత్రములు = సూర్యుడు.

యజ్ఞాశ్వముయొక్క ప్రాణములు → వాయువు.

యజ్ఞాశ్వము యొక్క తెరువబడిన నోరు → వైశ్వనరాగ్ని.

విశ్వయజ్ఞము యొక్క సంవత్సరమే → ఆత్మ (దేహము జీవాత్మ).
అశ్వస్య మేధ్యస్య -
ద్యౌః పృష్ఠమ్।
అంతరిక్షం ఉదరం ।
 విశ్వము యొక్క ద్యులోకమే → అశ్వమేథాశ్వము యొక్క వీపు (వెనక ప్రక్క. పృష్ఠము)

అంతరిక్షము (ఆకాశమే) → యాగాశ్వముయొక్క పొట్ట.
పృథినీ పాదమ్ (పాజస్యమ్)।
దిశః పార్శ్వే।
అవాంతర దిశః పర్శవ
ఋతవో అంగాని।
 భూమియే → పాదము.

తూర్పు-పడమర-ఉత్తర-దక్షిణ దిక్కులే → అశ్వముయొక్క పార్శ్వములు.

ఈశాన్య ఆగ్నేయ నైరుతి వాయువ్య అవాంతరదిశలే → యజ్ఞాశ్వపు ప్రక్కటెములు.

ఆరు ఋతువుల → అంగములు.
మాసాశ్చ, అర్థమాసాశ్చ
పర్వాణి అహోరాత్రాణి - ప్రతిష్ఠా ।
నక్షత్రాణి అస్థీని।
నభో మాంసాని। ఊవధ్యగ్ం సికతాః।
 మాసములు-సంధులు. అర్ధమాసములు - పాదములు. రాత్రింబవళ్లే → ఎముకలు.

నక్షత్రములే ప్రతిష్ఠ (శాశ్వతముగా నిలుచునవి) అగు బొమికలు. ఆకాశమే - మాంసము. కడుపులోని జఠరాగ్ని (ఆకలి)యే → ఇసుక।
సింధవో గుదా।
యకృచ్చక్లో మానశ్చ పర్వతా,
ఓషధయశ్చ వనస్పతయశ్చ లోమాని।
 నదులే → గుదము. నదీనదములే → నాడులు.

పర్వతములే → మాంసపిండము.

ఓషధులు, వనస్పదులు → వెంట్రుకలు.
ఉద్యన్ పూర్వార్థో।
నిమ్లోచన్ జఘనార్ధో।
 • అట్టి సృష్టి రూప యజ్ఞాశ్వమునకు పూర్వ విభాగము → ఉదయిస్తున్న (మరియు) మధ్యాహ్న కాలము వరకు ప్రకాశించుచున్న సూర్యుడు. (6 AM to 12 noon).
• ఉత్తర విభాగము - మధ్యాహ్నము నుండి సాయంకాలము వరకు ప్రకాశించుచున్న సూర్యుడు. (12 noon 6 PM).
యత్ విజృంభతే, తత్ విద్యోతతే।
యత్ విధూనుతే, తత్ స్తనయతి।
యత్ మేహతి తత్ వర్షతి।
వాగేవ అస్య వాక్ ।
(మేహ = శిశ్నము, మగగురి)
 ఆ అశ్వము యొక్క అంగముల విజృంభణ (విస్తరణ)యే విద్యుత్ (తేజస్సు). అద్దాని అంగముల ప్రకంపనములు - ఉరుములు.

ఆ అశ్వము మూత్రము విడువటమే వర్షము. అద్దాని సకిలింపు శబ్దములే వాక్కు.
2. అహర్వా అశ్వం
పురస్తాత్ మహిమాన్వ జాయత।
తస్య పూర్వే సముద్రే
యోనీ రాత్రిః
ఏనం పశ్చాత్ మహిమాన్ అజాయత।
తస్యాపరే సముద్రే యోనిః
 అట్టి సృష్టి యజ్ఞాశ్వమునకు ముందు వెనుక ఉన్న బంగారు - వెండి పాత్రలే రాత్రింపగళ్లు. (యజ్ఞములో) స్వర్ణ - రజత పాత్రలు ఉంచు స్థానములే తూర్పు - పడమర సముద్రములు.

రాత్రియే విశ్రాంతి పొందు యోని. అద్దాని మహిమయే సందృశ్యమగుచున్న ‘విశ్వదృశ్యము’.
అద్దాని పరస్థానము (జనన స్థానము) సప్త సముద్రములు.
ఏతౌ వా (యోనిరేతౌ వా) అశ్వం మహిమాన్
ఆవభిః తత్ సంబభూవతుః
 ఈవిధంగా ఆ మేధాశ్వము అనబడే పరతత్త్వము యొక్క మహిమయే ఈ సమస్తముగా సంభూతమై ఉంటోంది.
హయో భూత్వా
దేవాన్ అవహత్ వాజీ
గంధర్వాన్ అర్వా అసురాన్
అశ్వో మనుష్యాన్।
సముద్రయేవ అస్య బంధుః।
సముద్రో యోనిః।
 అద్దాని దివ్యరూపములే దేవతలు, గంధర్వులు, అసురులు, మానవులు, తదితర సమస్త జీవులు. అట్టి ‘సృష్టి’ అనే యాగాశ్వము - సముద్రమును జననస్థానముగా కలిగి ఉన్నది.

సముద్రమే విశ్వాశ్వమునకు బంధువు.

ఈ విధంగా ఈ సమస్త విశ్వము అశ్వమేధ యాగ యోగోపాసనగా ఉపాసించ బడుచున్నది.
[ మేధాశ్వము (ప్రజ్ఞ) + విశ్వము (విశ్వవిద్యాలయము) ల పరస్పరత్వమే ‘జీవితము’ అనే సందర్భము .]

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్। తృతీయ అధ్యాయే
‘‘సృష్టి సందర్శనోధ్యాన’’ నామ-ప్రథమం బ్రాహ్మణమ్

3–2.) ద్వితీయ బ్రాహ్మణము - మానసికాశ్వమేధ యాగము

1. ఓం నైవ ఇహ కించన అగ్ర ఆసీత్।
 (మేధ = ధారణాశక్తి, జ్ఞాపకశక్తి గల ‘బుద్ధి’. అశ్వము = ‘మనస్సు’ (అనునది పరోక్షార్థము).

‘‘మొట్టమొదట ఏమి ఉన్నది?’’ - అని పరిశీలించగా,
- ఈ నామ రూపాత్మక దృశ్య - ద్రష్టల సంబంధములగు వ్యవహారాలేవీ మొట్టమొదట లేవు. (కేవలమగు ఆత్మయే ఉన్నది).
మృత్యు నైవ ఇదమ్
ఆవృతమ్ ఆసీత్।
అశనాయయా అశనాయా హి మృత్యుః।
తత్ మనోకురుత ఆత్మన్వీస్యామ్ ఇతి।
 మొట్టమొదట ఇవేమీ లేవు కాబట్టి మృత్యువు (మార్పు-చేర్పులు) అనునది కూడా లేదు. ఏదైనా ఉంటే కదా, ‘అది మారుతోంది?’’ - అనేది ఉండగలదు?

మృత్యువు దేనినో భక్షించటం మొదలైనవేవీ లేవు. మృత్యువు అనగా సమస్తమును ‘‘భక్షించునది’’ - అనే కదా!

అట్టి కేవలమగు పరమాత్మ - తనయొక్క లీలా-క్రీడా-వినోదంగా సంకల్ప రూపమగు మనస్సును నిర్మించుకొనుచున్నారు. (మననమే మనోరూపము).
సో అర్చన్ (న) చరత్।
తస్య ‘అర్చత’ ఆపోజాయాన్త
అర్చతే వై మే కమ్ ‘అభూత్’ - ఇతి।
తదేవ అర్కస్యాత్ అర్కత్వం। 		ఆ పరమాత్మయొక్క ‘‘హిరణ్యగర్భ సృష్ట్యంశ’’ - తన జనన స్థానమని పరమాత్మను పూజించుచుండగా (ఉపాసించుచుండగా) ఉదకము పుట్టింది.

అదియే అశ్వమేధయాగములోని జలముతో అర్క (సూర్య) ఉపాసన.
కగ్ంహవా అస్మై భవతి
య ఏవమ్ ఏతత్, అర్కస్య అర్కత్వం వేద।
 అట్టి అశ్వమేధము గురించి ఎరిగినవానికి జలము సుఖమయము కాగలదు.
2. ఆపోవా అర్కః।
తత్ యత్ అపాగ్ం
శర ఆసీత్ తత్ సమహన్యత।
సా పృథివి అభవత్, తస్యామ శ్రామ్యత్।
తస్య శ్రాన్తస్య తప్తస్య
తేజో రసో నిరవర్తతాగ్నిః।।
 ఉదకము - అర్క (సూర్య) (అగ్ని) స్వరూపమే అయి ఉన్నది.

జలములో ఏ రసతత్త్వము వేంచేసి యున్నదో, అదియే పృథివీ స్వరూపమై సృష్టికర్తకు శ్రాన్తము (అలసట) (కార్యవ్యవహారము) కలిగించుతోంది.

ఆ హిరణ్యగర్భుని శ్రమతో కూడిన తపించు తేజస్సే అగ్ని యందు సారము అయి ఉన్నది.

ప్రప్రథమ సృష్టి సంకల్పుడగు హిరణ్యగర్భుని తేజస్సే విశ్వమంతా నిండియున్న అగ్ని. (కనుక, అగ్ని-హిరణ్యగర్భ తేజస్సుగా ఉపాసించాలి).
3. స త్రేధ (3) ఆత్మానం వ్యకురుత।
(అగ్ని) - ఆదిత్యం - ద్వే।
వాయుం తృతీయగ్ం।
స ఏష ప్రాణః త్రేధా విహితః।
 ఆ ‘‘హిరణ్యగర్భ పరతత్త్వ చైతన్యము’’ - తనను తాను (తన స్వరూపమును) మూడు విధములుగా వేరుపరచుకొంటోంది.
(1) అగ్ని (2) ఆదిత్య (3) వాయు

ఆయనయే త్రివిధ ప్రాణరూపములుగా (ప్రాణ-అపాన-వ్యానములుగా) (వ్యష్టి-సమిష్టి-కేవల ప్రాణరూపములుగా) ధారణ చేయుచున్నారు.
తస్య ప్రాచీత్ దిక్ శిరో
అసౌ చ । అసౌ చేర్మౌ। (అసౌ చ ఏర్మౌ)।
అథ అస్య ప్రతీచీత్ దిక్
సుచ్ఛమసౌ చ।
అసౌ చ సక్థ్యౌ దక్షిణా చ
ఉదీచీ చ పార్శ్వే।
ద్యౌః పృష్ఠమ్
అన్తరిక్షమ్ ఉదరమ్। ఇయమ్ ఉరః।
 ఇట్లు వేరుపరుచబడిన (వాస్తవానికి ఏకమగు) పరమాత్మస్వరూపమే అయి ఉన్నట్టి ప్రాణాగ్నియొక్క భౌతికరూపమే ఈ దృశ్య జగత్తు।

తూర్పుదిక్కే → శిరస్సు.
ఈశాన్య ఆగ్నేయములు → రెండు బాహువులు (భుజములు చంకల నుండి వ్రేళ్ళ వరకు ఉండే భుజములు)
పశ్చిమదిక్కు → దేహముయొక్క క్రింద భాగము.
వాయువ్య - నైరుతులు → రెండు తొడలు
దక్షిణ, ఉత్తరములు → రెండు పార్శ్వములు (left and right sides)

ద్యులోకము (స్వర్గలోకము) (పృష్ఠము) → వీపు
ఆకాశము → ఉదరము (పొట్ట).

ఈ సమస్త దృశ్యము → రొమ్ము (ఉరము. వక్షస్థలము).
స ఏషో అప్సు ప్రతిష్ఠితో।
యత్ర క్వచైతి,
తదేవ ప్రతితిష్ఠతి
ఏవం విద్వాన్।
 పరమాత్మ స్వరూపమే అయినట్టి అగ్ని ఉదకమునందు ప్రతిష్ఠితము.

ఈ రీతిగా అగ్నియొక్క స్థితిని తెలుసుకొని ఉపాసించువాడు తాను ఎక్కడ ఏమి నిర్వర్తించినా కూడా అగ్నియొక్క ఉపాసనా ఫలము పొందగలడు.
4. సో అకామయత ద్వితీయో,
మ ఆత్మాజాయేత ఇతి।
స మనసా వాచం
మిథునగ్ం సమభవత్।
 అట్టి ఏకము, అద్వితీయము, అక్షరము అగు పరమాత్మ ‘‘నాకు ద్వితీయము కలుగును గాక!’’ అను కోరికను (కామమును) ఆశ్రయించారు. తనకు రెండవ శరీరము కలుగుగాక అని కోరారు. (రెండవది = జీవాత్మ).
మనస్సు జనించింది. మనస్సు వాక్కులను మిథునము (జంట)గా భావన చేయసాగారు. (అట్టి వాక్కుయే వేదవాక్కు). మనో, వాక్కులు కలిసి సంచరించ సాగాయి.
అశనాయా మృత్యుః తత్ యద్రేత
ఆసీత్। స సంవత్సరో అభవత్।
స హ పురా తతః
సంవత్సర ఆస తమ్
ఏతావంతం కాలమబిభః।
 ఆయన ఆ తరువాత ఉదకమును (జలమును) సృజించారు. ఆయన రేతస్సుగా (తేజస్సుగా) జలములో ప్రవేశించగా, అండ రూపముతో గర్భము కలవాడైనాడు. హిరణ్యగర్భనామాంకితుని, (సంవత్సరాత్మక ప్రజాపని) సృజించారు.

ఆయన సంవత్సరము (బ్రహ్మసంవత్సరము) తరువాత అండమును ఛేదించి కాలమును (కాలాగ్నిని) తేజోరూపంగా జనించారు.
యావాన్ సంవత్సరః
తమ్ ఏతావతః కాలస్య
పరాః తత్ అసృజత।
తం జాతమ్ అభివ్యాదదాత్
స ‘‘భాణ’’ కర ఉత్సైవ
వాక్ అభవత్ (వాగభవత్)।।
 సంవత్సరకాలం తరువాత పరమాత్మకు పుత్రుని రూపంగా జన్మించిన ప్రజాపతితోబాటే, (కాలఃకాలునిచే) కాలము సృజియించబడింది. అట్టి ‘హిరణ్యగర్భుడు’ అగు తన పుత్రునికి - (కేవల) పరమాత్మ స్వరూపము ఏమరచునట్లుగా - అజ్ఞానము కల్పించారు.

అప్పుడు ఆ ప్రజాపతి ‘భాణ్’ అను శబ్దము (భయముతో) ఉచ్ఛరించసాగారు. అట్టి ‘‘భ’’ శబ్దము నుండి ‘‘భు-భువః-సువః’’ ఇత్యాది వ్యాహృతి రూపమైన వాక్కుగా పరిణమించ సాగింది.
5. స ఐక్షత యది వా
ఇమమ్ అభిమగ్ం స్యే
‘‘కనీయో ‘అన్నం’ కరిష్య’’ - ఇతి।
 రోదనము చేస్తున్న పిల్లవానికి తండ్రి బిడ్డకు ఆటబొమ్మలు ఇచ్చి లాలిస్తూ ఉండు తీరుగా, ఆ పరమాత్మ ‘‘నేను ఈ నా పుత్రునికి అన్నము (పంచేంద్రియములకు విషయపరంపరలను) సంకల్పితంగా కల్పించెదను గాక’’ - అని భావించారు.
స తయా వాచా, తేన ఆత్మనా
ఇదగ్ం సర్వం అసృజత।
యత్ ఇదం కించ ఋచో యజూగ్ంషి
సామాని ఛన్దాగ్ంషి యజ్ఞాన్ ప్రజాః పశూన్।
 ఆత్మశక్తిమంతుడగు - ఆ ప్రజాపతి తనయొక్క వాక్ శక్తిచే - ఋక్ యజుర్ సామవేద మంత్రములను, ఛందస్సులను, యజ్ఞములను, ప్రజలను, జంతు జాలమును తదితర సమస్తమును సృష్టించారు.
స యద్య దేవా సృజత
తత్తదత్తుమ్ అధ్రియత।
సర్వం వా అత్తీతి
తత్ అదితేః అదితిత్వగ్ం
సర్వస్యై తస్యాత్తా భవతి।
సర్వమస్య అన్నం భవతి,
- య ఏవమ్ ఏతత్
అదితేః అదితిత్వం వేద।।
 ఆ దేవాది దేవుడు ఈ సమస్తమును సృజించి, ఈ సమస్తమునకు తానే అనుభవి (The Experiencer) కూడా కాసాగారు. అనగా ఈ సమస్త ‘జగత్తు’ అనబడునది అతని ‘అన్నము’ అవసాగింది. (అనుభవి- అనుభవించ బడుచున్న సమస్తము - ఉభయము పరమాత్మయే).

ఈ విధమైన సర్వాత్మకుడగు పరమాత్మయొక్క ‘‘తానే అనుభవి - అనుభవించబడు సమస్తము - (అన్నము)’’ - అను అద్వితీయతత్త్వము ఎరిగినవాడు - తానే సర్వాత్మకుడై ప్రకాశించగలడు.

అనగా తనకు తానే-సమస్త జీవులలోని ‘నేనైన నేను’ను గమనించి, - ఆస్వాదిస్తూ ఆత్మానందుడవగలడు.
6. సో అకామయత భూయసా
యజ్ఞేన భూయో యజేయేతి।
 ప్రజాపతి - ‘‘ఇప్పుడు నేను ‘సృష్టి’ యొక్క వినోద సిద్ధి కొరకై మరల మరల (విశ్వ) యజ్ఞమును నిర్వర్తించెదనుగాక’’ - అని తలచారు.
సో అశ్రామ్యత్స తపో
అతప్యత। తస్య శ్రాన్తస్య,
తప్తస్య యశోవీర్యమ్ ఉదక్రామత్।
 ఈ విధంగా ‘తపన’ అనే తపస్సు చేస్తూ ఉండగా ఆ శ్రమ నుండి (చెమట బిందువులనుండి) యశో-వీర్యములు (కీర్తి-బలములు) బయల్వెడలాయి. (బహిర్గతమైనాయి).
ప్రాణా వై యశో వీర్యం।
తత్ ప్రాణేషు ఉత్క్రాన్తేషు
శరీరగ్ం శ్వయితుమ్ అథ్రియత,
తస్య శరీర ఏవ మన ఆసీత్।
 ఆ బయల్వెడలిన యశో-వీర్యములు ప్రాణస్వరూపములే అయి ఉన్నాయి. ప్రాణములనుండి (ప్రాణశక్తి నుండి) ప్రాణశక్తి స్వరూపములే అయి ఉన్న వినికిడి - స్పర్శ - రూప (చూపు)-రస (రుచి) - గంధము (వాసన) అనబడే ఇంద్రియతత్త్వములు బయలుదేరాయి. అందుకు స్థానమే శరీరము.

అయితే ఆ శరీరము ప్రాణశక్తిచే నిండి ఉండి కూడా స్వయముగా (తనకు తానుగా - By itself) ప్రవర్తించజాలకున్నది.

అప్పుడు - అట్టి ప్రాణేంద్రియ దేహమును (పరమాత్మయొక్క) మనన రూపమగు మనస్సు ఆశ్రయించసాగింది.
7. సో అకామయత మేధ్యం
మ ఇదగ్ంస్యాత్
ఆత్మన్ వ్యనేన అస్యామ్ - ఇతి।
 ‘‘ఇప్పుడు ఈ నా ప్రాణేంద్రియమనోగతమైన శరీరము మేధ్యము (సృష్టి యజ్ఞవిధి)గా రూపుదిద్దుకొనునుగాక’’ అని యజ్ఞపురుషుడగు దేవదేవుడు తలంచారు. (మేధము =యజ్ఞము, హవిస్సు).
తతో అశ్వః సమభవత్
యత్ అశ్వత్ తత్ మేధ్యం అభూత్ - ఇతి।
తదేవ అశ్వమేధస్య అశ్వమేధత్వం।
 అట్టి తలంపు నుండి (దేహబాహ్య సమగ్రరూపమగు) అశ్వము జనించింది. అట్టి అశ్వమేధత్వమే అశ్వమేధ విశ్వరూపము. (మనన రూప మనస్సే అశ్వము. జగత్-దృశ్యములో అద్దాని సంచారమే ‘మేధత్వము’).
ఏష హ వా అశ్వమేధం వేద,
య ఏవమ్ ఏవం వేద।
 ఇట్టి విశ్వరచనా అశ్వమేధమును ఎరిగిన వాడే అశ్వమేధాయాగము గురించి తెలుసుకొన్నవాడు అగుచున్నాడు. (కల్పనలో సంచారమే మేధాశ్వవిహారము).
తమన వరుధ్యైవ అమన్యత।
తగ్ం సంవత్సరస్య
పరస్తాత్ ఆత్మన ఆలభత।
 అప్పుడు ప్రజాపతి ‘‘ఈ (మనో) అశ్వము చేతనే (సృష్టి) యాగము చేయుదునుగాక।’’ అని తలచారు. సంవత్సరము తరువాత తనకు తానే ఆ అశ్వమును ఛేదించి, అశ్వమేధయాగమును పూర్తి చేసారు. మనో లయమే ఆత్మ భావనాప్రాప్తి.
పశూన్ దేవతాభ్యః ప్రత్యౌహత్।
తస్మాత్ సర్వదైవత్వం
ప్రోక్షితం ప్రజాపత్యం ఆలభన్తే।
 ఆ తరువాత ‘‘ఇంద్రుడు, అగ్ని మొదలైన దేవతల పాలన కొరకై పశువులు మొదలైన జంతుజాలమును సంకల్పించెదనుగాక।’’ - అని తలచారు.
ఏష హ వా అశ్వమేధో
య ఏష తపతి।
 ఆ విధమైన విధానముగానే అశ్వమేధ యాగములో సంవత్సరకాలము తరువాత యాగాశ్వమును అగ్ని - సూర్య ఆదిగా గల దేవతలకొరకై అశ్వమేధ యజ్ఞాశ్వమును ఛేదించుచున్నారు.
తస్య సంవత్సర ఆత్మా అయమ్ అగ్నిః అర్కః।
తస్య ఇమే లోకా ఆత్మానస్తావే
తాన్ అర్క అశ్వమేధౌ
సో పునరేకైవ దేవతా భవతి।
 అశ్వమేధ సాధనముగా గల యాగ స్వరూపమే సృష్టిలో సూర్యుని ప్రవేశము - సూర్య సంచలనముచే సంవత్సరము. యజ్ఞ సాధనమైన అగ్నికి - స్వర్గ మర్త్య పాతాళములు మూడు దేహములు కూడా।

అగ్ని - ఆదిత్యులు (సూర్యులు) అర్కాశ్వమేధములు ఉభయములకు ఆత్మ - ప్రజాపతియే. (అనేకముగా కనిపించేదంతా ఏకముయొక్క సందర్భానుగతమైన ప్రదర్శనమే).
మృత్యురేవ అప
పునర్మృత్యుం జయతి।
నైనం మృత్యుః ఆప్నోతి।
మృత్యురస్య ఆత్మా భవతి
ఏతాసాం దేవతానాం ఏకో భవతి।
 ఎవ్వరు అగ్ని - సూర్యుల పరస్పర సాధనములను సృష్టికర్త సంకల్ప రూపములుగా గ్రహిస్తారో, అట్టివారు మృత్యువును, అపమృత్యువును జయించగలరు. వారు మృత్యువు (మార్పు)కు విషయమేగానట్టి ఆత్మస్వరూప భావన సిద్ధంచుకొనుచున్నారు.

అట్టి అవగాహన కలవాడు దేహభావము త్యజించి, ‘పరము’ (Beyond) అయి ఉన్న ‘దేహి’ భావము సిద్ధించుకొని, దేవతా స్వరూపుడుగా అగుచున్నాడు.

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్। తృతీయ అధ్యాయే
‘‘మానసికాశ్వమేధ యాగ’’ నామ - ద్వితీయ బ్రాహ్మణమ్

3–3.) తృతీయ బ్రాహ్మణము - ప్రాణానంద స్వరూప సిద్ధి

1. ద్వయా హ ప్రజాపత్యాః।
(1) దేవాశ్చ (2) అసురాశ్చ।
తతః కానీయసా ఏవ దేవా।
జ్యాయసా అసురాః।
త ఏషు లోకేషు స్పర్థన్త।
 విశ్వరచన కొరకై రెండు విధములైన వాటిని (ద్వంద్వములను) (కథా రచయితవలె) ప్రజాపతి కల్పించసాగారు.
(1) దేవతలు (2) రాక్షసులు
దేవతలను కనీసము (తక్కువ) సంఖ్యగాను, అసురులను అధిక సంఖ్యగాను కల్పించారు.

ఉభయులు ప్రజాపతి సృష్టియే అయి ఉండి కూడా, అట్టి దేవతలు, రాక్షసులు లోకములలో ప్రవేశించి పరస్పరము స్పర్ధ కలిగి ఉండసాగారు.
తే హ దేవా ఊచుః :
హన్త అసురాన్
యజ్ఞ ఉద్గీథేన
అత్యయామ్ ఏతి।।
(అసురాన్యజ్ఞ ఉద్గీథేనా త్యయామేతి)
 అప్పుడు దేవతలు →
‘‘మేము యజ్ఞము నిర్వర్తించు ఉద్గీథము (పరబ్రహ్మము గురించిన స్తుతులు) చేత జగత్ పరిధులను అతిక్రమించు మార్గము నిర్మిస్తాము. ఆత్మతత్త్వము సిద్ధించుకుంటాము’’ - అని భావించసాగారు.

(ఉద్గీథము = విశ్వమును ముఖ్య ప్రాణముగాను (లేక) పరమాత్మగాను భావించి గానము చేయటము).
(ఉద్గాత = యజ్ఞ విధానములో ప్రాణ-ప్రాణేశ్వరులను స్తుతిస్తూ ఎలుగెత్తి గానము చేయువాడు).
2. తే హ వాచం ఊచుః -
‘‘త్వం న ఉద్గాయ।’’ - ఇతి।
‘‘తథా’’। ఇతి। తేభ్యో వాక్ ఉదగాయత్।
యో వాచి భోగస్తం దేవేభ్య
ఆగాయత్ యత్ కల్యాణం వదతి తదాత్మనే।
 యజ్ఞదేవతలు వాక్ (అభిమాన దేవత)తో ‘‘మీరు మా కొరకై (విశ్వ) యజ్ఞములో ఉద్గాతకర్మను (ఉద్గాత్రమును) నిర్వర్తించాలి’’ - అని పలికారు.

వాగభిమానదేవత : ‘‘ఓ! అట్లాగే, నేను విశ్వదేవతల కొరకు, నా కొరకు కూడా ఉద్గాత్రము చేస్తాను’’ - అని పలికి వేదగానము చేయసాగారు. అది కల్యాణ రూపమగు పరమాత్మ సంబంధమైన స్తుతి అవసాగింది.
తే విదురనేన వైన ఉద్గాత్రా అత్యేషు
(య) అన్తీతి తనుభి ద్రుత్య
పాష్మనా అవిధ్యన్ స యః
స పాప్మా యదేవేదమ్ (యత్ ఏవ ఇదమ్)
అప్రతిరూపం వదతి స ఏవ స పాప్మా।।
 అప్పుడు రాక్షసులు (దేవతలపై అక్కస్సు, అసూయలతో) - వాక్కులో పాప సంకల్పములను ప్రవేశింపజేసి అపరిశుభ్రము చేయసాగారు. ఆ విధమైన దుష్ట వాక్ ప్రయోగము శాస్త్ర విరుద్ధమైన పాపము.

ఆ విధంగా రాక్షసులు శాస్త్ర విరుద్ధమైన పాప వాక్కును మానవుల వాక్కులో ప్రవేశింపజేసారు. ఆనంద రూపమైన వాక్కులో భీభత్సము, అబద్ధము, పరులదూషణ మొదలైన ఆసురీ విశేషములు ప్రవేశించసాగాయి.
3. అత హ ప్రాణం ఊచుః ।
‘‘త్వం న ఉద్గాయ’’ ఇతి। ‘‘తథా’’। ఇతి।
తేభ్యః ప్రాణ ఉదగాయద్యః
ప్రాణే భోగస్తం దేవభ్య ఆగాయత్,
యత్ కల్యాణం జిఘ్రతి తదాత్మనే।
తే విదురనేన వై న ఉద్గాత్రాత్
ఏష్యన్తీతి)।
 అప్పుడు దేవతలు ఘ్రాణ (సువాసన) దేవతను సమీపించి ఇట్లా పలికారు.
‘‘ఓ ప్రాణవాయురూప ఆఘ్రాణదేవతా! సువాసన కొరకై మీరు ప్రవర్తించండి. మా కొరకై ఉద్గానము చేయండి। పరతత్త్వస్తుతి నిర్వర్తించండి’’!

ఘ్రాణరూపప్రాణదేవత : ఓ అట్లాగే।

(ప్రాణము అనగా - ఇక్కడ గంధ సంబంధమైన ఉచ్ఛ్వాస నిశ్వాసలు)

ఇట్లా పలుకి ప్రాణవాయుదేవత దేవతలు దైవీసంపత్తి - (ప్రేమ, దయ, త్యాగము ఇత్యాది దైవగుణముల) కొరకై ఉద్గానము చేయసాగారు.
ప్రాణము యొక్క ఉచ్ఛ్వాస - నిశ్వాసలు (ఊపిరి బయటకు విడచు, లోపలకు తీసుకొను) దైవీ సంపత్తియుతములుగా, కల్యాణ రూపములుగా కాసాగాయి. అవియే సువాసనలు.
తమ్ అభిద్రుత్య పాప్మన
అవిధ్యన్ స యః స పాప్మా
యత్ ఏవ ఇదమ్ అప్రతిరూపమ్
జిఘ్రతి స ఏవ స పాప్మా ।।3।।
 అప్పుడు రాక్షసులు ఘ్రాణములో ప్రవేశించి దుర్వాసనలు ప్రవేశింపజేసారు.

ఈవిధంగా ముక్కుకు, దుర్వాసనలు కూడా అనుభవం కావటమే రాక్షసులు క్రియా విశేషాలు. పాపప్రవేశము దుర్గంధానుభవముగా అవసాగింది. (అనేక- సంఘటనల రూపంగా దుర్గంధము సుగంధమును కప్పివేయసాగింది).
4. అథ హ చక్షుః ఊచుః :
‘‘త్వం న ఉద్గాయ’’ ఇతి।। ‘‘తథా’’ ఇతి।
తేభ్యః చక్షుః ఉదగాయత్।
యః చక్షుషి భోగస్తం దేవేభ్య
ఆగాయత్ యత్ కల్యాణం పశ్యతి, తత్ ఆత్మనే।
తే విదుః అనేనవై
న ఉద్గాత్రా అత్యేషు అన్తీతి ।
తమ్ అభిద్రుత్య పాప్మనా అవిధ్యన్ స
యః స పాప్మా యత్ ఏవ ఇదమ్
అప్రతి రూపం పశ్యతి, స ఏవ స పాప్మా।।
 అప్పుడు దేవతలు చక్షువులతో → ‘‘ఓ చక్షువులారా! మీరన్నా మాయొక్క దివ్య - దైవీ సంపదకొరకై ఉద్గానము చేయుదురుగాక।’’ అని పలికారు. చూపు దేవతలు అందుకు ఒప్పుకున్నారు.

ఏదైతే దివ్య (దేవతా) దృష్టిచే కల్యాణ (శుభ) విశేషాలతో చూడబడుతోందో అవన్నీ ఆత్మ స్వరూపమే.

అది గమనించిన రాక్షసులు దృష్టిలో దోషములు (అశాస్త్రీయ కామదృష్టి, మమకార-లోభ-మోహములతో వస్తువులను, విషయములను, రూపములను చూడటం) - అనే పాపమును ప్రవేశింప జేయసాగారు.

చక్షువులు దేనిచేత అయోగ్యము, దోషముగల దృష్టితో చూస్తున్నాయో అట్టి ప్రతిరూపమంతా పాపము, అశాస్త్రీయము అగుచున్నది.
(జ్ఞాన దృష్టిని అజ్ఞాన దృష్టి కలుషితము చేయసాగింది).
5. అధ హ శ్రోత్రం ఊచుః :
‘‘త్వం న ఉద్గాయ’’ ఇతి।
‘‘తథా’’। ఇతి। తేభ్యః శ్రోత్రం ఉదగాయత్।
యః శ్రోత్రే భోగస్తం దేవేభ్య
ఆగాయత్ కల్యాణగ్ం
శృణోతి తత్ ఆత్మనే। తే విదుః
అనేనవైన ఉద్గాత్రాతి ఏష్యన్తి। ఇతి।।
 అప్పుడు దేవతలు శ్రోత్రము (వినికిడి)తో ‘‘మీరు దేవతల కొరకై ఉద్గాతృగానము నిర్వర్తించెదరుగాక।’’ - అని పలికారు.

శ్రోత్రము ‘‘అట్లాగే!’’ - అని పలికి కల్యాణ గుణ సమన్వితమైన దైవ విషయ శ్రవణము చేయసాగాంది.

ఆవిధంగా దైవీ శ్రవణము ఆత్మతత్త్వము యొక్క ఉద్గానము, అట్టి శ్రవణముయొక్క పరమాత్మకల్యాణ గుణ విశేషము తెలిసినవాడే - ఉద్గాత. ఆయనచే నిర్వర్తించబడేదే ఉద్గాత్రము.
తమ్ అభిధ్రుత్య పాప్మనా అవిధ్యన్
సః యః సః పాప్మాయత్
ఏవ ఇదం అప్రతిరూపగ్ం
శృణోతి, స ఏవ స పాప్మా।।5।।
 ఇది ఇట్లా ఉండగా రాక్షసులు పాపమును శ్రవణము నందు ప్రవేశింపజేసారు. ఇక ఆపై జనులు చెడు - ఆరోపణ - దూషణ విషయములు శ్రవణం చేస్తూ అప్రతిరూపమగు పాప శ్రవణమునందు ప్రవర్తించసాగారు. (ఇతరుల చెడు వినటంలో ఆనందము పొందసాగారు).

ఈవిధంగా వాక్కు, ప్రాణవాయు, వాసన, దృష్టి, శ్రవణము - అప్రతిహతమగు దోషములు పొందగా అవన్నీ ఆత్మ సంబంధమగు దైవీ అనుభవమును కప్పివేయసాగాయి. అసురులు దుర్విషయములను ప్రవేసింపజేయటం చేతనే ఇదంతా అట్లా జరుగసాగుతోంది.
6. అథ హ మనః ఊచుః।
‘‘త్వం న ఉద్గాయ’’ - ఇతి।
‘‘తథా’’। ఇతి। తాభ్యో మన
ఉదగాయత్। యో మనసి
భోగస్తం దేవేభ్య ఆగాయత్।
 ఆ తరువాత అధిష్ఠాన దేవతలు మనోదేవతను సమీపించారు. వారు ఇట్లా అభ్యర్ధించ సాగారు.
‘‘ఓ మనో దేవతా! మీరు మా దైవీ (ఆత్మ) తత్త్వమును ఉద్గాతృ గానము, ఔద్గాత (దేవతా సంబంధమైన) కర్మలను నిర్వర్తించెదరు గాక।’’
మనో అధిష్ఠానము అందుకు అంగీకరించింది. అప్పుడిక మనస్సుయొక్క భోగమంతా అఖండాత్మానుభవ సంబంధము కాసాగింది.
యత్ కల్యాణగ్ం సంకల్పయతి
తత్ ఆత్మనే। తే విదుః అనేన వై
స ఉద్గాత్రా ఇతి ఏష్యన్తీతి।
తమ్ అభిద్రుత్య పాప్మనా అవిధ్యన్
స యః స పాప్మా యదేవ ఇదమ్।
అప్రతి రూపగ్ం సంకల్పయతి।
స ఏవ స పాప్మా ఏవమ్ ఖలు ఏతాః
దేవతాః పాప్మ అభిరుపాసృజన్
ఏవమ్ (నేవము) ఏనాః పాప్మనా అవిధ్యన్।।
 ‘‘మనస్సు యొక్క కల్యాణ సంకల్పములన్నీ ఆత్మతత్త్వమే’’ అని ఎరిగి ఆత్మగానము చేయువారే ఉద్గాత।

అట్టి కల్యాణ గుణ మననము కలిగిన మనస్సులోని పుణ్యభావాలు విధ్వసం చేసి పాప సంకల్పములను రాక్షసులు ప్రవేశింపజేయసాగారు. అప్రతిరూప సంకటములు, దోష సంకటములు బయలుదేరసాగాయి. ఎందుకు?
‘‘అట్టి ఓద్గాత్ర కర్మతో దేవతలు అధికులు అవుతారేమో’’ - అనే శంకతో రాక్షసులు మనుస్సులో దురాలోచనలను ప్రవేశింపజేసి అపరిశుద్ధము చేయసాగారు.

ఈవిధంగా ఇంద్రియములన్నిటిని దేవతలు తమ కొరకై (ఆత్మస్తుతికొరకై) ప్రార్థించగా, అవన్నీ దివ్యత్వ కర్మలు నిర్వర్తిస్తూ ఉన్న సమయం. రాక్షసులు ఆ సమస్త ఇంద్రియములుగా శాస్త్రవిరుద్ధమైన పాపము (sin) ప్రవేశింపజేసి దోష - అరిషట్ వర్గమయము చేయసాగారు. ఆత్మ భావాలను విధ్వంసము చేయసాగారు.
7. అథ హేమమాసన్యం ప్రాణమ్ ఊచుః : ‘‘త్వం న ఉద్గాయ’’ - ఇతి
‘‘తథా’’। ఇతి। తేభ్యః ఏష ప్రాణ ఉదగాయత్తే
విదురనేన (విదుః అనేన) ఉద్గాత్రాతి।
ఏషు అన్తీ ఇతి తమ్ అభిద్రుత్య
పాప్మన అవిధ్యన్।
 అప్పుడు దేవతలు ముఖ్య ప్రాణ దేవతను సమీపించి ‘‘ఓ ముఖ్య ప్రాణేశ్వరా! మీరు మా కొరకై (ఆత్మతాత్త్వికమైన) ఉద్గాతీయ గానమును, ఉద్గీయకర్మను నిర్వర్తించండి’’ - అని కోరారు.
ముఖ్యప్రాణేశ్వరుడు అందుకు అంగీకరించారు.

ఇది తెలిసి ముఖ్య ప్రాణము యొక్క ఉద్గానమునందు ‘పాపము’ (దోషము) ప్రవేశింపజేయటానికి, ఆత్మ భావాలను విధ్వంసం చేయటానికి అసురులు ప్రయత్నం చేయసాగారు.
స యథాశ్మాన మృత్వా లోష్టో విధ్వగ్ం
సేతైవగ్ం (సా ఏతైవగ్ం) హైవ విధ్వగ్ం
సమానా విష్వంచో, వినేశుః।
తతో దేవా అభవన్ పరాసురాః
భవతి। ఆత్మనా పర అస్య ద్విషన్
పాప్మా భ్రాతృవ్యో। భవతే,
య ఏవం వేద। ।।7।।
 అయితే బండరాయిని మట్టిపెళ్ళతో కొట్టినప్పుడు బండరాయికి ఏమీ కాకుండా, మట్టిపిళ్ళయే విధ్వంసమై ముక్కలు అవుతుంది కదా। ఆ ఆసురులు నశించసాగారు. అప్పుడు దేహమునందలి ఇంద్రియములన్నీ దేవత్వము (దివ్యత్వము) సంతరించుకోసాగాయి. అసురులు పరాజయం పొందారు.

ఈవిధంగా ఎరిగి ప్రాణయోగము, అగ్ని - యజ్ఞము చేయువాడు దేహాభిమానము విడచి ప్రజాపతిత్వము పొందుచున్నాడు. పూర్ణఫలమును సిద్ధింపజేసు కుంటున్నాడు.
8. తే హ ఊచుః : క్వను సో అభూద్యో
న ఇత్థమ్ అసక్తేత అయమ్ ఆస్యే
అన్తరితి సో అయాస్య ఆంగిరసో
అంగానాగ్ం హి రసః ।।8।।
 అప్పుడు దేవతలు ‘‘ఇంద్రియముల అనుభవములకు (విషయములకు) దివ్యత్వము సిద్ధింపజేసిన ముఖ్యప్రాణము యొక్క శరీరములోని స్థానమేది?’’ అని వెతికి, కనిపెట్టి ముఖముయొక్క మధ్యగా ముఖ్య ప్రాణేశ్వరుని దర్శించి ధన్యులైనారు.

అందుచేతనే ముఖ్య ప్రాణమును ‘‘అయాస్యము’’ అని పిలుస్తున్నారు. సర్వ అవయవములలో శ్రేష్ఠము కాబట్టి ‘‘అఙ్గీరసము’’ (దేహావయవములలో సారభూతమైనది) అని కూడా అంటున్నారు.
9. సా వా ఏషా దేవతా
‘దూర్’ నామ దూరగ్ం హి యస్యా (అస్యా)
మృత్యుః దూరగ్ం హ వా
అస్మాత్ న మృత్యుః భవతి,
- య ఏవం వేద ।।9।।
 అట్టి ముఖ్య ప్రాణ దేవతకు ‘దూర్’ అనే మరో పేరు.
ఎందుకంటే మార్పు - చేర్పుల రూపమగు మృత్యువు ప్రాణాభిమాన దేవతను సమీపించజాలదు కాబట్టి।

ఈవిధంగా ‘‘ప్రాణమును మృత్యువు భక్షించజాలదు’’ - అని తెలుసుకొని ఉన్నవానికి మృత్యువు దూరంగా ఉండగలదు.
10. సా వా ఏషా దేవ తైతాసాం
దేవతానాం పాప్మానం మృత్యుం
అపహత్య యత్ర అసాం
దిశాం అన్తః తత్ గమయాన్।
 ఈ విధంగా ప్రాణదేవతోపాసన (ప్రాణాయామాభ్యాసము) సమస్త ఇంద్రియాభిమాన దేవతల విషయ సంబంధమైన పాపములను (దోషములను) తొలగించివేస్తున్నది. దిక్కులను దాటించివేస్తోంది. తూర్పు మొదలైన ‘దిక్ భేదములు లేనిచోటికి దోషమును, పాపమును నెట్టివేయుచున్నది.
చకార తదాసాం పాప్మనో విన్యత్ అధాత్
తస్మాత్ న జనమి యాత్ న అన్తమి యాన్నేత్
పాప్మానం మృత్యుం అన్వవాయాని ఇతి ।।10।।
 కనుకనే ప్రాణోపాసకుని మృత్యుసంబంధమైన (రాగ-ద్వేష-క్రోధ-మోహ ఇత్యాది) దోషములు, పాపములు సమీపించలేవు. సమీపించబోతే కూడా అవన్నీ నశించిపోగలవు.
ప్రాణోపాసనచే సమస్త సంసార దోషములు శమించగలవు. జనన మరణ దోషములు లేని స్థానమును ప్రాణోపాసకుడు స్వాభావికంగా సిద్ధించుకోగలడు.
11. సా వా ఏషా దేవతై తాసాం దేవతానాం
పాప్మానం మృత్యుం అపహత్య
అథా ఏనా మృత్యుం అత్యవహత్।। 11।।
 ఆ ప్రాణ దేవతయే మిగిలిన దేవతలందరిని పాపరూపమగు మృత్యువును దాటించివేసి వారికి ‘‘అమృతత్వము’’ ప్రసాదించుచున్నది. శబ్ద - స్పర్శ - రూప - రస - గంధ అధిష్ఠాన దేవతల దోషములను తొలగించి తనయందు ఏకము చేసుకొనుచున్నది.
12. స వై వాచమ్ ఏవ ప్రథమామ్
అత్యవహత్సా యదా మృత్యుమ్ అత్య ముచ్యత,
సో అగ్నిః అభవత్। సో అయమ్
అగ్నిః పరేణ, మృత్యుమ్ అతిక్రాన్తో దీప్యతే।।
 అట్టి ముఖ్య ప్రాణాభిమాన దేవత ‘‘వాక్కు’’ను మృత్యు పరిధిని దాటివేయింప జేస్తోంది. మృత్యువుని అధిగమించిన వాక్కు ‘అగ్ని’ తేజో రూపము సంతరించుకోగలదు. అప్పుడు ఆ వాక్కు ‘మృత్యు’ రహితమై (మృత్యువుచే పరిమితము కానిదై) తన నిజస్వరూపమైన అగ్నిగా ప్రకాశించసాగుతోంది.
13. అథ ప్రాణమ్ అత్యవహత్
స యదా మృత్యుమ్ అత్యముచ్యత
స వాయుః అభవత,
సో అయం వాయుః పరేణ
మృత్యుమ్ అతిక్రాన్తః పవతే।।
 ప్రాణవాయువు (పీల్చుగాలి) కూడా ‘ప్రాణోపాసన’ యొక్క మహత్మ్యముచేత మృత్యుబంధముల నుండి విముక్తి పొంది తన నిజరూపమగు ‘వాయువు’గా ప్రకాశించసాగింది.
(అత్యవహత్ - అతిక్రమించటము).
14. అథ చక్షుః అత్యవహత్ తత్ యదా
మృత్యుమ్ అత్యముచ్యత, స ఆదిత్యో అభవత్।
సో ఆసావాదిత్యః పరేణ మృత్యుమ్
అతిక్రాన్తః తపతి।।
 చక్షువు (కంటిదృష్టి) కూడా ప్రాణోపాసన యొక్క ప్రభావముచేత మృత్యు పరిమితులను అధిగమించివేసి అసావాదిత్యుని (సూర్యుని) రూపము దాల్చుచున్నది. ఆవిధంగా చూపు మృత్యువుచే బంధింపజాలకుండా ఉండ సాగింది.
అథ శ్రోత్రం అత్యవహత్।
తత్ యదా మృత్యుమ్ అత్యముచ్యత
తా దిశో అభవగ్ం।
తా ఇమా దిశః పరేణ మృత్యుమ్ అతిక్రాన్తాః।।
 శ్రవణ దేవత (వినికిడి) - కూడా ప్రాణోపాసనచే - రాక్షస చర్యలవలన కలిగిన పాపదోషములనుండి పునీతము అయింది. మృత్యుబంధములను త్రెంచుకొని, దిక్ దేవతా స్వరూపము సంతరించుకొని ప్రకాశమానము కాసాగింది. శ్రవణదేవత దిక్కులను దాటి మృత్యువును అతిక్రమించివేసింది.
16. అథ మనో అతి అవహత్
తత్ యదా మృత్యుమ్ అత్యముచ్యత,
స చన్ద్రమా అభ్యవత్।
సో అసౌ చంద్రః పరేణ మృత్యుమ్
అతిక్రాన్తో భాతి,
 ఆ తరువాత మనస్సు కూడా ప్రాణాధి దేవతయొక్క పాలన (ప్రాణోపాసన)ను ఆశ్రయించటం చేత దుష్ట - ఆలోచనలు - అనబడే) అపమృత్యు శృంఖలములను త్రెంచివేసుకోసాగింది. మృత్యు స్వరూపము నుండి విడివడి చంద్రస్వరూపము సంతరించుకోసాగింది. మృత్యువునకు ఆహారము (భోజనము) కాకయే తత్త్వచింతనలచే ప్రకాశించసాగింది.
ఏవగ్ం హ వా ఏనమ్ ఏషా
దేవతా మృత్యుమ్ అతివహతి
య ఏవం వేద।।
 ఈవిధంగా ‘‘ప్రాణశక్తి (ప్రాణోపాసనావిధులపూర్వకంగా) సమస్త ఇంద్రియములను మృత్యు పరిధులనుండి దాటించివేయగలదు’’. ఇది తెలుసుకొని, ప్రాణోపాసన చేయువాడు ప్రాణదేవతచే మృత్యువు నుండి రక్షింపబడగలడు.
[ అమృతత్త్వము కొరకై - వాక్కు, ఘ్రాణము (వాసన), చక్షువులు (కాళ్లు), శ్రోతము (చెవులు), మనస్సు వీటియొక్కాధిదేవతా రూపములను క్రమంగా (‘‘అగ్ని, వాయువు, ఆదిత్యుడు, దిక్కులు, చంద్రుడు’’) - లను గ్రహించి ఉపాసించెదరు గాక ].
17. అథ ఆత్మనే అన్నాద్యమ్
అగాయత్ (హి) యద్ధి
కించాన్న మద్యతే
అనేనైవ తదద్యత ఇహ ప్రతితిష్ఠతి।।
 అప్పుడిక ప్రాణాభిమానదేవత తనయొక్క అన్నాద్యము (భక్షార్హము) (To get entitled to consume / enjoy externally) ఉద్గీథగానము చేయసాగింది.

నోరు అన్నము (ఆహారము) భక్షిస్తూ ఉన్నప్పటికీ, అదంతా కూడా ‘‘ప్రాణము’’ చేత తనకొరకే భక్షించబడుచున్నదగుచున్నది.

అన్నాద్యమే (ఆహార సంబంధమైన క్రియా భావనయే) భౌతికశరీరముగా పరిణమిస్తోంది. అట్టి అన్నాద్యము (భక్ష్యసంకల్పము) నుండియే శరీర రూపము. అన్నమును కొరకు ప్రాణదేవత గానము చేయసాగింది.
18. తే దేవా అబ్రువన్ ఏతావద్వా
ఇదగ్ం సర్వం యత్ అన్నం,
తత్ ఆత్మన ఆగాసీరను
నో అస్మిన్ (న) అన్న ఆభజస్వేతి
తే వై మా అభిసంవిశతేతి।
తథేతి తగ్ం సమన్తం పరిణ్య విశన్త।
తస్మాత్ యత్ అనేన అన్నమ్
అత్తి తేనైతాః తృప్యన్తి।
 ఆవిధంగా ప్రాణాభిమానదేవత ‘అన్నము’ గురించి గానము చేస్తూ ఉండగా, (వాక్కు, ఘ్రాణము, చూపు, వినికిడి, స్పర్శ, మనస్సు - మొదలైన) శరీరము లో ప్రకాశించబోతున్న అభిమాన దేవతలు - ఇట్లా పలికారు.

మనస్సు, ఇంద్రియ విషయ అభిమాన దేవతలు :
ఓ ప్రాణదేవా! మీరు గొప్పగా ఉద్గీథగానము చేసి రాక్షస ప్రవృత్తి కల్పనలను స్వవశం చేసుకున్నారు కదా. అన్నాదులై మీరు మమ్ములనుకూడా మీ అన్నము (అనుభవము) విభాగములందు చేర్చుకోండి.

ప్రాణదేవత : ఓ ఇంద్రియ మనో అభిమాన దేవతలారా! మీరు కూడా ‘అన్నము’ (Something to experience) కోరుచున్నారు కదా! మంచిది మీరు నాయందు అంతటా అభిముఖులై ప్రవేశించండి.

అప్పుడు ఆ ఇంద్రియ దేవతలు ప్రాణము పొందుచున్న అన్నమును తాము పొందుచున్నవారై, ప్రాణమునందు స్థితి కలిగి ఉండసాగారు. ప్రాణాగ్నిచేత తృప్తి పొందసాగారు.
ఏవగ్ం హ వా, ఏనగ్ం స్వా అభిసంవిశన్తి
భర్తా స్వానాగ్ం, శ్రేష్ఠః
పుర ఏతా భవతి,
యత్ అన్నాదో అధిపతిః
య ఏవం వేద।।
 ఈవిధంగా ప్రాణముయొక్క ఇంద్రియ మనో - అన్న తృప్త చమత్కారమును ఎవరు తెలుసుకుంటారో, వారి స్వజనులు, సంబంధితులు కూడా ‘తృప్తి’ పొందినవారగుచున్నారు. ఆతడు సమస్తము భరించువాడు అగుచున్నాడు. శ్రేష్ఠుడగుచున్నాడు. అన్నాదములకు (అనుభవ ప్రసాదకులకు) అధిపతి అగుచున్నాడు.
అన్నిటికీ ముందు నడుచువాడు, వ్యాధి లేనివాడు, పరిపాలకుడు అగుచున్నాడు, భరించవలసినవారలను భరించువాడగుచున్నాడు.
య ఉ హైవం విదగ్ం
స్వేషు ప్రతిప్రతిః బుభూషతి।
న హైవ అలం భార్యేభ్యో భవతి।
 ఇంద్రియములను ప్రాణశక్తి యొక్క అంశాత్మకంగా ఎరుగువారు ప్రాణ - అన్న - ఇంద్రియ అన్నాద ప్రతిపత్తి (నేర్పు)చే అలంకరించబడువారు అగుదురు. సహజనుల బరువు మోయగలుగువారగుదురు.
అథ య ఏవై తమ్ అనుభవతి।
(ఏవై తమనుభవతి)
యో వైతమ్ అనుభార్యాన్ బుభూషతి
స హైవ అలం భార్యేభ్యో భవతి।।
 తదితరులు కూడా - ఆతనిని అనుసరించువారు (తమనుభవతి) అవగలరు. అట్టివారికి తత్ పరమాత్మ అనుభవమవగలదు. సహజీవులకు అనుభార్యుడు (భరింప తగినవాడు) అయి అలంకారమవగలడు. భరించవలసినవారికి భరింప సామర్థ్యుడు అగుచున్నాడు.
19. సో అయాస్య ఆంగిరసో
అంగానాగ్ం హి రసః।
 సర్వాంగములలో ప్రాణము రసస్వరూపమై ఉంటున్నది కనుక ప్రాణమునే ‘‘అంగిరసము’’ అని పిలుస్తున్నారు.
ప్రాణో వా అంగానాగ్ం రసః।
ప్రాణో హి వా అంగానాగ్ం రసః।
 ప్రాణమే అంగములన్నిటికీ రసము. అంగములో? ప్రాణరసస్వరూపములే. అన్ని అవయవముల రసస్వరూపము ప్రాణమే।
తస్మాత్ యస్మాత్, కస్మాత్ చ, అంగాత్
[ (తత్) కస్మాచ్చాఙ్గాత్‌ ]
ప్రాణ ఉత్క్రామతి తదేవ తత్ శుష్యతి
ఏష హి వా అంగానాగ్ం రసః।
 ఏ అవయవము నుండి ప్రాణశక్తి ఉపశమిస్తుందో (gets withdrawn subsided), ఆ అంగము నిస్తేజమై ఎండిపోతోంది. శోషిస్తోంది. అనగా సమస్త అంగములలోని ముఖ్యాంగమే ప్రాణరసము.
ప్రాణశక్తియొక్క ప్రదర్శనా విశేషములే పంచేంద్రియములు.
20. ఏష ఉ ఏవ బృహస్పతిః
వాగ్వై బృహతీ
తస్యా ఏష పతిః తస్మాదు
(తస్మాత్ ఉ) బృహస్పతిః।।
 అట్టి ప్రాణతత్త్వమే బృహస్పతి అయి ఉన్నది. ఋగ్వేదములలో ఋక్కులుగా విస్తరించి ఉన్నది. ఋక్కులలోని వాక్కు - బృహతీ ఛందస్సు. అట్టి బృహతీ ఛందోరూపమైనట్టి ఋగ్వేదమునకు గూడార్ధ రూపంగా ప్రాణేశ్వరుడే ప్రభువు.
ఏషపతిః - బృహత్ - ‘బృహస్పతిః’। - ప్రాణేశ్వరుడే బృహస్పతి.
21. ఏష ఉ ఏవ బ్రహ్మణస్పతిః।
వాగ్వై బ్రహ్మ (యజుః) తస్యా
ఏష పతిః తస్మాదు బ్రహ్మణస్పతిః।
 అట్టి ప్రాణమే ‘వాక్కు’ రూపమైన యజుర్వేదమునకు అధిపతి. బ్రహ్మణస్పతియే ప్రాణము. బ్రహ్మమే ప్రాణపతి. కాబట్టి ప్రాణమే ‘బ్రహ్మణస్పతి’ అని కూడా చెప్పబడుచున్నది.
22. ఏష ఉ ఏవ సామ వాగ్వై
సామ ఏష సా చ అమశ్చేతి
తత్ సామ్నః సామత్వమ్।
 అట్టి ప్రాణమే సామవేదములోని ‘సామము’. ‘సా+అమ’ల కలయిక - సామము. ప్రాణమే సామ (సరిగమ) యొక్క సమరసత్వము.
(జీవాత్మ-పరమాత్మల సమరసత్వమే ‘సామ’ - శబ్దార్ధము)
యద్వైవ సమః ప్లుషిణా
సమో మశకేన। సమో నాగేన।
సమ ఏభిః త్రిభిః లోకైః।
సమో అనేన సర్వేణ
తస్మాద్వైవ సామా అశ్నుతే।
సామ్నః సాయుజ్యగ్ం స లోకతాం జయతి
య ఏవమ్ ఏతత్ ‘‘సామవేద’’।
 అట్టి ప్రాణమే ప్లుషికము (మధుపము, తేనెటీగ) యందు, మశకము (దోమ) యందు పాముయందు, త్రిలోక సమస్త జీవులయందు, సమస్తము నందు - సమస్వరూపమై ‘సామ’ అని - అనిపించుకొంటోంది.

ప్రాణముయొక్క సమస్త సమత్వమును సామవేదసారముగా ఎరిగినవాడు సాయుజ్యరూపమగు సమస్త లోకజయము సిద్ధించుకోగలడు.

ప్రాణముయొక్క ఇంద్రియ, మనో, అన్యజీవ ప్రాణ-సమత్వము ఎరుగుటయే సామవేదము (వేదము =ఎరుగుట, ఎరుగబడునది). (సమం సర్వేషు భూతేషు ఇతి సామ.)
23. ఏష ఉ వా ఉద్గీథః
ప్రాణో వా ఉత్-ప్రాణేన
హీదగ్ం సర్వముత్తబ్ధం
వాగేవ గీథోచ్చ గీథాచేతి స ‘‘ఉద్గీథః’’।।
 ప్రాణమే ఉద్గీథము. ప్రాణమే వాక్ సముదాయము.
ప్రాణమే → ఉత్. ఎందుకంటే సమస్తము ప్రాణముచేతనే ధరించ బడుతోంది కాబట్టి. వాక్కే → గీథము
ఉత్ (ప్రాణము) గీథముతో (వాక్కుతో) కూడి ఉద్గీథము అగుచున్నది.
24. తద్ధాపి బ్రహ్మదత్తః
చైకితానేయో రాజానం
భక్షయన్ను, వాచాయంతి।
అస్య రాజా మూర్థానం విపాతయత్।
ఆద్యదితో అయాస్యా
అంగిరసో అన్యేన ఉదగాయతి।
ఇతి వాచా చ హి ఏవ
సప్రాణేన చ ‘‘ఉదగాయత’’ ఇతి। 		దీని గురించి ఒక సంఘటన
చికితానుడు అనే విద్వాంసుని కుమారుడు - చైకితాన బ్రహ్మదత్తుడు అనే రాజు. ఆయన ‘‘సోమరసము భుజిస్తూ ఉద్గానము చేస్తున్నప్పుడు (1) ఆయాస్యము (ఉద్గాతృస్వరూపమును ఉపాసనా కర్మభావనగా ఉపాసించటము) (2) వాక్కు (3) ప్రాణము - ఈ త్రిచైతన్యములను పరస్పరమ అన్యముగా భావించి ఉద్గానము చేస్తే సోమరాజు (ఆ యజ్ఞకర్త) తల తెగి వ్యష్టి ప్రాణము సప్రాణములో కలిసిపోగలదు’’ - అని సిద్ధాంతీకరించారు.

(ఆ ముగ్గురు దేవతల రూపము స్వస్వరూప ప్రదర్శనగా భావిస్తూ ఉద్గానము చేయాలి- - అని భావన, బోధ).
25. తస్య హి ఏతస్య సామ్నో
యః స్వం వేద భవతి హ అస్య
(హాస్య) స్వం తస్య వై స్వర ఏవ స్వం
తస్మాత్ ఆర్త్విజ్యం కరిష్యన్
వాచి స్వరమ్ ఇచ్ఛేత।
 మనము పైన చెప్పుకున్నట్లుగా - ‘‘సామ (వేదము)’’ను సా + అమ; ప్రాణమే సామము. వాక్కు అమ (స్వరము). సామ = సమరసత్వము.

ఇట్టి సామ (శబ్దవాచ్యమైన ప్రాణము) ఎవడు తెలుసుకుంటాడో అట్టివాడు సుస్పష్టముగా, నిర్దుష్టముగా ఆత్మను ఎరుగుచున్నాడు.

ప్రాణమే ‘స్వం’ ప్రసిద్ధమౌతోంది. ‘స్వం’ యే స్వరము. ప్రాణమునకు స్వరమే భూషణము, త్రాణ కూడా.
తయా వాచా స్వర సంపన్నః
యా (ఆ)ర్త్విజ్యం కుర్యాత్।
తస్మాత్ యజ్ఞే స్వరవన్తం దిదృక్షన్త ఏవ।
అథో యస్య స్వం భవతి।
 ఋత్విజుడు ఈ విషయము ఎరిగియే ఆర్త్విజ్యము (ఋత్విజ క్రియలను) నిర్వర్తించును గాక.

అందుచేత ప్రాణమే ‘సామ’గా ఎరిగిన ఋత్విజుని ఆర్త్విజ్యము సుస్వరవంతము, సువర్ణము (యజ్ఞపురుషునకు సాలంకారము) అగుచున్నది.
(భవతి) హాస్య స్వం య ఏవమ్ ఏతత్
‘సామ్నః’ స్వం వేద।
 ‘‘సామ్న, స్వర, స్వ, ప్రాణ’’ - తత్త్వముల ఏకత్వమును ఎరిగి ఉద్గీథగానము చేయుటచే - స్వస్వరూప స్థానము’’ స్వాభావికమై సిద్ధించగలదు.
26. తస్య హైతస్య సామ్నో
యః సువర్ణం వేద భవతి,
హాస్య సువర్ణం।
తస్య వై స్వర ఏవ సువర్ణం భవతి।
 ‘‘సామ్న’’ శబ్ద కావ్యముయొక్క సువర్ణత్వము (ప్రాణాభరణత్వము) ఎరిగినవాడు సువర్ణుడు అగుచున్నాడు. ఆతనిపట్ల (ఉద్గాత పట్ల) స్వరము సువర్ణమై ప్రకాసించగలదు.
హాస్య సువర్ణం య ఏవమేతత్
‘సామ్న సువర్ణం’ వేద।
 సామ్న సువర్ణము ఎరిగినవాడు ‘సువర్ణుడు’ అగుచున్నాడు. ఈ జగత్తంతా ఆతనికి స్వీయ - ఆభరణము వంటిదిగా అగుచున్నది.
27. తస్య హైతస్య సామ్నోయః
ప్రతిష్ఠాం వేద ప్రతి హ తిష్ఠతి
 అట్టి సామ్నోయ ప్రతిష్ఠ ఎరిగినవాడు స్వరస్థానములను ప్రాణస్థానములను [ (1) వక్షస్థలము, (2) కంఠము, (3) శిరస్సు, (4) జిహ్వ మూలము, (కొండనాలుక మూలస్థానము), (5) దంతములు, (6) ముక్కు, (7) పెదవులు, (8) దవడలు - ఈ ఎనిమిది స్థానములను ] వాక్ స్థానములుగా గుర్తించి, సవినియోగపరచుకుంటున్నాడు.
తస్య వై వాగేవ ప్రతిష్ఠా।
వాచి హి ఖల్వేష।
ఏతత్ ప్రాణః ప్రతిష్ఠితో
గీయతే ‘అన్న’ ఇత్యుహైక ఆహుః।।
 ప్రాణము వాక్కు నందు సర్వదా సుప్రతిష్ఠితము. వాక్కు స్వయముగా ప్రాణస్వరూపమే.

ఈ విధంగా ప్రాణ ప్రతిష్ఠను గానము చేయువాడు - అన్నము (అనుభవమగుచున్న సమస్తము)తో సహా ఆత్మ యొక్క ఏకత్వము, అఖండత్వము దర్శించగలడు.

28. అథాతః ‘‘పవమానానామ్’’ ఏవ
అభ్యారోహః।
స వై ఖలు ప్రస్తోతా ‘సామ’, ప్రస్తౌతి।
 ఇప్పుడు ఇక మనము ‘‘పవమానము’’ అనే మంత్రముయొక్క గానం చేసే రీతి గురించి చెప్పుకుంటున్నాము.

‘సామ’ అనబడే ఆత్మగానము (ప్రస్తౌతి) చేయువాడు ‘‘ప్రస్తోత’’.
‘స యత్ర ప్రస్తుయాత్’ -
 జప మంత్రములు
(1) ‘‘అసతోమా సద్గమయ’’
(2) ‘‘తమసోమా జ్యోతిర్గమయ’’
(3) ‘‘మృత్యోర్మా అమృతంగమయ’’

[ ఓ పరమాత్మా! మమ్ములను
- అసత్తు నుండి (లేని దాని నుండి) సత్తుకు (ఉన్నదానికి) జేర్చండి.
- చీకటి (ignorance) నుండి వెలుతురుకు తీసుకుండి.
- ‘‘మార్పు’’ అను స్వభావముగల ‘‘మృత్యువు’’ నుండి (ఈవలికి తెచ్చి) అమృతస్థానమును ప్రసాదించండి. ]
స యదా హా
సతో మా సద్గమయేతి।
 అది ఎట్లా అంటే…,
• సత్తు సత్తుగానే సిద్ధించినదగు గాక।
• అసత్తు (స్వతఃగా లేనిది, కల్పనచే ఉన్నట్లుగా అనిపించేది) - కల్పనగానే తెలియవచ్చును గాక।
మృత్యుర్వా అసత్। -
సత్ అమృతం।
 అసత్తుయే → మృత్యువు.
సత్తుయే → అమృతము.
మృత్యోః మా మృతం।
గమయ - అమృతం।
మా కుర్విత ఏవై - తదాహ।
 మృత్యువు అమృతమయమగు గాక। అమృతత్వమును మేము స్వానుభవము చేసుకొనెదము గాక। (మారే తరంగములను మారని జలము యొక్క ప్రదర్శనముగా ఎరిగి ఉండటమువలె).
మృతమును అధిగమించి, అమృతము దర్శించెదము గాక। అమృతమును ఏమరచి మృతమునకు బద్ధులము కాకుండెదము గాక.
తమసో మా జ్యోతిర్గమయేతి :-
మృత్యుర్వై తమో।
జ్యోతిః అమృతం।
 ‘‘మాయొక్క అంధకారము జ్యోతిర్మయము చేయండి’’ ।
- మృత్యువే - తమస్సు (చీకటి)
- జ్యోతియే - అమృతము.
మృత్యోః మా అమృతంగమయ - అమృతం
మా కురు ఇత్యేవై తదాహ।
మృత్యోః మా అమృతం గమయేతి
న అత్ర తిరోహితమివ అస్తి।
 ‘‘మృత్యువును అమృతరూపముగా తీర్చిదిద్దండి’’ - అని నివేదిస్తున్నప్పుడు - మృత్యువును అమృతప్రాయంగా చేయమంటున్నాము. (మృత్యువుకు ఆవల ఏమాత్రము మార్పు చెందని స్వస్వరూపము ఆశ్రయించి ఉండెదము గాక।) మార్పులేని నేనే నాకు సర్వదా (ఈ సమస్తమునేనై) విషయమగు చుందునుగాక।

‘‘చీకటిని తొలగించి వెలుతురు ప్రసాదించండి’’ - అన్నప్పుడు చీకటిని తీసిపారేయండి- అని అర్థం కాదు. వెలుతురు ఉన్నచోట చీకటి ఉండదు. అది తిరోహితము (చ్యుతి) లేని స్థానము.

అమృతత్వము అనగా మార్పు - చేర్పులను తొలగించమని కాదు. అమృతత్వము సిద్ధిస్తే , అప్పుడు మృత్యువు కూడా అమృతప్రాయమే అవుతుంది. సమస్తము సర్వదా అమృతస్వరూపమే అయి ఉన్నది.
అథ యాని ఇతరాణి స్తోత్రాణి
తేషు ఆత్మనే అన్నాది అమాగాయేత్।
 ఇక తదితర స్తుతులన్నీ కూడా - అన్నమును (అనుభవముగా అగుచున్న సమస్తమును) - ఆత్మకు అనన్యముగా (ఆత్మమాధుర్యంగా) గానము చేయుచున్నాము.
తస్మాత్ ఉ తేషు వరం వృణీత
యం కామం కామయేత,
తగ్ం స ఏష ఏవం విదుః
ఉద్గాతాత్మనే వా యజమానాయ।
 ఉద్గాత ‘‘అసతోమా సద్గమయ। తమసోమా జ్యోతిర్గమయ। మృత్యోర్మా అమృతంగమయ’’ - అను త్రిమంత్రముల అర్ధమునే తదితర తరువాతి మంత్రములకు అర్ధముగా - యజమాని కొరకై ఉద్గీధము చేస్తున్నదెందుకు? యజమాని యొక్క ఆత్యంతికమైన ‘ఇష్టము’ అగు ఆత్మానుభూతికై సంసిద్ధపరచటం కొరకే!
వాయం కామం కామయతే
తమ్ ఆగాయతి।
 ఆ సందర్భములో - యజమాని కూడా తాను అజ్ఞానము నుండి ఆత్మానందస్థానమును గానము చేస్తూ మననము చేయాలి.
తద్ధైతత్ (తత్ హి ఏతత్)
లోకజిదేవ న హైవ
ఆలోక్యతాయా ఆశా-స్తి।
య ఏవం ఏతత్ సామవేద।।
 అట్టి సామగానము ఎరిగినవాడు లోక జయమును నిర్వర్తించి లౌకికమైన ఉపకరణములచే (వస్తుజాలముచే), ఉద్గాత చూపుచున్న మార్గంగా అలౌకికమగు అఖండ - ఆత్మానంద స్వానుభవ స్థానమును సిద్ధించుకొనగలడు.

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - తృతీయ అధ్యాయే
ఇతి - ‘‘ప్రాణానంద స్వరూపసిద్ధి’’ నామ - తృతీయ బ్రాహ్మణమ్।

3–4.) చతుర్థ బ్రాహ్మణము - ఆత్మౌపమ్యేవ సర్వత్ర

1. ఓం। ఆత్మైవ ఇదమ్ అగ్ర ఆసీత్।
పురుషవిధః సో అనువీక్ష్య।
 ‘ఓం’ అను అక్షరమునకు పంజ్ఞార్థమగు (జీవాత్మ-పరమాత్మల సమన్వయార్థమగు) ‘‘ఆత్మ (The Absolute self)’’యే ఈ దృశ్య వ్యవహారమునకంతటికీ మునుముందుగా ఏర్పడినదై ఉన్నది.
అట్టి ప్రప్రథమ కేవల సత్యమగు ఆత్మ నుండి పురుషకారము (Functional Tendency) బయలుదేరింది.
న అన్యత్ ఆత్మనో అపశ్యత్।
‘‘సో2హమ్ అస్మి’’ ఇతి అగ్రే
వ్యాహరత్। తతో అహన్నామ అభవత్।।
 అట్టి పురుషకారముతో కూడిన పురుషుడు తనకు వేరుగా ఏదీ కనిపించక ‘‘నాకు అన్యమే కనిపించని నేను ఎవరు?’’ అని వెతికి పరిశీలించసాగారు. తనకు వేరు ఏదీ ఉండనే లేదు, మరి!
తస్మాత్ అప్యే తర్హి ఆమంత్రితో
‘అహమ్’ అయమితి ఏవ అగ్ర ఉక్త్వా।
 అప్పుడు యోచించి ‘‘నేనే సృష్టికి కర్తనవగల ప్రజాపతిని కదా!’’ - అని తనయొక్క పురుషకారమును తానై గమనించసాగారు.
అథ అన్యన్ నామ ప్రబ్రూతే యదస్య భవతి।
స యత్ పూర్వో అస్మాత్
సర్వస్మాత్ సర్వాన్ పాప్మన ఔషత్।
 తనకు వేరుగా ఏది తాను కల్పన చేసుకొంటూ ఉన్నారో ఆ కల్పనా వ్యవహారమంతా తనకు అనన్యముగా దర్శించసాగారు. ఆ ప్రజాపతి - అట్టి తనయొక్క ప్రప్రథమ ప్రజాపతి స్వరూపమును దర్శించువాడు సర్వ పాప దోష దృష్టులను దహించి వేయుచున్నాడు.
తస్మాత్ పురుషః ఓషతి
హ వై స తం యో
అస్మాత్ పూర్వో బుభూషతి,
య ఏవం వేద।।
 అన్యమును కల్పించువాడే పురుషుడుగాను ప్రజాపతిగాను చెప్పబడుచున్నాడు.

కల్పనకు ముందు ఉన్నది ఏకమగు ఆత్మయే. అట్టి పూర్వ - తత్పూర్వమును ఎరిగినవానికి ఈ సమస్తము తనకు భూషణముగా అగుచున్నది. (All this tends to be an ornament to him)
2. సో అభిభేత్। తస్మాత్ ఏకాకీ బిభేతి।
 ద్వితీయమును కల్పించుకోవటం ప్రారంభించిన ప్రజాపతి - ‘‘అరె"! నేను ద్వితీయమును పొందుచున్నానే’’ అని భయమును పొందసాగారు.
అందుచేతనే జీవుడు ఏకాకి అయినప్పుడు భయమును పొందుచున్నాడు.
సహాయమ్ ఈక్షాన్
చక్రేయన్ ‘‘మదన్యత్ నాస్తి’’
కస్మాన్ను బిభేమి? ఇతి।
తత ఏవ అస్య భయం వీయాయ
కస్మాత్ హి అభేష్యత్।
ద్వితీయాద్వై భయం భవతి।
 అయితే ‘‘నేను ఏకాకినైనప్పుడు ఇక నాకు ఎవరి వలన ఎందుకు భయము? అద్వితీయుడను కదా!’’ - అని తలచి భయమును వదిలివేశారు. అందుచేతనే ద్వితీయముచే భయము ఉంటుంది. ఏక భావనచే భయమునకుచోటు ఉండదు.
‘‘సమస్తము నేనే కదా!’’ అని ఎరిగినప్పుడు భయమంతా మొదలంట్లా తొలగుతోంది. ద్వితీయా ద్వై భయం భవతి।
3. సవై నైవరేమే, తస్మాత్ ఏకాకీ న రమతే।
స ద్వితీయమ్ ఐచ్ఛత్। (ద్వితీయమైచ్ఛత్)।
స హైతావాన్ ఆస యథా
స్త్రీ-పుమాగ్ంసౌ సంపరిష్వక్తౌ।
 అయితే అద్వితీయమగు ఆ ప్రజాపతి ఒంటరి (ఏకాకి)గా ఉన్నప్పుడు ‘తృప్తి’గా అనిపించలేదు. అందుచేత రమించటానికై ‘‘ద్వితీయము’’ పట్ల ఇచ్ఛను పొందసాగారు.
అప్పుడు ఆ ప్రజాపతి స్త్రీ - పురుష ఇత్యాది ద్వంద్వమును ‘అనుభవి’ (The Experiencer) గా అయి ధారణ చేయసాగారు.
స ఇమమేవ ఆత్మానం
ద్వేధాపాతయత్తతః।
- పతిశ్చ పత్నీ చ అభవతాం।
 అనగా తనను తాను రెండు (జంట) రూపముగా వినోది అయి నిర్మించుకొన్నారు. ఇదియే మిధునతత్త్వము.
‘‘సతి-పతి’’ (Female-Male) అను ఇద్దరుగా వ్యక్తీకరణులు అయినారు.
తస్మాత్ ఇదమ్ అర్థ బృగలమివ
‘స్వ’ ఇతి హ స్మాహ యాజ్ఞవల్క్యః।
 ఈ సంఘటనను దృష్టిలోఉంచుకొని యజ్ఞవల్క్య మహర్షి ‘‘కాబట్టే ఈ దేహములు సగము చీల్చిన వెదురుబొంగువలె ఉన్నాయి’’ - అని విశ్లేషించారు. (వ్యాఖ్యానించారు) (స్వ-హ+స్మ).
తస్మాత్ అయమ్ ఆకాశః
స్త్రీయా పూర్యత ఏవ తాగ్ం సమ భవత్।
తతో మనుష్యా అజాయన్త।
 అందుచేతనే పురుషునియందు గల అర్ధభాగము స్త్రీచే పూరించబడినదై ‘అర్ధనారీశ్వరము’ గా వర్ణించబడుతోంది. స్త్రీలో అర్ధభాగము పురుషుడు కూడా. చిదాకాశము ‘ఏకమే’ అయి ఉండి, ద్వంద్వమును క్రీడాగా స్వీకరించింది.
అట్టి స్త్రీ - పురుషులిద్దరి కలయికచే మనుష్యులు జన్మించసాగారు.
4. సో హేయమ్ ఈక్షాన్ చక్రే
కథం ను మాత్మన ఏవ జనయిత్వా సంభవతి,
హన్త తిరో అసానీతి సా గౌరభవత్ ఋషభ
ఇతరస్తాగ్ం సమేవా భవతి।
తతో గావో అజాయన్త బడ బేతరా భవత్।।
 అప్పుడు స్త్రీ విభాగము ప్రజాపతి గురించి ‘‘ఈ ప్రజాపతి తన నుండియే నన్ను పుట్టించి నాతో భోగించుచున్నారేమి?’’ - అని తలంచింది. తీరోధానము (అంతర్ధానము) అయి గోవు (ఆవు) (Cow) రూపము దాల్చింది. అప్పుడు పురుషుడు ఎద్దు (Ox) రూపము దాల్చి భోగించసాగాడు. అప్పుడు గోజాతి పుట్టుకొచ్చింది.
అశ్వ వృష ఇతరో
గర్దభీతరా గర్ధభ
ఇతరస్తాగ్ం।
 ఆ ఆవు ఆడు గుఱ్ఱము కాగా, పురుషుడు మగ గుఱ్ఱమై సంభోగించసాగారు. ఈవిధంగా గుఱ్ఱము, గాడిద, మేక జాతి జనించింది. తదితర జాతులన్నీ ఆ ప్రకారంగానే జనించాయి.
సమేవ అభవత్, తత ఏక శఫమ్
అజాయతా అజేతరాభవత్।
బస్త ఇతరో అవిః ఇతరామ్
ఏష ఇతరస్తాగ్ం సమేవ అభవత్।
తతో అజావయో అజాయ నైవమేవ
(అజాయన్తి ఏవమేవ) యత్ ఇదం కించ
మిథునమా పిపీలిక అభ్యస్తః సర్వం అసృజత।
 ఆవిధంగా సృష్టిలోంచి పిపీలికము వరకు సమస్త జీవ - జంతుజాలములన్నీ ‘‘మిథునము’’ (జంట-పరస్పరము) (Association) చే సృజించబడినాయి. ఒక్కటియే రెండుగా (జంటగా) ప్రదర్శనము కాసాగింది.

అట్టి ‘జంట’ అను సృష్టి కల్పనా సంఘటనయే ఈ సమస్త జీవసృష్టికి ఉత్ప్రేరణ కారణము. (Cause of Inclination).
5. సా అవేత్ అహం వా వ
సృష్టిరస్మి అహగ్ం హీదగ్ం।
సర్వమ్ అసృక్షీతి - తతః ‘సృష్టిః’ అభవత్।
సృష్ట్యాగ్ం హాస్యై తస్యాం భవతి - య ఏవంవేద।।
 అప్పుడు ఆ ప్రజాపతి ‘‘ఈ సృష్టిరూపముగా ఉన్నది నేనే। ఇదంతా నేనై ఉండగా, నాకు ఇదంతా అనుభవముగా అగుచున్నది’’ - అని వినోదించసాగారు.

ఈ విధంగా ప్రజాపతిచే అనన్యముగా కల్పించబడిన ఈ సమస్తము ‘సృష్టి’ శబ్దముచే చెప్పబడుతోంది.

ఈ రీతిగా తెలుసుకొన్నవాడు తాను కూడా ప్రజాపతివలెనే ‘సృష్టికర్త’ అవగలడు.
6. అథేతి అభ్యమంథత్స ముఖాచ్చ యో నేః
హస్తాభ్యాం చ అగ్నిం అసృజత।
తస్మాత్ ఏతత్ ఉభయమ్
అలోమకమ్ అన్తరతో
అలోమకా హి యోనిః అన్తరతః।
 ఆ తరువాత ప్రజాపతి సృష్టికి సంబంధించిన మధనమును ఈవిధంగా నిర్వర్తించారు.
(ముందుగా) ముఖము అనే యోని నుండి, చేతులనుండి అగ్నిని సృష్టించారు. అందుచేతనే మనిషికి ముఖము, అరచేతులు రెండింటిలో లోపల వెంట్రుకలు లేనివిగా ఉంటున్నాయి. వెచ్చదనం ఏర్పడి ఉంటుంది.
తత్ యత్ ఇదమ్ ఆహుః అముం
యజాముం యజేతి ఏకైకం దేవమ్ ఏతస్యైవ
సా విసృష్టిః ఏష ఉ హి ఏవ సర్వే దేవాః।
 యజ్ఞకర్మయందు ‘‘యజమాని కొరకై అగ్నిని పూజిస్తున్నాము. ఇంద్రుని పూజిస్తున్నాము’’ అను మంత్రములు, యజ్ఞవిధి, అగ్నీంద్రాత్మకము, - ఇవన్నీ ప్రజాపతిని ఉద్దేశించినవే.
దేవతల రూపము ప్రజాపతియే। ప్రజాపతియే సమస్త కర్మ-శబ్దముల ముఖ్యార్ధము.
ఒక్కడగు ప్రజాపతియే సమస్త దేవతా స్వరూపుడు. ద్రవమైనదంతా ఆ ప్రజాపతియొక్క రేతస్సు (చిత్త చేతన తేజో) రూపమే.
అత యత్కించ ఇదమ్ ఆర్ద్రం
తత్ రేతసో అసృజత।
తదు సోమ ఏతావద్వా
ఇదగ్ం సర్వం ‘అన్నం’ చ ఏవ।
అన్నాదశ్చ ‘సోమ’ ఏవ।
 ఆ విధంగా ప్రజాపతిచే సృష్టింపబడిన సమస్తము ‘అన్నము’ [ అనగా ‘అనుభవమగునది’ (That being experienced) ] రూపం దాల్చసాగింది. ఈవిధంగా ‘‘అనుభవమయ్యేదంతా బ్రహ్మమునకు అనన్యమే’’ (అన్నం బ్రహ్మ) అయి ఉన్నది. ఇదంతా ప్రజాపతియొక్క తేజోరూప రస విలాసమే। రేతసో ప్రదర్శనమే। ఈ సర్వము అన్నమే।
అన్నము (ఇంద్రియానుభవ విషయ - వస్తువులు) జనింపజేయువాడు సోమ (చంద్రుడు).
అన్నమ్ అగ్నిః। అన్నాదః
సైషా బ్రాహ్మణో అతిసృష్టిః।
యత్ శ్రేయసో దేవా న సృజత।
 - అన్నము, అన్నము భావించువాడు (కల్పించువాడు) ఉభయులు అగ్ని స్వరూపులే।
- సృష్టికి ఆవల ఉన్నది బ్రహ్మము.
సమస్త దేవతలతో కూడిన విశేష సృష్టి అంతా ప్రజాపతియొక్క భావనా తరంగ చమత్కారమే.
అథ యత్ మర్త్యః సన్
అమృతా న సృజత।
తస్మాత్ అతిసృష్టిః।
అతి సృష్ట్యాగ్ం హాస్యై
తస్యాం భవతి, య ఏవం వేద।।
 మర్త్యులు (మానవులు) ప్రజాపతికి అనుభవ స్వరూపములగు అన్నము రూపములే. అనగా అమృతమగు, ఆవలగల ‘ఆత్మ యొక్క సంకల్పితానుభవమే మానవులు, తదితర జీవులు కూడా.
ఇదంతా ప్రజాపతియొక్క సృష్టియేనని కల్పనా వ్యవహారమేనని, వాస్తవానికి ఇది ఆత్మ స్వరూపమేనని ఎరిగినవాడు ఆత్మానుభవమును స్వానుభవము, స్వాభావికము చేసుకోగలడు.
7. తత్ హి ఇదం (తద్ధేదం)
తర్హ్య అవ్యాకృతమ్ ఆసీత్।
తత్ నామ-రూపాభ్యామ్ ఏవ ‘వ్యా’ క్రియాత।
అసౌ నామాయమ్ ఇదగ్ం రూపం ఇతి।
 ఈ సమస్త సృష్టికి మునుముందుగానే ‘అవ్యక్తము’గా ఉండి ఉన్నది.
అట్టి అవ్యక్తమే వ్యాక్రియ (విస్తరించు శక్తి, స్వభావములచే) నామ రూపాత్మకంగా వ్యక్తం కాసాగుతోంది. అనేక నామ రూపములు పరిఢవిల్లసాగుచున్నాయి.
అనగా ‘‘దీని నామము ఇది. రూపము ఇది’’ - అని అనేకంగా వ్యక్తం కాసాగుతోంది.
తదిదం అప్యేతర్హి నామ-రూపాభ్యామ్ ఏవ వ్యాక్రియతే।
అసౌ నామ్ ఇదగ్ం రూపం ఇతి।
స ఏష ఇహ ప్రవిష్ఠః। ఆ నఖాగ్రేభ్యో,
యథా క్షురః క్షురధానే అవహితః స్యాత్।
 అందువలననే ఇక్కడ సమస్త వస్తువులు ‘‘నామము ఇది. రూపము ఇది’’ అని వ్యావహారిక వ్యాపక - క్రియగా సిద్ధిస్తోంది.
సృష్టికర్తయే ఈ సృష్టిలోను, సృష్టిగాను ప్రవిష్ఠులై (ప్రవేశించిన వారై) ఉన్నారు. ఈ శరీరములో కూడా నఖశిఖపర్యంతము - ఒరయందు కత్తివలె ప్రవేశితులై ఉన్నది సృష్టికర్తయే. ఆయనయొక్క కల్పనా చైతన్యమే।
విశ్వంభరో వార్తా విశ్వంభర కులాయే।
తత్ న పశ్యన్తి అకృత్స్నో హీ స ప్రాణన్ ఏవ।
ప్రాణో నామ భవతి।
 ఒరలోనున్న కత్తివలె పరమాత్మ - విశ్వేశ్వరుడు, విశ్వంభరుడు అయి - జగద్వస్తువులన్నిటిలో నిండి ఉన్నారు. అకృత్యులు (అల్పబుద్ధిగలవారు) ఆయనను గమనించకున్నారు. కృతకృత్యులు సర్వదా దర్శిస్తూనే ఉన్నారు.
ప్రాణము ఆయన రూపమే. ఆయన ప్రాణరూపుడు కాదు. ప్రాణముగా ఆయనయే ‘ప్రాణవాయువు యొక్క గమనవ్యాపారము నిర్వర్తించటం చేత ‘ప్రాణము’ అను పేరు గల వాడు అగుచున్నారు. అంతమాత్రమే।
వదన ‘వాక్’। పశ్యగ్ం చక్షుః।
శృణ్వన్ శ్రోత్రం।
మన్వానో మనస్తాని
అస్య ఏతాని ‘కర్మ’ నామ అన్యేవ।
 వదన్ (పలకటము) అను వ్యాపారముచే ‘వాక్కు’ రూపుడు. దర్శన క్రియచే చక్షురూపుడు. ‘వినటము అనే వ్యాపారముచే శ్రోత్రరూపుడు. మననము చేయు ధర్మముచే మనోరూపుడు. ప్రజాపతియే ఇవన్నీగా ఉండి ఉంటున్నారు.
అట్లాగే సమస్త తదితర కర్మలు ఆ ప్రజాపతికి చెందినవే.
స యోత ఏకైకం ఉపాస్తే
న స వేద అకృత్స్నోహి।
 అట్టి ప్రజాపతియొక్క (పరమాత్మయొక్క) ఒకొక్కక్క అంశను మాత్రమే ఉపాసించువాడు పరమాత్మము సమగ్రముగా ఎరుగనివాడే అగుచున్నాడు.
ఏషో అత ఏకైకేన భవతి
‘ఆత్మ’ ఇత్యేవ ఉపాసీత
అత్ర హి ఏతే సర్వ ఏకం భవన్తి।
తత్ ఏతత్ పదనీయమస్య సర్వస్య
యత్ అయం ఆత్మానేన హి
ఏతత్ సర్వం వేద।
 ‘‘ప్రాణము - నేత్రములతో ఈ జీవుడుగా ఒక్కొక్కటి అగుచూ శ్వాసిస్తున్నాను. (మరొకడుగా అయి) నేను చూస్తున్నాను, వింటున్నాను, తాకుచున్నాను’’ - అను వేరువేరు ప్రవృత్తులు వేరు వేరు పురుషాకారముగా దృష్టిని కలిగి ఉంటున్నవరకు ఆత్మను సమగ్రంగా ఎరుగలేడు.
వీటన్నిటిలోగల ఏకత్వము గమనించినప్పుడే ఆత్మ ఎరుగబడగలదు.
కనుక ‘‘ఈ సమస్తము సర్వదా ఆత్మస్వరూపమే అయి ఉన్నది’’ అని సర్వేసర్వత్రా ఉపాసించబడుగాక।
యథా హ వై పదేన అనువిందేత్ ఏవం (అనువిందేదేవం)
కీర్తిం శ్లోకం విన్దతే, య ఏవం వేద।।
 ఈవిధంగా తెలుసుకున్నవాడు నామరూపాత్మకమైనదంతా ఆత్మగా దర్శిస్తూ ఉండగలడు. ఆత్మను సిద్ధించుకొని ఆత్మానందము అనుక్షణికం చేసుకోగలడు. అట్టివాడు ఆత్మనే సర్వదా దర్శిస్తూ కీర్తిస్తూ ఉంటాడు.
8. తత్ ఏతత్ ప్రేయః।
పుత్రాత్ ప్రేయో। విత్తాత్ ప్రేయో।
అన్యస్మాత్ సర్వస్మాత్ అన్తరతరం
యత్ అయం ఆత్మా స యో ।
 ప్రతి ఒక్కరికీ కూడా - తమ సంతానము కంటే ధనము కంటే కూడా ఆత్మయే ప్రియాతిప్రియమై ఉన్నది. (Most lovable is one’s own “self”).
ఆత్మయే శ్రేయము. తదితర ‘పుత్ర-ధన’ మొ।।వన్నీ ప్రేయము మాత్రమే.
తదితరములైన శ్రేష్ఠమైనవి ఏవేవి కలవో, వాటన్నిటికంటె ఆత్మయే ప్రియమైనది.

ఆత్మయే అన్నిటికంటే, అందరికంటే అత్యంత సామీప్యమైనది.
అన్యమ్ ఆత్మనః
ప్రియం బ్రువాణం బ్రూయాత్
 ‘‘ఆత్మకంటే అన్యమైనవి ప్రియము ’’- అని చెప్పువారికి ఆత్మజ్ఞాని ఇట్లు చెప్పుచున్నారు.
ప్రియగ్ం రోత్స్యతీతి ఈశ్వరో
హ తథైవ స్యాత్ ఆత్మానమేవ।
ప్రియం, ఉపాసీత, స య ఆత్మానమేవ।
ప్రియం ఉపాస్తే న హాస్య (న హ అస్య) ప్రియం
ప్రమాయుకం భవతి।।
 ‘‘ఆత్మ తప్పితే, తదితరమైనవన్నీ కూడా కాలముతో వచ్చి కాలానుగతంగా నశించేవే కదా? ఈశ్వరుడు ప్రియమా? ఈశ్వరుడు ఆత్మయే’’ - అనబడుతోంది.
అందుచేత ఆత్మనే ప్రియముగా ఉపాసించెదరు గాక.
ఆత్మ ప్రియముగా కలవాడు ప్రియమును ఎన్నడూ పోగొట్టుకోడు.
9. తత్ ఆహుః యత్ బ్రహ్మవిద్యయా సర్వం
భవిష్యన్తో మనుష్యా మన్యన్తే।
కిము..తత్ ‘బ్రహ్మా’ వై
వై(వే)ద్యస్మాత్ తత్ సర్వం అభవత - ఇతి।। 		బ్రహ్మవిద్యచే ఈ జీవుడు ‘‘సమస్తము నేనే। సర్వముగా కనిపించేదంతా నాయొక్క బ్రాహ్మీ స్వరూపమే।’’ - అని ఎరుగుచున్నాడు.
‘‘బ్రహ్మము అనగా ఏమి?’’ అని ప్రశ్నిస్తే - ‘‘నేను’తో సహా - ఈ సమస్తము ఏది అయి ఉన్నదో, అదియే బ్రహ్మము’’ అని సమాధానము.
10. బ్రహ్మ వా ఇదమ్ అగ్ర ఆసీత్।
తత్ ఆత్మానమేవావై(వే)త్ -
 ఈ సమస్త అనుభవరూప ప్రపంచమంతా కూడా మొదటగా, ఆ తరువాత కూడా బ్రహ్మమే అయి ఉన్నది. ఈవిషయం ఆత్మజ్ఞానియే స్వానుభవ పూర్వకం తెలుసుకోగలుగుచున్నాడు. ఇదంతా స్వస్వరూపానంద బ్రహ్మమే।
‘‘అహం బ్రహ్మాస్మి’’ - ఇతి।
తస్మాత్ సర్వం అభవత్।
తత్‌యో దేవానాం ప్రత్య బుధ్యత।
 బ్రహ్మజ్ఞాని ‘‘నేను బ్రహ్మము అయియే ఉన్నాను’’ అని తెలుసుకొని బ్రహ్మమే తాను అగుచున్నాడు.
దేవతలలో కూడా ఎవ్వరైతే బ్రహ్మమును తెలుసుకొంటారో, వారు (మాత్రమే) బ్రహ్మమే అవుతారు.
స ఏవ తత్ అభవత్।
తథా ఋషీణాం తథా మనుష్యాణాం।
 అట్లాగే ఋషులుగాని, మానవులుగాని తాను బ్రహ్మమే అని తెలుసుకొన్నప్పుడు స్వాభావికంగా బ్రహ్మమే అగుచున్నారు.
తత్‌హి ఏతత్ (తద్ధైతత్) పశ్యన్ ఋషిః వామదేవః।
ప్రతిపేదే, అహం ‘మనుః’
అభవగ్ం ‘సూర్యశ్చ’ ఇతి।
 ఈవిధంగా వామదేవ మహర్షి ‘‘సమస్తము బ్రహ్మమే’’ అని ఎరిగి ‘‘నేనే మనువును. నేనే సూర్యుడిని కూడా’’। - అని ఎలుగెత్తి గానం చెసారు. స్వస్వరూపమును సిద్ధించుకున్నారు.
తత్ ఇదమ్ అప్యేతర్హి
య ఏవం వేద ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ -
- ఇతి, స ఇదగ్ం సర్వం భవతి।
 ఇప్పుడు కూడా, ఎవ్వరైతే ‘‘నేనే బ్రహ్మమును’’ అని తెలుసుకుంటాడో, అట్టివాడు ఈ సమస్తము తానే అయి స్వానుభవముగా వెలుగొందు చున్నాడు.
తస్య హ న దేవాశ్చ నాభూత్యా ఈశతే।
ఆత్మా హి ఏషాగ్ం స భవతి। 		అట్టివారితో దేవతలకు గాని, రాక్షసులకుగాని విరోధము కలిగి ఉండటానికి సిద్ధము కాలేరు. ఎందుకంటే దేవతలకు, రాక్షసులకు కూడా ఆతడే ఆత్మగా ప్రకాశమానుడగుచున్నాడు.
అథ యో అన్యాం దేవతాం ఉపాసే (ఉపాసతే)
‘‘అన్యో అసావన్యో అహమస్మి’’ - ఇతి,
న స వేద యథా పశురేవగ్ం స దేవానాం।
 ఎవరైతే అన్యదేవతను ‘‘ఆ దేవత మమాత్మయే’’ అని తెలుసుకోకుండా ఉపాసిస్తాడో, అట్టివాడు స్వస్వరూపమును గ్రహించక, - ఆవు యజమానికి పాలిచ్చి సేవిస్తున్నట్లుగా, - ఆ ఇష్టదేవతకు పాలిచ్చే ఆవు వంటివాడు మాత్రమే అగుచున్నాడు.
యథా హ వై బహవః పశవో మనుష్యం భుఞ్జ్యుః
ఏవం ఏకైకః పురుషో దేవాన్ భునక్తి।
ఏకస్మిన్ ఏవ పశావాదీయమానే।
 పశువు ఇచ్చే పాలతో మనుష్యులు సేవించబడుచున్నారు కదా. అట్లాగే బ్రహ్మము ఎరుగనివాడు పశువువలె అన్యదేవతలను (అనన్యభావన సిద్ధించని కారణంగా) సేవించువాడగుచున్నాడు.
బ్రహ్మోపాసకుడు ‘‘ఇంద్రాది దేవతలకు నేను భృత్యువును. వారు ప్రభువులు’’ అని తలంచుచు ‘‘వీరిని సేవిస్తే వస్తుజాలము మొదలైనవి పొందగలను’’ - ‘‘ఉత్తమ లోకములు పొందగలను’’ - అని భావిస్తూ ఉంటున్నాడు.
అప్రియం భవతి।
కిము బహుషు తస్మాత్ ఏషాం తత్ న ప్రియం
యదేతత్ మనుష్యా విద్యుః।। (10)
 అన్యోపాసకుడు దేవతలచే పరిపాలించువాడు అగుచున్నాడు. అట్టివాడు సేవా కర్మలు విడిచినప్పుడు దేవతలకు అప్రియుడే అగుచున్నాడు. అందుచేతనే దేవతలలో కొందరు - ‘‘ఈ మనుష్యులు పరబ్రహ్మతత్త్వము ఎరుగకయే ఉండెదరు గాక!’’ అని కోరుకొనువారై ఉంటున్నారు కూడా.
అయి కూడా, ఆత్మజ్ఞుడు దేవతలకు కూడా ఉపాసనా విషయుడే।
11. బ్రహ్మ వా ఇదమ్ అగ్ర ఆసీత్।
ఏకమేవ తదేకగ్ం సన్ న నవ్యభవత్।
 అనేక భేదములతో కనిపిస్తున్న ఈ దృశ్య జగత్తు మొదటగా ‘ఏకము’ అగు బ్రహ్మమే అయి ఉన్నది. అప్పుడు కర్మలు మొదలైనవేవి లేకయేపోయాయి.
తత్ శ్రేయో రూపమ్ అత్య సృజత
క్షత్రం యాని ఏతాని దేవత్రా।
క్షత్రాణి ఇంద్రో వరుణః,
సోమో రుద్రః, పర్జన్యో యమో
మృత్యుః ఈశాన - ఇతి। 		క్షత్రియ ప్రజ్ఞ: అప్పుడు ఆత్మయొక్క సంకల్ప చమత్కారరూపుడగు ప్రజాపతి (బ్రహ్మ) - లోక క్షేమము, రక్షణ కొరకై ‘క్షత్రము’ను జనింపజేసారు. దేవతలలో ఇంద్రుడు, వరుణుడు, సోముడు, రుద్రుడు, పర్జన్యుడు - మొదలైన క్షత్రియులను ఉత్పన్నం చేసారు. (క్షత్రము = క్షత్రియ గుణసంపన్నము). (Functioning oriented Divine Beings).
తస్మాత్ క్షత్రాత్ పరం నాస్తి।
తస్మాత్ బ్రాహ్మణః క్షత్రియం
అధస్తాత్ ఉపాస్తే రాజసూయే క్షత్ర ఏవ।
తత్ యశో దధాతి।
సైషా క్షత్రస్య యోనిః యత్ బ్రహ్మ।
తస్మాత్ యద్యద్యపి ‘రాజా’
పరమతాం గచ్ఛతి।
బ్రహ్మైవాన్తత ఉపనిశ్రయతి।
 అందుచేత క్షత్రియునికంటే అధికులు ఎవ్వరు లేరు. కాబట్టే రాజసూయ యాగములో బ్రాహ్మణులు క్రింద నిలచి ఉండి క్షత్రియుని ముందుగా (ఎదురుగా) నిలబెట్టి క్షత్రియునిచే ఉపాసన చేయిస్తూ ఉంటారు. బ్రహ్మము క్షత్రమునందు (క్షత్రియునియందు) తన యశస్సును స్థాపిస్తున్నది.

అయితే బ్రహ్మమే క్షత్రియునికి యోని కాబట్టి రాజు శ్రేష్ఠత్వము పొంది కూడా బ్రాహ్మణునే ఆశ్రయిస్తున్నాడు. బ్రాహ్మణుని ద్వారా బ్రహ్మమును ఉపాసిస్తున్నాడు. ఎందుకంటే, ఎవ్వరికైనా, ఎప్పటికైనా జీవులకు బ్రహ్మమునందే శాంతి కదా!
స్వాం యోనిం య ఉ ఏనగ్ం హినస్తి స్వాగ్ం
స యోనిమృచ్ఛతి। (యోనిం రుచ్ఛతి)। స పాపీయాన్ భవతి।
యథా శ్రేయాగ్ం సగ్ం హిగ్ంసిత్వా।।
(సంహింసిత్వా)।
 ఎవరైతే బ్రహ్మజ్ఞుని తిరస్కారభావంతో చూస్తున్నారో, వారు తమయొక్క ఉత్పత్తి స్థానము చెడగొట్టుకొనినట్లు అగుచున్నారు. శ్రేష్ఠుని హింసించి విషపూరితమగు పాపమును మూటకట్టుకొన్నవాడు కాగలడు.
బ్రహ్మమును ద్వేషించువాడు శ్రేయస్సు కోల్పోయి పాపి అగుచున్నాడు.
12. స నైవ వ్యభవత్।
స విశమసృజత యాని
ఏతాని దేవ జాతాని గణశ,
ఆఖ్యాయన్తే వసవో రుద్రా ఆదిత్యా
విశ్వే దేవా మరుత - ఇతి।।
 సృష్టి పురుషుడు క్షత్రియమును కల్పించినప్పుడు, అప్పటికీ జీవులచే కర్మలు నిర్వర్తింపజేయటానికి శక్తివంతుడు కాలేదు.
అప్పుడు ఆయన దేవతలలో వసువు, రుద్రుడు, ఆదిత్యుడు, విశ్వదేవుడు మొదలైన వైశ్వ(శ్య) దేవతలను సృష్టించారు. వారు విశ్వసృష్టికి నిర్మాణ నేతలు కాసాగారు.
13. స నైవ వ్యభవత్।
స శౌద్రం వర్ణమ్ అసృజత
పూషణం ఇయం వై పూషేయగ్ం హీదగ్ం
సర్వం పుష్యతి యత్ ఇదం కించ।।
 అప్పటికీ కూడా పురుషుడు ఆయా కర్మలు నిర్వర్తించటానికి శక్తుడు కాలేడు.
అప్పుడు పోషించువారిని (పోషక దేవతలను) సృష్టించారు. ఈ భూమి ‘పూషము’ అని చెప్పబడుతోంది. ఎందుకంటే ఈ భూమియే పోషణ చేయునది కదా! (శూద్రవర్ణము = పరిపోషణ చేయువారు)
14. స నైవ వ్యభవత్।
తత్ శ్రేయో రూపమ్ అత్య సృజత
‘ధర్మం’ తత్ ఏతత్
క్షత్రస్య, క్షత్రం యత్ ధర్మః।
తస్మాత్ ధర్మాత్ పరం నాస్తి।
 చాతుర్వర్ణ్య ధర్మము : ఈ విధంగా బ్రాహ్మణ క్షత్రియ వైశ్య శూద్రులను కల్పించి వారికి శ్రేయస్సు కొరకై నిర్వర్తించవలసిన ధర్మములు (Functions) కల్పించారు. అట్టి ధర్మము క్షత్రమునకే క్షేత్రము. ధర్మమును మించినది ఏదీ లేదు. వారి వారి ధర్మ నిర్వహణచే బ్రాహ్మణ క్షత్రియ వైశ్య శూద్రులు ఆత్మతత్త్వము సంతరించుకోగలరు. స్వధర్మ నిరతిచే మోక్షము సిద్ధించుకోగలరు.
అథో అబలీయాన్ బలీయాగ్ం
స మాశగ్ం, సతే ధర్మేణ
యథా రాజ్ఞైవం యోవై స ధర్మః ।
 బలవంతుడు ఒక బలహీనుని భార్య బిడ్డలను అపహరించినప్పుడు ఆ బలహీనుడు రాజుగారిని ఆశ్రయించగా, రాజసైనికులు ఆ బలవంతుని జయించి, ఆ బలహీనుని భార్య బిడ్డలను రక్షిస్తున్న విధంగా - ధర్మమును ఆశ్రయించి ధర్మ బలము సంపాదించుకొన్నవాడు ‘సంసారము’ అనే బలవంతుని జయించగలడు.
సత్యం వై తత్।
 ధర్మమే సత్యము కూడా। అందుచేతనే ‘సత్యమ్ భ్రూయాత్’ - అని వేద వాఙ్మయముచే బోధించబడుతోంది. ధర్మమే శాస్త్రీయమైన సత్యము. సత్యమే శాస్త్రీయమైన ధర్మము (సత్-యమ్=ఈ జీవుని సహజమగు ఎప్పటికీ యథాతథమగు సత్ (ఉనికి) స్వరూపము)
తస్మాత్ సత్యం వదన్తమ్
ఆహుః ‘‘ధర్మం వదతి’’ - ఇతి।
 అందుకే లోకంలో సత్యము చెప్పువానిని ‘‘ఇతడు ధర్మమే చెప్పాడురా!’’ - అని అంటారు.
ధర్మం వా వదన్తగ్ం
‘‘సత్యం వదతి’’ - ఇతి ।
 అట్లాగే ‘ధర్మము’ చెప్పువానిని చూచి ‘‘ఈయన సత్యమే (నిజమే) చెప్పాడయ్యా!’’ - అని కూడా అంటారు.
ఏతద్ధ్యేవై
తత్ ఉభయం భవతి।
 పరమాత్మ సత్యమును, ధర్మమును కలిపి ఏకలిపిగా సృజించారు. సమస్తమును నియమించునది సత్య-ధర్మములే!
15. తత్ ఏతత్ బ్రహ్మ క్షత్రం విశ (వైశ్య)
శూద్రః తత్।
 ఈ బ్రాహ్మణ క్షత్రియ వైశ్య శూద్రులు నలుగురు పరబ్రహ్మము యొక్క సంప్రదర్శనములే. ఈ నలుగురిలో బ్రహ్మమునకు అన్యమైనది ఏదీ లేదు. (న్యూన అధికములు లేవు).
(తత్) అగ్నినైవ దేవేషు బ్రహ్మా అభవత్।
బ్రాహ్మణో మనుష్యేషు।
క్షత్రియేణ క్షత్రియో।
వైశ్యేన వైశ్యః। శూద్రేణ శూద్రః।
 పరబ్రహ్మమే దేవతల మధ్యగా అగ్ని రూపమై- బ్రాహ్మణ స్వరూపముతో బ్రాహ్మణ జాతిగాను, క్షత్రియ స్వరూపముతో క్షత్రియజాతిగాను, వైశ్య (వైశ్వ) (వియస్వ) స్వరూపంతో వైశ్వజాతిగాను, శూద్ర స్వరూపంతో శూద్రజాతిగాను - అగుచున్నది.
తస్మాత్ అగ్నావేవ దేవేషు
లోకమ్ ఇచ్ఛేన్తే।
బ్రాహ్మణే మనుష్యేషు ఏతాభ్యాగ్ం
హి రూపాభ్యాం బ్రహ్మా అభవత్।
 బ్రాహ్మణాగ్ని - దేవతలగురించి కర్మ (పూజ, యజ్ఞము, యాగము మొదలైనవి) నిర్వర్తిస్తూ ఉన్నప్పుడు అగ్ని వెలిగించి, ఆహుతులు మొదలైనవి సమర్పించి కర్మఫలములు కోరుకొంటున్నారు.
పరబ్రహ్మము బ్రాహ్మణాగ్ని రూపముతోనే పరబ్రహ్మము దర్శనమిస్తున్నది.
(బ్రహ్మతత్త్వజ్ఞానులగు బ్రాహ్మణులను ‘భూసురులు’ అంటున్నారు).
అథ యోహవా అస్మాత్ లోకాత్
స్వం లోకం అదృష్ట్వా ప్రైతి,
స ఏనమ్ అవిదితో న భునక్తి।
 అయితే, ఎవ్వరైనా సరే, బ్రహ్మమును తెలుసుకోకయే మరణము పొందుతాడో, అట్టివాడు కర్మఫలముల మార్గంలోనే ఉండి పోతాడు. అంతేగానీ బ్రహ్మము ఆతనిని రక్షించదు. అతనిలో బ్రహ్మజ్ఞానానుభవము ఉదయించదు.
యథా వేదోవా అననుక్తో
అన్యద్వా కర్మా కృతం
యత్ ఇహ వా అష్యనేవం విత్ మహత్ముణ్యం
విన్మహత్పుణ్యం కర్మ కరోతి
తద్ధాస్యాన్తతః క్షీయత ఏవ।
ఆత్మాన మేవ లోకం ఉపాసీత।
 అధ్యయనము చేయని వేదము ఆ మనుజుని రక్షించజాలనట్లు, ఆత్మయొక్క స్వస్వరూప - సమస్త స్వరూప తత్త్వము ఎరుగనివాడు ఎంత పుణ్యం సంపాదించి, కూడా అది ఫలానుభోగం చేత తరిగిపోతోంది. సమస్త కర్మలు ఆత్మకు చెందినవే.
కనుక, కర్మలకు అతీతమైన దృష్టితో కూడిన ఆత్మోపాసనచేతనే ఆత్మానందానుభవము సిద్ధించగలదు. అందుచేత ఆత్మావలోకనమే సర్వదా ఉపాసించవలసిన విధి-విధానము.
స య ఆత్మానమేవ
లోకం ఉపాస్తే,
న హా అస్య కర్మ క్షీయతే।
 ఎప్పుడైతే ‘‘ఈ లోకమంతా ఆత్మ స్వరూపమే’’ అను రూపంగా ఆత్మోపాసన చేయబడుతుందో, అప్పుడిక కర్మలు అట్టివానిని అంటవు. కర్మల ఫలానుభవ పరిమితులు క్షీణించగలవు. (సమస్తము స్వస్వరూపానందములో అంతర్భాగమౌతోంది).
అస్మాత్ ధ్యేవాత్మనో (అస్మాత్ హి ఇవ ఆత్మనో)
యత్ యత్ కామయతే
తత్ తత్ సృజతే।। (15)
 ఆత్మోపాసనతో ఆత్మతో మమేకము సిద్ధించుకున్నవాడు తాను ఏఏ లోకములు కోరుకుంటాడో, అవన్నీ ఆత్మచేతనే అతని కొరకై సృజియింప బడగలవు. (ఆత్మ జ్ఞానములేనివాడో? లోకములకు, లోకానుభవములకు ‘బానిస’ అగుచున్నాడు).
16. అథో అయం వా ఆత్మా
సర్వేషాం భూతానాం లోకః
స యత్ జుహోతి।
 ఈ జీవాత్మయే - సమస్త జీవరాసులలో సమస్త అనుభవములు తనవేగా అయి ప్రకాశమానమై ఉన్నది. (అనగా) ఆత్మజ్ఞునకు ‘నేను’ అనునది విశ్వమంతా ఆక్రమించినదై, విశ్వమంతా ‘తానే’ అయి ఉంటోంది
యత్ యజత - ఏతేన దేవానాం లోకో
అథ యత్ అనుబ్రూతే, తేన ఋషీణాం।
అథ యత్ పితృభ్యో నివృణాతి
యత్ ప్రజామ్ ఇచ్ఛతే, తేన పితృణామ్
అథ యన్ మనుష్యాన్ వాసయతే,
యదేభ్యో (యత్ ఏభ్యో) అశనం దదాతి తేన మనుష్యాణాం। 		(యజ్ఞ) కర్మపరులైన వారికి ఉపాసనా వస్తువై - యజ్ఞము నిర్వర్తించు యజమానిచే దేవతలు, లోకములు ఆరాధించబడుచున్నాయి. స్తుతించ బడుచున్నాయి. అయితే వాస్తవానికి ఆత్మయే ఆ రీతిగా స్తుతించబడుతోంది - అని గుర్తుంచుకోబడు గాక।

- ఋషులు ఋక్కులు పలుకుచూ అట్టి ఆత్మనే అభివర్ణిస్తున్నారు.
- మరణించిన పితృదేవతలకు కుమారుడు పిండోదకములను ఆత్మను ఉద్దేశ్యించే సమర్పిస్తున్నాడు.
- గృహస్తుడు అతిథులకు ఆత్మను ఉద్దేశ్యించే అతిథి - అభ్యాగతులకు వసతి, అన్నము, మొదలైనవి సమర్పిస్తున్నాడు.

ఇదంతా ఆత్మసంబంధమైన ఉపాసనయే।
అథ యత్ పశుభ్యః తృణోదకం విన్దతి,
తేన పశూనాం యదస్య గృహేషు శ్వాపదా
వయాగ్ంస్యా పిపీలికాభ్య ఉపజీవన్తి।
 ఆత్మను ఉపాసించే మార్గంలోనే
- పశువులకు గడ్డి, నీరు ఇవ్వటము
- పశువులకు, కుక్కలకు చీమలు, కాకులు మొదలైన వాటికి ఆహారము వేయటము
ఇవన్నీ మానవులు కర్మపరంగా నిర్వర్తిస్తూ ఉండటము. (అదంతా ఆత్మోపాసనయే).
తేన తేషాం లోకో యథా
హ వై స్వాయ లోకాయాః ఇష్టిమ్ ఇచ్ఛేత్
ఏవగ్ం హైవం విదే సర్వాణి భూతాని
అరిష్టిం ఇచ్ఛన్తి, తద్వా ఏతత్
విదితం మీమాంసితమ్।।
 ఈ విధంగా మానవులు దేవతా ఋణము, ఋషి రుణము, పితృదేవతా ఋణము, భూత ఋణము తీర్చుకొంటున్నారు.

దేవతలు లోక ప్రయోజనప్రియులు. అందుచేత మనుష్యులు జ్ఞానులు అయి ఉన్నా కూడా కర్మలను త్యజించటమును దేవతలు ఇష్టపడరు.
ఇది దృష్టిలో ఉంచుకుని శాస్త్రములు పంచయజ్ఞప్రకరణములు (లేక) పంచయజ్ఞములు (‘‘దేవ, ఋషి , పితృ, అతిథి, భూత,’’ తృప్తి రూప యజ్ఞములు) సూచిస్తూ ఉన్నాయి.

అగ్నియందు హోమములు మొదలైనవి గురించి సమస్తము ప్రసాదిస్తున్న దేవతల తృప్తి కొరకై మీమాంసము చేయబడు చున్నాయి. (వివరించబడు చున్నాయి).
17. ఆత్మైవ ఇదమ్ అగ్ర ఆసీత్।
ఏక ఏవ। - సో అకామయత -
‘‘జాయా మే స్యాత్।’’
సకామయత

ముందుగా అఖండము ఏకము అగు ఆత్మపురుషుడే (పరమాత్మయే) ఉండి ఉన్నారు.
ఆయన ‘‘నాకు సహధర్మచారిణి (పత్ని-భార్య) కావాలి’’ - అని ఇచ్ఛ పొందారు.
అథ ప్రజాయేయ, అధ విత్తం మే స్యాత్।
అథ కర్మ కుర్వీయేత్।
ఏతావాన్ వై కామో నేచ్ఛగ్ంశ్చనాతో భూయో విందేత్।
తస్మాత్ అప్యేతర్హి ఏకాకీ కామయతే।
 అంతేకాకుండా ‘‘నాకు సంతానము, సంపద (విత్తము) కూడా వినోదించటానికై కావాలి’’ - అని అభిలషించారు. ఇంకా ‘‘నేను కర్మలు నిర్వర్తించువాడను కూడా అవాలి’’ అని కోరుకున్నారు. ఏకాకిత్వము విడువకయే అవన్నీ ఆప్యాయతతో కోరుకున్నారు. అవన్నీ కల్పించుకొని ఆనందించతలచారు. అందుకే ‘‘ఏకాకీ కామయతే’’ అనబడుతోంది.
జాయా మే (అ)స్యాత్
అథ ప్రజాయేయ।
అథ విత్తం మేస్యాత్,
అథ కర్మ కుర్వీయేతి।
 వాస్తవానికి మనస్సు ఆత్మయొక్క మనన రూపమే. వాక్కుయే భార్య. ప్రాణమే పుత్రుడు. అయితే ‘‘ఈ భార్య నాది. ఈ విత్తము నాది. ఈ ఈ కర్మలన్నీ చేస్తూ ఉన్నది నేనే’’ - అనేవన్నీ ఆత్మపురుషుడే జీవాత్మ అయి పొందుచున్నాడు. అట్టి సందర్భములో ఏకత్వము దర్శించటము లేదు. అనేకత్వమును కల్పించుకొని ఆశ్రయించినవాడగుచున్నాడు.
స యావత్ అప్యేతి ఏషామ్
ఏకైకం న ప్రాప్నోతి
‘‘అకృత్స్న ఏవ’’, -
తావత్ మన్యతే తస్యో కృత్స్నతా।
 తాను పూర్ణుడు అయి ఉండి కూడా, తాను కోరుకున్న వాటిలో ఏ ఒక్కటి పొందకపోయినా కూడా అపూర్ణత్వముగా (అనగా) తనను తాను (జీవాత్మగా) భావిస్తున్నాడు. ‘మనస్సే తాను (ఆత్మ)’ అని పరిమితుడౌచున్నాడు. దృశ్యము వేరైనది గాను, సహజీవులు వేరైన వారుగాను, తాను వాక్ పరిమితుడుగాను భావిస్తూ ఉంటున్నాడు.
మన ఏవ అస్యాత్ ఆత్మా - వాగ్జాయా।
ప్రాణః ప్రజా। చక్షుః మానుషం।
విత్తం చక్షుషా హి
తత్ విన్దతే శ్రోత్రం దైవగ్ం శ్రోత్రేణ హి।
 ఆత్మను ఏమరచుటచే ఈ జీవునికి మనస్సే ఆతనికి స్వస్వరూపము అవుతోంది. వాక్కే భార్య. ప్రాణమే సంతానము (ప్రజా). చక్షువులే (కనబడేవే) ఆతనికి మానుష ధనము. ఎందుకంటే చక్షువులచేతనే సంపదను తెలుసు కుంటున్నాడు కాబట్టి.
తత్ శృణోతి ఆత్మైవ,అస్య కర్మాత్మనా హి కర్మ కరోతి।
స ఏష పాంక్తో యజ్ఞః। పాంక్తః పశుః।
పాక్తః పురుషః। పాంక్తం ఇదగ్ం సర్వం।
యత్ ఇదం కించ తత్ ఇదగ్ం
సర్వం ఆప్నోతి - య ఏవం వేద।
 ‘‘నేను ఆత్మనే’’ అని శ్రవణం చేసినప్పుడు, - జీవాత్మత్వమంతా ఆతనికి కర్మగా అగుచున్నది. జీవాత్మానుభవములు తనకు చెందినవై ఉంటూ కూడా తాను వాటికి వేరై (సాక్షి అయి) ఉంటున్నాడు.
ఇదియే పాంక్త యజ్ఞము. పంక్తితో కూడి చేయు యజ్ఞము, పాంక్తమే పశువులు, పురుషుడు కూడా. పాక్తమే ఈ సమస్తము.
ఇది ఎరిగినవాడు సమస్తము పొందినవాడు అగుచున్నాడు.

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - తృతీయాధ్యాయే
“ఆత్మౌపమ్య ఏవ సర్వత్ర” నామ - చతుర్థ బ్రాహ్మణమ్।

3–5.) పంచమం బ్రాహ్మణము - సప్తాన్న విశేషములు

1. యత్ సప్త (7) అన్నాని మేధయా।
తపసా జనయత్ పితా।
 వినోదకల్పనామాత్రమగు ‘‘దృశ్యము’’ యొక్క ద్రష్ట దృశ్యానుభవముల కొరకై సృష్టికర్త సప్త (7) అన్నములను జనింపజేస్తున్నారు.
• ఏకమస్య సాధారణం।
• ద్వే దేవాన భాజయత్।
• త్రీణి ఆత్మనే అకురుత।।
 (1) సమస్త సదేహ జీవుల కొరకై ‘‘ఆహారము’’ అనబడే అన్నము.
(2,3) : అశరీర - సృష్టి నిర్మాణ దివ్య ప్రాజ్ఞులగు దేవతలకొరకై ‘ఆహుత-ప్రహుతములు’ అనబడే అన్నము.
(4,5,6) ‘జీవాత్మ’ యొక్క జీవాధార ఆహారములైనట్టి ‘‘మనో వాక్ ప్రాణములు’’ - అనే అన్నము.
పశుభ్య ఏకం ప్రాయచ్ఛ
తస్మిన్ సర్వం ప్రతిష్ఠితం,
యచ్చ ప్రాణితి యచ్చన।
 (7) పశువుల పరిపోషణము కొరకు చనువులలో (పాలిండ్లలో) ‘క్షీరము’ (పాలు) సమస్త పరిషోణా సూక్ష్మ పదార్ధములు - పాలు యందు (క్షీరము, పయస్సునందు) ఉంచబడ్డాయి. (ప్రక్షిప్తము చేయబడుచున్నాయి).
[ దేహముయొక్క రక్షణా విధానము - అన్నము ].
కస్మాత్ తాని న క్షీయన్తే
అద్యమానాని సర్వదా।
 ఈ ఏడు అన్నములు సృష్టించబడిన జీవులచే భుజింపబడుచూ కూడా, అవన్నీ క్షీణించవు. తరగవు.
యో వై తామ క్షితిం వేద
సో అన్నమత్తి, ప్రతీకేన।
 ఎవ్వడైతే సృష్టిలోని ఈ సప్తాన్నముల “అక్షయత్వము” తెలుసుకుంటాడో అట్టివాడు క్రమంగా ఈ సమస్తము తనకు (ఆత్మకు) అభిన్నముగాను, ఆత్మ యొక్క ప్రతీకగాను గమనించి ఆత్మత్వము నిశ్చలపరచు కొనుచున్నాడు.
స దేవానపి గచ్ఛతి।
స ఊర్జమ్ ఉపజీవతి।
ఇతి శ్లోకాః।
 ఆతనిని దేవతలు కూడా స్వయముగా ఆశ్రయించుచున్నారు. అతడు అమృతత్వము సంతరించుకుంటున్నాడు. దీని గురించి శ్లోకములుగా (శాస్త్రములచే) చెప్పబడుచున్నాయి.
2. యత్ సప్త (7) అన్నాని
మేధయా తపసా అజనయతి।
 అట్టి సప్తాన్నములు సృష్టికర్త యొక్క మేధస్సు, తపస్సు నుండియే సంప్రదర్శనము అవుతున్నాయి. జీవులకు కూడా మేధస్సు (తెలివి), తపస్సు (ప్రయత్నము)ల చేతనే ఆహారము లభించగలదు.
పితేతి మేధయా హి తపసా అజనయతి।
పితైకమ్ అస్య సాధారణమ్ ఇతీదమ్ ఏవ।
అస్య తత్ సాధారణం ‘అన్నం’ యత్ ఇదమ్ అద్యతే।
 అట్టి ‘అన్నము’ గురించియే బ్రాహ్మణములచే చెప్పబడుచున్నాయి. కాబట్టి జగత్ పిత నుండి సాధారణ అన్నము, అన్నాదులగు జీవులు, కర్మలు జనిస్తున్నాయి. అట్టి అన్నమును పొందువాడు అన్నముల నిర్మాణము కొరకై పరిశ్రమను సమర్పించాలి. తాను కూడా అన్నాదుడై ఉండాలి.
స య ఏతత్ ఉపాస్తే
న స పాప్మనో వ్యావర్తతే
మిశ్రగ్ం హి ఏతత్।।
 (1) అట్టి అన్నమును ‘సమర్పణ’ అను ఉపాసనచే సేవించువాడు (అన్నమును తదితర జీవులకు సమర్పించువాడు) పాపమును (ఋణమును) పొందడు. మానవుల సాధారణాన్నము గురించి ఈవిధంగా చెప్పుకుంటున్నాము.
ద్వే దేవాన భాజయత్। ఇతి।
(1) హుతం చ। (2) ప్రహుతం చ।
తస్మాత్ దేవేభ్యో జుహ్వతి,
ప్రచ జుహ్వతి అథో ఆహుః
‘‘దర్శ పౌర్ణమాసా’’ - ఇతి।
 (2–3) దేవతలకొరకై రెండు విధములైన (దేవతా) అన్న విభాగములను ప్రజాపతి సంకల్పించి నిర్మించారు.
[1] హుతము [2] ప్రహుతము. అందుచేతనే దేవతల కొరకై హోమములను, భూతతృప్తికొరకై బలిహరణములను (జుహ్వము - ప్రతి జుహ్వములను) చేస్తూ ఉన్నారు. ఈ హుత-ప్రహృతములనే కొందరు దర్శ, పూర్ణమాసములుగా కూడా చెప్పుచున్నారు.
తస్మాన్నేష్టి యాజుకః స్యాత్
 దర్శపూర్ణ మాసములచే కొందరు యాఙ్గీకులు దేవతల గురించి ప్రాయశ్చిత్తంగా హుతములను (దేవతలకు), ప్రహృతములను (సహజీవులకు, భూతములకు) సమర్పిస్తూ యజ్ఞపురుషుని అర్చిస్తున్నారు.
పశుభ్య ఏకం ప్రాయచ్ఛత్
ఇతి తత్ పయః।
పయో హి ఏవ అగ్రే మనుష్యాశ్చ,
పశవశ్చ ఉపజీవన్తి।
 పరమాత్మ పశువుల కొరకై పయస్వరూపమైన అన్నమును ముందుగా సృష్టించారు. అట్టి క్షీరము (పాలు) సర్వ జీవ పోషకము. కాబట్టి ముందుగా మానవులు ఉపయోగించుచున్నారు. పశువుల సంతానము కూడా ముందుగా క్షీరమే త్రాగుచున్నాయి.
తస్మాత్ కుమారం జాతం
ఘృతంవైవ అగ్రే ప్రతి లేహయన్తి
స్తనం వానుధాపయన్తి।
 అందుచేతనే పుట్టిన పిల్లల పెదిమలకు పాలసారమగు నేయి (ఘృతమును) తాకిస్తారు. జాతక సంస్కార సమయంలో కూడా ముందుగా పిల్లల పెదవులకు నేయి తాకిస్తారు. ఆ సందర్భంలో తల్లిచేత పాలు కూడా పిల్లవానికి త్రాగింప జేస్తారు.
అథ వత్సం జాతమ్ ఆహుః
‘అతృణాద’ ఇతి।
తస్మిన్ సర్వం ప్రతిష్ఠితం।
 క్షీరమునందు దేహ పరిపోషక ఓషధులన్నీ ఇమిడి ఉన్నాయి. బాలుడు తల్లిపాలు తాగేంతకాలం ‘అతృణాదుడు’ అని పిలుస్తారు.
యచ్చ ప్రాణితి, యచ్చ నేతి,
పయసి హీదగ్ం సర్వం ప్రతిష్ఠితం।
యచ్చ ప్రాణితి యచ్చన।
తత్ యత్ ఇదమ్ ఆహుః
సంవత్సరం పయసా జుహ్వతి
అప పునః మృత్యుం జయతి - ఇతి।
 ప్రాణికి ప్రాణరూపమగు క్షీరము (పయసి) త్రాగి జీవించటానికి సర్వము ప్రతిష్ఠము. అట్టి ప్రాణశక్తి ప్రక్షిప్తమైయున్న క్షీరము (పాలు)తో పరమాత్మకు అభిషేకము (శివాభిషేకము మొ।।వి) సంవత్సరకాలం చేయువాడు జనన - మరణ చక్రమును (పునః పునః జన్మల పరిధులను) దాటివేస్తాడు.
న తథా విద్యాత్ యత్ అహరేవ జహోతి
తత్ అహః పునర్ముత్యుః అపజయతి।
 ఎవడు క్షీరతత్త్వమును తెలుసుకొని అభిషేకము, నైవేద్యము మొదలైనవి నిర్వర్తించి, పాలతో సేవిస్తాడో అట్టివాడు, పునర్జన్మ దోషముల నుండి అప్పటికప్పుడే బయటపడగలడు.
ఏవం విద్వాన్ సర్వగ్ం హి దేవేభ్యో
అన్నాద్యం ప్రయచ్ఛతి।
 ఈ రీతిగా తెలుసుకొని ఆహుత సమర్పణముతో అభిషేకము, ఘృత సమర్పణ చేయువాడు సర్వ దేవతా స్వరూపుడగుచున్నాడు. ఆర్తజనులకు సమస్తము తానే ప్రసాదించువాడు (అన్నాదుడు) కాగలడు.
కస్మాత్ తాని న క్షీయన్తే
అద్యమానాని సర్వదేతి।
 ఈ తీరుగా క్షీరతత్త్వ వేదమును తెలుసుకున్నవాడు పండితుడు. వేదజ్ఞుడు. నిత్యానిత్య వివేకి. క్షీరమును ఉదయము, సాయంకాలము ఆహుత ప్రక్షేపణముతో హోమం చేయువాడు సర్వదేవతా స్వరూపుడు అగుచున్నాడు.
పురుషో వా అక్షితిః
స హీదమ్ అన్నం
పునః పునః జనయతే।
 ప్రజాపతిచే సృష్టించబడిన సప్తాన్నములు ఆయా వేరు వేరు (Respective) భోక్తలు సర్వదా భక్షిస్తూ ఉన్నప్పటికీ అవి సృష్టిలో పునః పునః జనిస్తున్నాయి. తరగటం లేదు.
అట్టి ‘అన్నమ్ బ్రహ్మ’ ధర్మమును ఎరిగినవాడు మరల మరల అన్నము పొంది దృశ్యవ్యవహారమును జయించి ఆత్మత్వము సంతరించుకొనుటలో విజయుడు కాగలడు.
యో వై తామ్ అక్షితిం వేదేతి పురుషో వా అక్షితిః
స హీదమ్ - అన్నం ధియా ధియా జనయతే।
కర్మభిః యత్ హి ఏతత్ (యద్ధ్యేతత్)
న కుర్యాత్ క్షీయేత హ సో ‘అన్నమ్’ అత్తి।
 సృష్టిలోని సప్తాన్నముల ‘క్షీణము పొందని నిత్యజనయిత్వము’ ను ఎరిగిన ఘనుడు ఉత్తమ బుద్ధితో కూడిన బుద్ధి సంపన్నుడు కాగలడు.
కర్మచేత అన్నము పొందుచూనే, అద్దాని నిత్యత్వమును ఉపాసించాలి.
అట్టివాడు ‘‘అన్నము (దృశ్యానుభవము) తరుగునది కాదు’’ అని గ్రహించి అక్షయమును పొందగలదు. (దృశ్యము, దృశ్యానుభవము తరగనివే).
ప్రతికేనేతి (ప్రతీక ఏన ఇతి) ముఖం ప్రతీకం,
ముఖేనేతి ఏతత్ స దేవానపి గచ్ఛతి।
స ఊర్జమ్ ఉపజీవతీతి ప్రశగ్ంసా।।
 ఇట్లు తెలుసుకొనిన పురుషుడు - ముఖముతో అన్నము (దృశ్యానుభవము) ఆస్వాదిస్తూ, దేవతాస్వరూపుడు అగుచున్నాడు. అట్టివాడు సర్వదా బంధనములు త్యజించి పరమాత్మత్వము పుణికిపుచ్చుకోగలడు. ఆతడు ప్రశంస (Appreciation) కు అర్హమైన జీవనము పొందగలడు.
3. త్రీణి ఆత్మనే అకురుతేతి
మనో వాచం, ప్రాణం।
తాని ఆత్మనే అకురుత
అన్యత్ర మనా అభూవం నాదర్శనమ్।
 పరమపిత అయినట్టి ప్రజాపతి (పితామహుడు, బ్రహ్మదేవుడు, సృష్టికర్త) - తనకొరకై ఇంకా ‘3’ (మూడు) విధములైన అన్నములను నిర్మించు కొంటున్నారు. అవి - (1) మనస్సు (2) వాక్కు (3) ప్రాణము అను అన్నములు.
‘‘ఆత్మనగు నేను వేరొక స్థానము (స్థితి)లో మనస్సు కలవాడను అగుచున్నాను. మనస్సు చేతనే చూస్తున్నాను, వింటున్నాను, వాంఛిస్తున్నాను, సంకల్పిస్తున్నాను’’ - అను స్వకీయ కల్పనను ఆశ్రయిస్తున్నారు.
అన్యత్రమనా అభూవం న అశ్రౌషమితి
మనసా హి ఏవ పశ్యతి।
మనసా శృణోతి।
 ఆయనచే కల్పితము అగుచున్న మనస్సు-చేతనే ఆయన సమస్తము నిర్వర్తిస్తూ ఉన్నారు. మనస్సు లేనిచోట ఏదీ అనుభవము కాదు, చూడబడదు, వినబడదు. ఈవిధంగా మనస్సు చేతనే (1) దృశ్య సంబంధమగు బంధము, (2) ఆత్మ మనన సంబంధమగు మోక్షము కూడా రూపము దిద్దుకుంటున్నాయి.
కామ స్సంకల్పో, విచికిత్సా
శ్రద్ధా అశ్రద్ధా, ధృతిః అధృతిః
హ్రీః ధీః భీః - ఏతత్ సర్వం మనఏవ।
 ‘ఏదో కావాలి। అనే కామ సంకల్పము, దాని విచికిత్స, శ్రద్ధ, అశ్రద్ధ, ధృతి (ధైర్యము), అధృతి (పిరికితనము), తక్కువగా (హ్రీ) భావించటము, బుద్ధి, భయము - ఇవన్నీ కూడా మనో విన్యాస చమత్కారములే.
తస్మాత్ అపి పృష్ఠత ఉపస్పృష్ఠో
మనసా విజానాతి।
 ఒకనికి వీపు ప్రదేశంలో ఏదో తాకింది. అది ఎట్లా తెలిసింది? కళ్లచేత కాదు కదా? మనస్సు చేతనే!
యః కశ్చ శబ్దో వాగేవ।
సా ఏషాహి అన్తమాయః తైషా హిన
(యత్ తేషాహిన) ప్రాణో అపానో
వ్యాన ఉదానః సమానో అన।
ఇత్యేతత్ సర్వం ప్రాణ ఏవ।
ఏవై తన్మయో వా అయమాత్మా వాఙ్మయో,
మనోమయః, ప్రాణమయః।
 సమస్త శబ్దములు మనస్సుయొక్క ‘వాక్’ స్వరూపమే। మనస్సే వాక్కుగా ప్రదర్శనమౌతోంది. ప్రాణమే వాక్కు రూపముగా ప్రదర్శనమౌతోంది. మనస్సే ప్రాణ - ఇంద్రియ దృశ్యానుభవరూపం కూడా.
ప్రాణశక్తియే ప్రాణ-అపాన, వ్యాన, ఉదాన, సమాన ప్రాణశక్తిగా కూడా ప్రదర్శనమౌతోంది.
ఈ అనుభవమగుచున్న సమస్తము ముఖ్య ప్రాణస్వరూపమే. ఆత్మమయమగు జీవాత్మ ప్రాణమయము, వాక్‌మయము, మనోమయము, అగుచున్నది.
4. త్రయోలోకా ఏత ఏవ।
వాగేవ అయం లోకో।
మనో అన్తరిక్ష లోకః।
ప్రాణో అసౌ లోకః।।
 ‘‘భూ, భువర్, సువర్లోకములు’’ అనబడే త్రిలోకములు వాక్ - మనో - ప్రాణ రూపములే! వాగేవ అయం లోకో। ఈ లోకము వాక్ స్వరూపమే। వాక్ నిర్మితమే।
భూలోకమే - వాక్కు.
అంతరిక్షమగు భువర్లోకమే - మనస్సు.
సువర్లోకమే - ప్రాణము.
5. త్రయో వేదా ఏత ఏవ।
‘వాక్’ ఏవ ఋగ్వేదో।
‘మనో’ - యజుర్వేదః।
‘ప్రాణః’ - సామవేదః।।
 ఋక్-యజుర్-సామమములనబడే త్రిలోకములు వాక్ మనో ప్రాణములే.
వాక్కు - ఋగ్వేదము
మనో - యజుర్వేదము
ప్రాణము - సామవేదము
6. దేవాః పితరో మనుష్యా। ఏత ఏవ।
‘వాక్’ ఏవ దేవా।
‘మనః’ పితరః।
‘ప్రాణో’ మనుష్యాః।
 దేవ, పితర, మనుష్యులు - వాక్, మనో, ప్రాణ స్వరూపాలే.
వాక్కుయే- దేవత.
మనస్సు - పితృదేవత.
ప్రాణమే - మనుష్యులు.
7. పితా మాతా ప్రజైత ఏవ।
‘మన’ ఏవ పితా।
‘వాక్’ మాతా।
‘ప్రాణః’ - ప్రజా।।
 పితా మాతా ప్రజలు తత్ స్వరూపులే.
మనస్సుయే - పిత (తండ్రి)
వాక్కుయే - మాత (తల్లి)
ప్రాణమే - సంతానము
8. విజ్ఞాతం విజిజ్ఞాస్యమ్
అవిజ్ఞాతమ్ ఏత ఏవ।
 విజ్ఞానము, విజిజ్ఞాస్యము (తెలుసుకొనునది / తెలుసుకోవాలనే ఇష్టము), అవిజ్ఞాతము (ఆత్మయొక్క ఏమరపు) - ఈ మూడు కూడా మనో ప్రాణస్వరూపములే।
యత్ కించ విజ్ఞాతం,
‘వాచః’ తత్ రూపం,
వాగ్ఘి విజ్ఞాతా, వాగేనం
తత్ భూత్వా అవతి।।
 విజ్ఞాన స్వరూపమే - వాక్ రూపము. వాక్కే విజ్ఞాన స్వరూపము.
విజ్ఞాతయే - వాక్కు పలుకువాడు. వాక్కు విజ్ఞాన స్వరూపమై, ఆ వాగ్విభూతి తెలిసినవానిని రక్షిస్తోంది.
9. యత్ కించ విజిజ్ఞాస్యం
‘మనసః’ తత్ రూపం।
మనో హి విజిజ్ఞాస్యం।
మన ఏనం తత్ భూత్వా అవతి।
 విజిజ్ఞాస్యమే (‘‘తెలుసుకోవటము (knowing) తెలుసుకోవాలనే ఇష్టము’’ అనునదే) మనస్సు యొక్క రూపము.
మనస్సు యొక్క సహజ-నిజ-వాస్తవ రూపము పరమాత్మయే।
మనస్సే ‘‘తెలుసుకోవటము’’ కూడా. మనస్సును విజ్ఞాతగా (తెలుసుకునే వాడుగా), విజ్ఞానముగా (తెలుసుకోవటముగా) విజిజ్ఞాస్యముగా (తెలుసుకొనబడే సమస్తముగా) ఎరుగువాడు ‘ఆత్మ’ను ఎరుగగలడు.
10. యత్ కించ అవిజ్ఞాతం
ప్రాణస్య తత్ రూపం।
 ఏ కొంచము ఇంద్రియములకు విషయమై ఆత్మగా అవిజ్ఞాతమై యున్నదో (ఆత్మకాదు అని అనిపిస్తోందో) - అది కూడా ప్రాణస్వరూపమే.
ప్రాణో హి అవిజ్ఞాతః।
ప్రాణ ఏనం తత్ భూత్వా అవతి।।
 ‘‘తెలియబడదు’’ అనునది తెలియబడేది కాదు. తెలుసుకునేదే అది కదా!
ప్రాణమే అవిజ్ఞాతము (తెలియబడే ఇంద్రియవిషయము వంటిది కాదు). ఈ విధంగా తెలుసుకొనేవాడు ప్రాణేశ్వరుడే - అని తెలుసుకొన్నవానిని ప్రాణము వీడక సదా సంరక్షించునదై ఉండగలదు.
11. తస్యై వాచః పృథివీ శరీరం
జ్యోతీ రూపం అయం అగ్నిః।
 వాక్కుకు పృథివియే శరీరము. ఇంద్రియములు జ్యోతి స్వరూపము. వాక్కే అగ్ని (జ్యోతి, తేజస్సు) కూడా.
తత్ యావత్ ఏవ వాక్తావతీ
పృథివీ తావా నయమగ్నిః।
 (1) వాక్కు (2) జ్యోతి - ఈ రెండు ఎంతటి పరిణామము కలిగి ఉంటాయో, భూమి (Matter) కూడా అంతవరకు పరిణామము కలిగినదై ఉంటోంది. అగ్ని కూడా అంతే పరిణామము కలిగి ఉంటోంది.
12. అథ ఏతస్య (అథైతస్య)
మనసో - ద్యౌః శరీరం।
జ్యోతీరూప మనసావ ఆదిత్యః।
 ఇప్పుడిక మనస్సు యొక్క విభూతి గురించి చెప్పుకుంటున్నాము.
మనస్సు యొక్క శరీరము ద్యులోకము. మనస్సు యొక్క జ్యోతి (Enlightenment) రూపమే - ఆదిత్యుడు.
తత్ ద్యావదేవ (తద్యావదేవ)
మనస్తావతీ।
ద్యౌః తావాన్ ఆసావాదిత్యః।
తౌ (స్తౌ) మిథునగ్ం। సమైతాం తతః ప్రాణో జాయత।
 ద్యులోకము ఎంతటి పరిణామంగా (ఎంతవరకైతే) విస్తరించి ఉంటుందో, అంతటి పరిణామంగాను మనస్సు విస్తరించి ఉండగలదు. అంతవరకు ఆసావాదిత్యుడు (తేజస్సు) విస్తరించి ఉండగలదు.
వాక్కు మనస్సులు తల్లిదండ్రుల వలె కలయిక కలిగి ఉన్నంతవరకు ప్రాణము కూడా విస్తరించినదై ఉన్నది. వాక్కు - మనస్సుల వలన ప్రాణము ప్రవవర్తనమును ప్రదర్శిస్తోంది.
స ఇన్ద్రః। స ఏషో అసపత్నో।
ద్వితీయో వై సపత్నో
న అస్య సపత్నో భవతి,
యం ఏవం వేద।
 వాయు రూపంగా జనితమైన ప్రాణమే ఇంద్రుడు (లోకపాలకుడగు పరమాత్మ). అట్టి పరమాత్మ అసపత్నుడు. (ప్రకృతి అనబడు మరొకటి ఏదీ లేనివాడు).
ఆత్మ పురుషుడు సపత్నుడు, అసపత్నుడు కూడా . ఈవిధంగా ఆత్మగురించి తెలుసుకొన్నవాడు ఆత్మభావన సిద్ధించుకోగలడు.
13. అథై తస్య ప్రాణస్య - ఆపః శరీరం।
జ్యోతీరూపం అసౌ చంద్రః।
 అట్టి ప్రాణ దేవతకు ఉదకము (జలము) శరీరము. ఆద్దాని జ్యోతిరూపమే చంద్రుడు.
తత్ ద్యావానేవ ప్రాణః, తావత్య
ఆపస్తావాన్ అసౌ చంద్రః।
త (తత్) ఏతే సర్వఏవ సమాః సర్వే అనస్తాః।
స యో హి ఏతాన్ అన్తవత
ఉపాస్తే అన్తవన్తగ్ం - స లోకం జయతి।
అథ యో హైతాన్ అనన్తాన్ ఉపాస్తే,
అనన్తగ్ం స లోకం జయతి।।
 అంతరిక్షము ప్రాణస్వరూపమే. అంతరిక్షము విస్తరించి ఉన్నంత వరకు జలము, చంద్రమసము (మనస్సు) - విస్తరించి ఉంటున్నాయి.
ఆత్మలాగానే ఉదకము కూడా అనంతమే।
ఎవడైతే ప్రాణశక్తిని, ఉదకమును ‘అనంతము’గా గమనిస్తూ ఉపాసిస్తాడో, అట్టివాడు లోకములను జయించగలడు. జయించగలడు. తానే అనంతమగు ఆత్మస్వరూపుడై ప్రకాశించగలడు.
14. స ఏష సంవత్సరః
ప్రజాపతిః షోడశకలః।
తస్య రాత్రయ ఏవ।
షోడశ కళాత్ముడగు ఆత్మ పురుషుడు

షోడశ (16) కళలు తన అవయవములుగా కలిగియున్న ప్రజాపతియే కాలస్వరూపుడై, సంవత్సరరూపుడై కూడా ఉంటున్నారు. ఆయనకు 15 తిథులు - 15 కళలు.
పంచదశ కలా ధ్రువైవ అస్య షోడశీ కలా
న రాత్రిభి రేవాచ పూర్యతే అపచక్షీయతే।
 అట్టి పంచదశ కళలకు ఆవలిగా 16వదగు అమావాస్యయే అన్నిటికీ స్థానమై శేషించియున్నట్టిది. అమావాస్యయందు శేషించి ఉండేదే శాశ్వతమైన కళ.
సో అమావాస్యాగ్ం రాత్రిం
ఏతయా షోడశ్యా కలయా సర్వం ఇదం
ప్రాణభృత్, (తదను) అనుప్రవిశ్య
తతః ప్రాతః జాయతే।
 16వదగు అమావాస్య నుండే తక్కిన 15 కళలు ప్రర్శనం అగుచున్నాయి. ఆ 16వ కళయే ప్రాణశక్తిని ధరించి, సమస్త జీవులలో ప్రాణము రూపంగా ప్రవేశింపజేసి జీవులందరి మెలకువకు, ఉదయమునకు కారణము అగుచున్నది. 16వ కళయే ‘అమావాస్య’ యందు ఉండి ఉదయము (ఉదయించటము) అను రెండవ కళతో జన్మిస్తోంది.
తస్మాత్ ఏతాగ్ం రాత్రిం
ప్రాణభృతః ప్రాణం న విచ్ఛిన్ద్యాత్
అపి కృకలా సస్తీ ఏతస్యా (సస్యైతస్యా)
ఏవ దేవతాయా అపచిత్త్యె ।।
 ఈవిధంగా శుక్ల-కృష్ణ తిథులలో ఒక్కొక్క కళతో వృద్ధి చెంది పౌర్ణమినాడు (పౌర్ణమసినాడు) 16 కళలతో పరిపూర్ణమగుచున్నది కూడా అత్మపురుషుడే.
తిరిగి ఆయనయే కృష్ణపక్షంలో క్షీణిస్తూ అమావాస్యగా శాశ్వతమైన ఏక కళతో ప్రకాశిస్తున్నారు.
జగత్తు యొక్క పరిణామహేతుత్వమే ‘కర్మ’గా వర్ణించబడుతోంది. అమావాస్యయందు పాపాత్ముని కూడా శిక్షించరాదు. జంతుహింస నిషేధము. ప్రజాపతి స్వరూపముగా చంద్రదేవతార్చన చేయతగినది. ( శ్రీ శంకరభాష్యము)
15. యో వై స సంవత్సరః ప్రజాపతిః।
షోడశకలో అయమేవ।
స యో అయమేవం విత్ పురుషః।
తస్య విత్తమేవ పంచదశకలా ఆత్మైవ।
 సంవత్సర స్వరూపుడగు ప్రజాపతికి చెందినవే ఈ షోడశ కళలు.
ఆయనయే విత్త (సంపద) స్వరూప పురుషుడు. పంచదశ కళలు ఆ ఆత్మపురుషుని కళలే. షోడశ (16వ) కళతో ఆయన పూర్ణుడై ప్రకాశించు చున్నారు. ఆయనయే తిరిగి క్షీణ-వృద్ధి దశల చమత్కారము ప్రదర్శిస్తున్నారు.
అస్య షోడశీ కలా సవిత్తేనైవా చ, పూర్యతే అపచక్షీయతే।
తదేతత్ అన్నభ్యం యత్ అయమ్ ఆత్మా ప్రధిః విత్తం।
తస్మాత్ యద్యద్యపి సర్వ జ్యానిం జీయత,
ఆత్మనాచేత్ జీవతి ప్రధినాగాత్ ఇత్యేవ ఆహుః।
 ఆత్మస్వరూపమే శాశ్వతకళ. ఆయన బండి చక్రమువంటివాడు. ఆయన యొక్క కాలచక్రములోని ఆకులు (15 కళలు) - ఆయనకు సంపద. బాహ్యమునగల శరీరము వంటి కాలాంతర విశేషాలు నశించునవి అయినప్పటికీ, ఆత్మ నిత్యము.
నిత్యము (At all times) 15 కళలు ప్రదర్శించి, తిరిగి జీవకళలు తనయందు అమావాస్య రూపంగా లయించుకొనుచున్నది - ఆ ఆత్మపురుషుడే।
16. అథ త్రయో వావ లోకా
(1)మనుష్యలోకః, (2) పితృలోకో (3) దేవలోక ఇతి।
త్రిలోకములు

(1) మనుష్య (2) పితృ (3) దేవ
సో అయం మనుష్య లోకః
పుత్రేణైవ జయాయో (జయ్యో) న అన్యేన కర్మణా।
కర్మణా పితృలోకో। విద్యయా దేవలోకో।
 ఈ మనుష్యలోకము (ఆత్మవై పుత్రో నామాసి అనునట్లుగా) ‘పుత్రుడు’ అనబడు సాధనచే జయించబడుతోంది.
కర్మలచేత పితృలోకము, ఆత్మవిద్యచే దేవలోకము జయించబడగలదు.
దేవలోకో వై లోకానాగ్ం శ్రేష్ఠః।
తస్మాత్ విద్యాం ప్రశగ్ంసన్తి।।
 త్రిలోకములలో దేవలోకమే శ్రేష్ఠమైనది. (ఆత్మ) విద్యచే జయించబడగల దేవలోకమే అన్నిటికన్నా ప్రశంసనీయము, ఈవిధంగా వేదజ్ఞులచే కీర్తించబడుతోంది.
17. అథ అతః సంప్రత్తిః యదా
ప్రైష్యన్ మన్యతే
సంప్రత్తి వ్రతము

అందుచేత ‘సంప్రత్తి’’ లేక ‘సంప్రదానము’ అనే ఆత్మయజ్ఞము ఈవిధంగా నిర్వర్తింపబడుతోంది. (సంప్రతి = లెక్కచూచుకొను)
అథ పుత్రమ్ ఆహ
‘‘త్వం బ్రహ్మ। త్వం యజ్ఞః।
త్వం లోక’’ - ఇతి।
(ఇతి) స పుత్రః ప్రత్యాహ -
‘‘అహం బ్రహ్మ। అహం యజ్ఞో।
అహం లోక’’ - ఇతి।
 తండ్రి - పుత్రునితో :
కుమారా! నేను సమస్తము త్యజించి వేయటము అని సంప్రత్తి యాగము నిర్వర్తిస్తూ ఉన్నాను. అందుకుగాను, నాకు- ‘‘నీవే బ్రహ్మమువు. నీవే యజ్ఞ స్వరూపుడవు. నీవే లోక స్వరూపుడవు కూడా।
పుత్రుడు (ఆ యజ్ఞములో పలికే పలుకులు):
‘‘అవును తండ్రీ! నేనే బ్రహ్మము. నేనే యజ్ఞమును. నేనే ఈ సమస్త లోకస్వరూపుడను’’ కూడా.
యద్వై కించానూక్తం
తస్య సర్వస్య బ్రహ్మేతి ఏకతా।
 ఏది ‘ఇది’ అని వాక్కుచే చెప్పబడజాలదో, అట్టి బ్రహ్మమే - ‘ఏకము’ అయి, అనేకముగా (కల్పనాదృష్టికి) కనబడుచూ ఉన్నది.
యే వై కేచ యజ్ఞాః
తేషాగ్ం సర్వేషాం ‘‘యజ్ఞ’’ ఇతి ఏకతాయేవ।
 ఏవేవి ‘యజ్ఞములు’ అని చెప్పబడుచూ ఉన్నాయో, అవన్నీ ఆత్మయొక్క అక్షరము నందు ఏకత్వము పొందుచున్నాయి.
యే వై కేచ (ఏకేచ) లోకాః తేషాగ్ం
సర్వేషాం లోక ఇతి ఏకతా।
 ఏఏ లోకములు చెప్పబడుచూ ఉన్నాయో, అవన్నీ ‘‘లోకము’’ అను శబ్దముచే ఏకత్వము పొందినవగుచున్నాయి.
‘‘లోకము’’ అను శబ్దార్ధము విస్తరించి ఉన్నంతవరకు, ఆ రీతిగా ఆత్మయే విస్తరించినదగుచున్నది.
ఏతావద్వా ఇదగ్ం
సర్వం ఏతత్ మా సర్వగ్ం
సత్-నయమితో అభునజత్ ఇతి।
తస్మాత్ పుత్రం అనుశిష్టం
లోక్యమ్ ఆహుః।
 సంప్రత్తివ్రతంలో ‘‘నేను ఇతఃపూర్వము పూర్తి చేసిన, కొంత పూర్తి చేసిన, చేయాలనుకొని ప్రారంభించిన యజ్ఞములు నుండి అనుష్ఠానములనుండి, లోకముల నుండి, ధర్మముల నుండి ముక్తుడను అగుచున్నాను’’. సమస్తము పుత్రునకు అప్పజెప్పివేస్తున్నాను’’ - అని సంప్రత్తి వ్రతనిష్ఠునిగా పలుకుచున్నాడు. (అందుచేతనే - ఆత్మావై పుత్రనామాసి - అని వేదమంత్రము శ్లాఘిస్తోంది).
తస్మాత్ ఏనమ్ అనుశాసతి।
 ఈ విషయమై (వేదములు) ఈవిధంగా అనుశాసనము పలుకుచున్నాయి.
స యదైవం విత్। (స యత్ ఏవం విత్)
అస్మాత్ లోకాత్ ప్రైత్యత్ హి అభిరేవ
(ప్రైత్యథైభిరేవ) ప్రాణైః సహ పుత్రమ్ ఆవిశతి।।
 తండ్రియొక్క సాధనా సంపద తండ్రిచే కుమారునికి - కొనసాగించటానికై సమర్పించబడుగాక। అప్పుడిక, మరణానంతరం కూడా ప్రాణములు, లోకానుభవములు కుమారునికి సమర్పించబడినవి అగుచున్నాయి.
స యత్ అనేన కించిత్
దక్ష్ణయా అకృతం భవతి।
తస్మాత్ ఏనగ్ం సర్వస్మాత్ పుత్రో మున్చతి।
తస్మాత్ పుత్రో నామ స పుత్రేణైవ।
అస్మిన్ లోకే ప్రతితిష్ఠతి
అథైనమ్ ఏతే దేవాః అమృతా ఆవిశన్తి।।
 చేసినవి, చేయవలసినవి, చేయనివి, చేయకూడనివి కూడా పుత్రునికి సమర్పించి తండ్రి అకృతుడు (కర్మాతీతుడు) అగుచున్నాడు. ఈ విధంగా తండ్రి యొక్క లౌకిక ధర్మములు పుత్రుని చేరుచున్నాయి. పుత్రుని సహకారంతో తండ్రి లోకములను, కర్మసంబంధములను దాటివేయుచున్నాడు.
‘‘విద్యా, అధ్యయన, కర్మ నిర్వహణ’’ మాత్రంచేత కర్మలతో సంగము జయించబడదు. ‘సంప్రత్తి’ కర్మ చేతనే తండ్రి మరణ ధర్మమును (పునరావృత్తులను) జయించిన, - వాక్-ప్రాణములను పొందుచున్నాడు.
18. పృథివ్యై చ ఏనమ్ అగ్నేశ్చ
దైవీ వాగావిశతి
సావై దైవీ వాగ్యయా
యద్యత్ ఏవ వదతి, తత్ తత్ భవతి।।
 అట్టి సంప్రత్తి కర్మచే భూమివలన వాక్కు, అగ్నివలన ప్రాణము దివ్యత్వము పొంది యజమానిని తిరిగి చేరుచున్నాయి. అట్టి సంప్రత్తి కర్మలు ఎరిగినవాని వాక్కు సత్యవాక్కు అగుచున్నది. అట్టి వాక్కు దివ్య (దైవీ) సంబంధమైన పరిశుద్ధత పొందగలదు.
(ఇక్కడ జీవాత్మయే పరమాత్మకు పుత్రుడు - అవి కూడా విశ్లేషించబడుతోంది)
19. దివశ్చ ఏనమ్ ఆదిత్యాచ్చ
దైవం మన ఆవిశతి,
తద్వై దైవం మనో యేన
ఆనన్ద్యేవ భవతి,
అథో న శోచతి।।
 ఈవిధంగా సంప్రత్తి కర్మచేత ఎవ్వడైతే దృశ్యముతో [ లోకములతో జీవించినంతకాలం ఏర్పడిన సమస్త సంబంధ బాంధవ్యములను, కర్మ-యజ్ఞ వ్యావృత్తులను జయించివేస్తాడో, అట్టివాని మనస్సు పరిశుద్ధత పొంది తనకు అధిష్ఠానమగు సూర్యునియందు (ఆదిత్యుని యందు) ] ప్రవేశము పొందగలదు. (తన జీవాత్మత్వమును జగత్తుకు సమర్పించి వేసి, పరమాత్మను సంతరించుకొన్నవాడు అగుచున్నాడు).

ఏ మనస్సుచే - సమస్త జన్మ-కర్మ అనుబంధం బాంధవ్యములను పొందాడో, ఆ మనో విభాగమును పాము కుబుసము వలె అంతర్గతంగా విడచనివాడై ఎవడు ఉండి ఉంటాడో, అట్టివాడు సర్వవేదనలను విడచి ఆత్మానందుడై ఉండగలడు.
20. అద్భ్యశ్చ ఏనం చంద్రమసశ్చ
దైవః ప్రాణ ఆవిశతి।
స వై దైవః ప్రాణో యః
సంచరగ్ంశ్చ - అసంచరగ్ంశ్చ న వ్యధతే।
 ఈవిధంగా సంప్రత్తి కర్మ నిర్వర్తించిన వాని విషయంలో ప్రాణశక్తి నిర్మలత్వము, లోక వ్యవహారిక అప్రమేయత్వము సంపాదించుకొన్న దగుచున్నది. అతని ప్రాణశక్తి ఉదకమును, చంద్రుని చేరుచున్నది.
అప్పుడు ఇక ఆ ప్రాణశక్తి - సంచార - అసంచారములు (తరంగ- జలముల వలె) కలిగి ఉంటూ కూడా, సమస్త వ్యధలు త్యజించినదై ఉంటుంది.
అథో న రిష్యతి స ఏవం విత్
సర్వేషాం భూతానాం ‘ఆత్మా’ - భవతి।
యథ ఏషా దేవతైవగ్ం (దేవతాఏవగ్ం)
సః యథా ఏతాం దేవతాగ్ం
సర్వాణి భూతాని అవన్తి।
ఏవగ్ం హైవం విదగ్ం
సర్వాణి భూతాని అవన్తి।
 దుఃఖము, భయముల నుండి విడివడిన అట్టి కేవల ప్రాణతత్త్వము ఎరిగినవాడు సమస్త భూతజాలముయొక్క ఆత్మ స్వరూపుడై వెలుగొందుచున్నాడు. వాక్-మనఃస్వరూపుడై బ్రహ్మదేవుని వలె స్వయంప్రకాశమానుడగుచున్నాడు.

అట్టి నిర్మల (జగత్ విషయాతీత) ప్రాణమును సంప్రత్తి కర్మ నిష్ఠచే సిద్ధించుకొన్నవాడు సర్వజీవులకు పూజనీయుడు.

ఇంకా కూడా సర్వభూతజాల ఆత్మతత్త్వము ఎరిగినవాడగుచున్నాడు.
యదు కించ ఇమాః ప్రజాః శోచన్తి।
అమై వాసాం తత్ భవతి।
పుణ్యమేవ అముం గచ్ఛతి।
న హ వై దేవాన్ పాపం గచ్ఛతి।
 అట్టి పురుషునిపట్ల ఇక ఎట్టి ప్రాపంచిక దుఃఖములు సమీపించవు. తత్ పరమాత్మ స్వరూపుడగుచున్నాడు. పుణ్యస్వరూపము సంతరించుకుని ఆనందమయ లోకములు చేరుచున్నాడు. పాపదృష్టులు ఆతడిక కలిగి ఉండడు. సర్వే సర్వత్రా తన యొక్క ప్రాణాత్మనే దర్శిస్తూ ఉంటాడు.
ఇంద్రియవ్రత మీమాంస

21. అథాతో వ్రతమ్ ఇమాగ్ంసా।
కర్మ (ఇంద్రియ) వ్రత మీమాంస - ‘అధ్యాత్మము’

ప్రాణౌపాసన తరువాత ఇప్పుడిక (కర్మ)వ్రతముల మీమాంస గురించి చెప్పుకుంటున్నాము.
ప్రజాపతిః హ కర్మాణి (ప్రజాపతిర్హ కర్మాణి)
స సృజేతాని సృష్టాని।
అన్యన్యోన్యేనా స్పర్ధన్త వదిష్యామ్యేవ
‘అహమ్’ - ఇతి।।
 ప్రజాపతి సృష్టినంతా ప్రజలతోను, (జీవులతోను), వాక్కు మొదలైన ఇంద్రియములతోను సృష్టించారు.

ఒకానొక సందర్భములో (చూపు, వినికిడి, స్పర్శ, రుచి, వాసన అనబడు) ఇంద్రియములు ‘‘మేమే, మేమే గొప్ప’’ అని చెప్పుకోవటం ప్రారంభించాయి.
‘వాక్’ దధ్రే
ఈ(ద్ర) క్షామి ‘‘అహమ్’’। - ఇతి
చక్షుః శ్రోష్యామి ‘‘అహమ్’’। ఇతి।।
 ముందుగా వాక్ ఇంద్రియము ‘‘నాతో సమానమైన శక్తి ఎవరికీ కూడా లేదు’’ - అని పలుక సాగింది. అట్లాగే తదితర చూపు, వినికిడి మొదలైన ఇంద్రియములు కూడా ‘‘మేమే శ్రేష్ఠము’’ అని అహంకరించసాగాయి.
శ్రోత్రమేవ మన్యాని కర్మాణి। (శ్రోత్రమేవమ్ అన్యాని కర్మాణి)।
యథా కర్మ తాని మృత్యుః
శ్రమోభూత్వా పయేమే (పయేమ్ ఏతాని)
ఏతాని ఆప్నోతి అత్తాని ఆప్త్వా
మృత్యుః అవారుంధతిః।
తస్మాత్ శ్రామ్యత్యేవ।
వాక్ శ్రామ్యతి। చక్షుః శ్రామ్యతి।
శ్రోత్రమ్ అథేమమ్ ఏవ న
ఆప్నోద్యో అయం మధ్యమః
ప్రాణః తాని జ్ఞాతుం దధ్రిరే।
 మృత్యుదేవత తన వినాశనశక్తితో వాక్కు మొదలైన ఇంద్రియములను తనలోనికి పొందసాగింది. అప్పుడిక ఇంద్రియ వ్యాపారములైనట్టి చూపు, వినికిడి, స్పర్శ, రస, గంధములు శ్రమను పొందుచూ నిరోధించబడసాగాయి.

మృత్యువు వాక్కు, చక్షువులు, చెవులు మొదలైనవన్నీ మ్రింగివేసి, ఆ తరువాత ‘‘శరీరము యొక్క మధ్యగా ఉన్న ముఖ్య ప్రాణమును కూడా మ్రింగివేస్తాను’’ - అని శరీరమధ్యస్థానమును సమీపించసాగింది.

మృత్యువు యొక్క చర్యలచే వాక్కు, చూపు, వినికిడి, స్పర్శ, రుచి - ఇవన్నీ శ్రామ్యము (Restlessness) పొందసాగాయి. ప్రాణము మాత్రము ప్రశాంతముగానే ఉండసాగింది.
(అయం) వై నః శ్రేష్ఠో యః సంచరగ్ంశ్చ,
అసంచరగ్ంశ్చ న వ్యథతే (అథో) న రిష్యతి।
 అయితే మృత్యువు ‘ఈ ప్రాణశక్తిని మింగాలి’ అని సమీపించినప్పటికీ దేహములో సంచారములు ‘ఉండి-లేక’ యున్న ముఖ్య ప్రాణమును ఏమాత్రము నిరోధించలేక పోయింది. అట్టి ముఖ్య ప్రాణమే శరీరములో శ్రేష్ఠమైనది. మృత్యువుచే మ్రింగబడజాలనిది.
హన్తా అస్యైవ సర్వే రూపమ్ అసామేతి।
త ఏతస్యైవ సర్వే రూపమభవగ్ం
తస్మాత్ ఏత ఏతేన ఆఖ్యాయన్తే ప్రాణా ఇతి
తేన హ వావ తత్కులమ్ ఆచక్షతే।
 అప్పుడు ఇంద్రియములన్నీ కూడా - ‘‘ప్రాణమే మనలో శ్రేష్ఠమైనది. కనుక మనము ప్రాణముతో ఏకమయి ఉండెదముగాక।’’ అని తలచి. తిరిగి ప్రాణరూపమునే ఆత్మగా పొందినాయి. అందుచేతనే ‘‘ఇంద్రియములన్నీ ప్రాణ స్వరూపములే’’ అని (విజ్ఞులచే) చెప్పబడుతోంది.
యస్మిన్ కులే భవతి
య ఏవం వేద।
 ‘‘ఇంద్రియములన్నీ ముఖ్య ప్రాణాత్మకమైనవే। ముఖ్యప్రాణప్రదర్శనములే’’ - అని ఎరిగినవాడు తను జన్మించిన వంశమునకు యశస్సు కలిగించుచున్నాడు.
య ఉ హైవం విదా
స్పర్థతే అనుశుష్యతి। అనుశుష్యహైవ
(ఏ) అన్తతో మ్రియత।
ఇతి అధ్యాత్మమ్।।
 ఇంద్రియములను ప్రాణాత్మకంగాను, ప్రాణములను మృత్యురహితంగాను ఎరుగనివాడు, ప్రాణములు మృత్యువుకు విషయము కాదు’’ అనునది గమనించనివాడు (లేక) ఈ పాఠ్యాంశ విషయము వ్యతిరేకించువాడు - ఈ దేహమునందు మూర్చ, మరణము చవి చూచుచున్నాడు.
ఇంద్రియములను ప్రాణాత్మకంగాను, ప్రాణస్వరూపం గాను, ప్రాణశక్తి ప్రదర్శనంగాను ఎరుగబడు గాక। ఇది ‘అధ్యాత్మము’।
అధిదైవతము

22. అథ అధిదైవతం।
‘‘జ్వలిష్యామి ఏవ అహమ్
ఇతి అగ్నేః దధ్రే।’’
అధి దైవతము - వాయువ్రతము

ఇప్పుడిక ‘‘అధిదైవతము’’ గురించి వివరించుకుంటున్నాము.
ఒక సందర్భములో…
అగ్ని ‘‘నాకు నేనే వస్తువులను కాలుస్తూ జ్వలించగలను’’ అని భావన చేయసాగింది.
‘‘తప్స్యామి అహమ్ ఇతి ఆదిత్యో’’
‘‘భాస్యామి అహమ్ ఇతి చంద్రమా।’’
 సూర్యుడు (ప్రజ్ఞ) - ‘‘నాకు నేనే తపించుచున్నాను’’ అని తలంచసాగారు.
చంద్రుడు (మనస్సు) - ‘‘నాకు నేనే వెలుగుచున్నాను’’ - అని అనుకోసాగారు. ఈ విధమైన భావంతో ధారణ చేయసాగారు.
ఏవమ్ అన్యా దేవతా
యథా దైవతగ్ం।
 అట్లాగే తదితర దేహములోని అధిష్ఠాన దేవతలందరు (శబ్ద స్పర్శ గ్రంధ ఇత్యాది దేవతలు కూడా) ‘‘మాకు మేమే ఇదంతా నిర్వర్తిస్తున్నాము’’ - అని అహంకరించసాగారు.
స యథైషాం ప్రాణానాం
మధ్యమః ప్రాణ ఏవమ్
ఏతాసాం దేవతానాం వాయుః।
 అయితే వాక్కు మొదలైన ఇంద్రియముల మధ్యగా ఉన్న ముఖ్య ప్రాణము మాత్రము ఎట్టి అహంకారము పొందకుండా తనయొక్క వాయు కదలికలచే దేహంలో ప్రవర్తిస్తూ మౌనంగా తన ప్రదర్శనలు కొనసాగించ సాగింది. తదితర దేవతా రూపములను తనవిగా కలిగి ఉండసాగింది.
మ్లోచన్తి హి అన్యా దేవతా। న వాయుః।
సైషా (స ఏషా) అనస్తమితా దేవతా యత్ వాయుః।
 కాలానుగతంగా మృత్యువు యొక్క చర్యలచే అన్యదేవతలు వాడిపోసాగారు. అస్తమయము పొందసాగారు. ప్రాణము మాత్రము మ్లోచము (వాడిపోవటము, అలసిపోవటం) పొందలేదు. వాయువు అలసిపోలేదు. అప్పుడు దేహములోని అధ్యాత్మము, అధి దైవతము - ఈ రెండూ చర్చించుకొని ‘‘వాయు (ప్రాణ) స్వరూపవ్రతమే భంగము కానిది’’ - అని నిర్ణయించుకున్నాయి.
23. అథ ఏష శ్లోకో భవతి।
యతశ్చ ఉదేతి సూర్యో
అస్తం యత్ర చ గచ్ఛతి - ఇతి,
ప్రాణాద్వా ఏష ఉదేతి, ప్రాణే అస్తమేతి,
 ఆ తరువాత ఈ విధమైన మంత్రము (నియంత్రణ) చెప్పబడ సాగుతోంది.

‘‘ఎక్కడ సూర్యుడు ఉదయించటం, అస్తమించటం జరుగుతోందో, అట్టి ఉదయాస్తముల ప్రదర్శనము ప్రాణశక్తి ప్రదర్శనములే’’.
తం దేవాః చక్రిరే ధర్మగ్ం
స ఏవ ఆద్య। స ఉశ్వ ఇతి।
యద్వా ఏతే అముర్హ్యధ్రియన్త
తదేవాపి అద్య కుర్వన్తి।।
 అధ్యాత్మ స్వరూపములైనట్టి వాగింద్రియము, చక్షురింద్రియము, ఘ్రాణేంద్రియము, హస్తేంద్రియము మొదలైనవి, అధిదేవతా స్వరూపులైన అగ్ని, సూర్యుడు మొదలైన దేవతలు ప్రాణదేవత వ్రతమునే నిర్వర్తిస్తున్నారు.

అందుచేత ఈ జీవులు ‘‘ప్రాణతత్త్వోపాసనచే మృత్యువు నన్ను సమీపించదు’’ - అని తెలుసుకొని, ప్రాణోపాసనా వ్రతమును మనసా వాచా నిర్వర్తించెదరు గాక।
తస్మాత్ ఏకమేవ వ్రతం చరేత్
ప్రాణ్యాచ్చైవ అపాన్యాచ్చ
నేన్మా పాప్మా మృత్యుః ఆప్ను వదతి।
యత్ ఉచరేత్ సమాపి పయిషేత్ తేనో। 		అట్టి ప్రాణ-అపాన ఏకోపాసన వ్రతము ఆచరించువానిని మృత్యువు, పాపము సమీపించవు. అట్టివాడు అమృతతుల్యుడు అగుచున్నాడు.

ప్రాణోపాసనను పూర్తిగా చేయకపోతే (సంతృప్తిగా చేయకపోతే) అది ప్రాణ తిరస్కారంతో సమానము.
ఏతస్యై దేవతాయై సాయుజ్యగ్ం
స లోకతాం జయతి।
 ప్రాణోపాసన (అధ్యాత్మ స్వరూప - అధి దేవతా స్వరూప ఉపాసన) అనబడే ప్రాణవ్రతము నిర్వర్తించటంచేత ప్రాణదేవతతో సారూప్య సామీప్య, సాలోక్య, సాయుజ్యానుభవము సిద్ధించగలదు.

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - తృతీయాధ్యాయే
“సప్తాన్న విశేషాః” నామ - పంచమ బ్రాహ్మణమ్।

3–6.) షష్ఠమ బ్రాహ్మణము - నామ రూప కర్మాత్మక శరీరమ్ (దేహమ్)

వాక్కు బ్రహ్మమే
1. త్రయం వా ఇదం - నామ, రూపం, కర్మ।
 ఈ సృష్టి మొత్తము మూడు రూపములతో కూడి ఉన్నది.
(1) నామము (2) రూపము (3) కర్మ
(1) నామ-వాక్ ఆత్మకము

తేషాం నామ్నాం ‘వాక్’ ఇత్యేతత్
ఏషామ్ ఉక్థమతో హి సర్వాణి నామాని ఉత్తిష్ఠన్తి।
ఏతత్ ఏషాగ్ం సామ
ఏతత్ హి సర్వైః నామభిః సమమ్ ఏ తత్।
ఏషాం బ్రహ్మైతద్ధి సర్వాణి నామాని బిభర్తి।।
నామాత్మకము

వాటిలో నామము అనునదే వాక్కు. నామములన్నీ వాక్కు నుండే ఉత్తిష్ఠత పొందుచున్నాయి. (వాక్కు నుండే నామము పుట్టుచున్నది)
సమస్త నామములకు వాక్కు సామాన్యము (common) అయి ఉన్నది. వాక్కు సమస్త నామములకు సమానమైనట్టిది.

అందుచేత, ‘వాక్కు’ అనబడేది సమస్త నామములకు ‘బ్రహ్మము’ అయి ఉన్నది.
(2) నేత్రేంద్రియము బ్రహ్మము - రూపాత్మకము

2. అథ రూపాణాం చక్షుః
ఇతి ఏతత్ ఏషామ్ ఉక్థమతో హి
సర్వాణి రూపాణి ఉత్తిష్ఠన్తి।
రూపాత్మకము

రెండవది అగు రూపము చక్షువులచే (కళ్లచే) చూడబడుతోంది.
నేత్రేంద్రియము (లేక) చక్షురింద్రయమే సమస్త రూపములకు కారణము.
సమస్త రూపములు నేత్రేంద్రియము నుండే జన్మిస్తున్నాయి.
ఏతత్ ఏషాగ్ం సామైతద్ధి
సర్వై రూపైః సమమేతత్।
ఏషాం బ్రహ్మై తద్ధి సర్వాణి రూపాణి బిభర్తి।।
 కాబట్టి సమస్త రూపములకు సంబంధించి చక్షురింద్రయము సమస్వరూపమై, సర్వరూపములలో సమానమై ఉన్నది.

సమస్త రూపములు ధరిస్తోంది కాబట్టి చక్షురింద్రియము బ్రహ్మమే అయి ఉన్నది.
(3) కర్మాత్మకము

3. అథ కర్మాణాం ఆత్మా - ఇతి।
ఏతత్ ఏషామ్ ‘ఉక్థమతో హి
సర్వాణి కర్మాణి ఉత్తిష్ఠన్తి।
ఏతత్ ఏషాగ్ం సామా
ఏతత్ హి (ఏతద్ధి) సర్వైః కర్మభిః సమమ్।
ఏతత్ ఏషాం బ్రహ్మ। ఏతత్ హి
(బ్రహ్మైతద్ధి) సర్వాణి కర్మాణి బిభర్తి।
కర్మాత్మకము

ఇక సమస్త కర్మలకు జీవాత్మయే కారణము. జీవాత్మ దేహముతో కర్మలు నిర్వర్తిస్తున్నాడు. కనుక దేహమే సర్వ కర్మలకు జననస్థానము.

సర్వ కర్మలకు దేహమే సామము, సమానకారణము. ఈ దేహమే సమస్త కర్మలకు సమస్వరూపమై ఉన్నది. (అన్ని కర్మలకు శరీరము ఒక్కటే కారణము కదా)।

ఈ శరీరమే కర్మలను ధరిస్తోంది. కాబట్టి సమస్త కర్మలకు ఈ దేహమునకు ‘దేహి’ అగు జీవుడే భరిస్తున్నాడు.
తదేతత్ త్రయం సత్ ఏకమయమ్।
ఆత్మాత్మో ఏకః సత్।
న ఏత త్రయం తదేతత్
అమృతగ్ం సత్యేన చ్ఛన్నం
ప్రాణో వా అమృతం నామ రూపే సత్యం।
తాభ్యాం అయ ప్రాణశ్ఛన్నః।।
 ఈ విధంగా ‘నామము రూపము కర్మ’ - ఈ మూడు కూడా ఏకమయము.

ఆత్మయే ఏకస్వరూపమై ఈ మూడుగా ప్రదర్శితమౌతోంది.

అమృత స్వరూపమగు సత్యము (ఆత్మ) చేతనే ఈ నామ రూప కర్మలు కప్పబడినవై ఉన్నాయి.

అవన్నీ ప్రాణముచేత (ప్రాణ శక్తి చేతనే) సర్వదా ఆవరించబడి ఉన్నాయి.

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - తృతీయాధ్యాయే
“నామ రూప కర్మాత్మక శరీరమ్” నామ - షష్ఠమ బ్రాహ్మణమ్।

🙏 🌹 బృహదారణ్యకోపనిషత్ తృతీయాధ్యాయః సమాప్తః । 🌹 🙏

శుక్ల యజుర్వేదాంతర్గత

9     బృహదారణ్యకోపనిషత్ - అధ్యయన పుష్పము

బృహదారణ్యకోపనిషత్ - తృతీయ అధ్యాయము

3–1.) ప్రథమ బ్రాహ్మణము - ‘విశ్వము’ అనబడు ‘అశ్వమేధాశ్వము’

ఈ విశ్వమంతా ఒక యజ్ఞము (లేక)- యాగముతో పోల్చతగినది.

అట్టి విశ్వదృశ్యమును అశ్వమేధయాగములోని యజ్ఞాశ్వముగా అన్వయించి చెప్పబడుతోంది.

బృహదారణ్యక-ఉపనిషత్-మేధాశ్వము
మేధ = బుద్ధి.
 అశ్వము = మనోరూపుడగు జీవుడు.
సంచరించే స్థానము = పాంచభౌతిక జగత్తు.
 గెలువ వలసినది = సో2హమ్ లేక ఆత్మాహమ్ భావన.


⌘⌘⌘


అట్టి ‘విశ్వరచన’ అనే యజ్ఞాశ్వమునకు

• ఉషోదయము (Dawn, బ్రహ్మముహూర్తము) - శిరస్సు.
• సూర్యుడు - చక్షువులు.
• వాయువు - ప్రాణము.
• అగ్నియే ఉష్ణము (వైశ్వానరము). సంవత్సరమే - ఆత్మ (జీవాత్మ).
• ద్యులోకము (దేవతా లోకము, స్వర్గలోకము) - వీపు.
• ఆకాశమే - ఉదరము (పొట్ట).
• పృథివి (భూమియే) - అద్దాని పాదస్థానము (పాదాస్యము).
• తూర్పు దక్షిణ పడమర ఉత్తర - దిక్కులే ఆ యాగాశ్వము యొక్క పార్శ్వములు.
• ఈశాన్య, ఆగ్నేయ, నైరుతి, వాయువ్య అవాంతర దిక్కులే ఆ విశ్వయజ్ఞాశ్వము యొక్క ప్రక్కటెముకలు.
• ‘‘వసంత గ్రీష్మ వర్ష శరత్ శిశిర హేమంత’’ - ‘6’ ఋతువులు ఆ అశ్వము (గుఱ్ఱము) యొక్క అవయవములు.
• చైత్ర వైశాఖ జ్యేష్ఠ ఆషాఢ శ్రావణ భాద్రపద ఆశ్వయుజ కార్తీక మార్గశిర పుష్య మాఘ ఫాల్గుణములనబడే 12 మాసములు - ఆ గుఱ్ఱము యొక్క సంధులు.
• ప్రతి మాసములోని శుక్ల - కృష్ణ పక్షములు అద్దాని పాదములు.
• రాత్రింబవళ్లే ఎముకలు.
• నక్షత్రములే అద్దాని ప్రతిష్ఠ (కాంతిపుంజములు).
• ఆకాశములోని మేఘములే - అద్దాని మాంసపుంజములు.
• ఇసుక నేలయే ఆ సృష్టియజ్ఞాశ్వము యొక్క అశనము (ఆకలి).
• భూమిపై ప్రవహిస్తున్న నది - ఉపనదులే అద్దాని నాడులు.
• పర్వతములే - ఆ గుఱ్ఱముయొక్క హృదయమునకు చెందిన దక్షిణ - ఉత్తర భాగములలోగల మాంసపిండములు.
• ఓషధి - వనస్పత వృక్షజాలము, ఆహార ధాన్యములు, (పెసలు, మినుములు మొ।।న) అపరములు - ఆ గుర్రము యొక్క వెంట్రుకలు (కేశములు, రోమము).
• ఉదయము నుండి మధ్యాహ్నము వరకు (6 AM to 12 Noon) ప్రకాశించు సూర్యుడు - ఆ గుఱ్ఱము యొక్క తూర్పు దిక్కు.
• మధ్యాహ్నము నుండి సాయంకాలము (12 Noon to 6 PM) వరకు ప్రకాశించు సూర్యుడు - అద్దాని ఉత్తరదిక్కు.
• విద్యుత్ (వెలుగుయే) ఆ గుర్రముయొక్క అంగముల విస్తరణ. వర్షమే అద్దాని మూత్రవిసర్జన.
• వాక్కు, సమస్త శబ్దములు ఆ గుర్రము యొక్క సకలింపులు.
• ఇంకా కూడా అహోరాత్రములు (రాత్రింబవళ్లు) - అశ్వమేథ యాగంలో అశ్వమును పూజించునపుడు అమర్చే బంగారు - వెండి మంగళ జలపాత్రలు.
• తూర్పు - పశ్చిమ సముద్రములు ఆ పాత్రలు ఉంచు స్థానములు.

ఈ విధంగా ఈ విశ్వ - అశ్వ మేధము (లేక) మేధాశ్వము (లేక) ప్రజ్ఞా-విషయ సంచారము - ధ్యానించబడు గాక!

ఈ సమస్తము కూడా అట్టి అశ్వమేధాశ్వము యొక్క (లేక) పరమాశయమగు పరమాత్మ యొక్క మహిమయే.

ఈ విధంగా ప్రజాపతి (సృష్టికర్త) యొక్క అంగముగా గల ఈ దృశ్య జగత్తుకు సముద్రమే ఉత్పత్తి స్థానము.
అందుచేత ఆత్మధ్యాన సిద్ధికొరకై ‘‘ఈ దృశ్య జగత్తుకు సముద్రము పుట్టినిల్లు’’ అని ధ్యానించబడు గాక।


3–2.) ద్వితీయ బ్రాహ్మణము - మానసికాశ్వమేధ యాగము

మేధ = బుద్ధి.
 అశ్వము = మనస్సు.
సంచరించునది= దృశ్యజగత్తులు.
 ఆశయసిద్ధి = సో2హమ్, తత్త్వమ్ భావన.

ఓం। నైవ ఇహ కించన అగ్ర ఆసీత్। మృత్యునైవ ఇదమ్ ఆవృతమ్ ఆసీత్। (3–2–1)।

ఏ నామరూపాత్మకమైన ప్రపంచము ఎదురుగా కనిపిస్తోందో ఇదంతా కూడా మొట్టమొదట (‘‘సృష్టి’’కి పూర్వం) కించిత్ కూడా లేనే లేదు. సృష్టిగాని, లయముగాని లేవు. భక్షించు ధర్మముగల (మార్పు-చేర్పుల ప్రదర్శనరూపమగు) మృత్యువు కూడా లేదు.

మొట్టమొదట కేవలమగు పరమాత్మ (The All beyond Absolute self) మాత్రమే అఖండమై, నిర్విషయమై ఉన్నది.

అట్టి కేవలము నుండి లీలగా, క్రీడగా ‘సృష్టి’ యొక్క (కల్పనయొక్క, అన్యము యొక్క) అభిలాషగా ఒకానొక పురుషకారము (An Inclination and Inspiration of workmanship) బయల్వెడలింది.

అనన్యము నుండి జనించిన అట్టి అన్యాభిమాన పురుషకారమే ‘హిరణ్యగర్భుడు’ . ఆయనయే అన్యరూపమగు ఈ సృష్టి అంతటికీ కర్త.

అట్టి హిరణ్యగర్భుడు ‘సంకల్పము’, ‘భావన’ మరియు ‘ఉత్సుకత’ లను సూక్ష్మతర దేహముగా కలిగిఉన్నారు.

ఆయన నుండి మననరూపమగు ‘మనస్సు’ బయల్వెడలింది.

అట్టి పరమాత్మ నుండి జనించిన హిరణ్యగర్భుడు - సృష్టియొక్క సామర్థ్యముకొరకై తనయొక్క జననస్థానమగు పరమాత్మను పూజించటానికై (అర్చించటానికై) ఉపయుక్తంగా ఉదకము(జలము)ను జనింపజేసారు. అశ్వమేథ యాగ విధులలో గల జలముతో అభిషేక ప్రారంభము ఇదియే. య ఏవమ్ ఏతత్ అర్కస్య అర్కత్వం వేద। పరమాత్మతత్త్వోపాసనా సహకారికముగా జలమును ఎరిగినవాడు జలముచే సుఖము పొందగలడు.

అట్టి ఉదకము (ఆపః) సూర్యుని తేజోరూపము కూడా అయి ఉన్నది. జలములో ఏ రసతత్త్వము స్థానము కలిగిఉన్నదో - అట్టి రసతత్త్వమే ఘనీభూతమై పృథివీరూపముగా కూడా దాల్చుచున్నది. హిరణ్యగర్భుడు శ్రమించినవాడై జలతత్త్వము నుండి పృథివీతత్త్వము జనింపజేస్తున్నారు.

తస్య శ్రాన్తస్య తప్తస్య తేజో రసో నిరవర్తత అగ్నిః। (3–2–1)। అట్టి సృష్టి సంకల్పియగు హిరణ్యగర్భుడు శ్రమ, సంతాపములను పొందినవారైనారు. అప్పుడు తన ‘తేజస్సు’ యొక్క ‘సారము’గా అగ్నిని సృష్టియందు ప్రవేశింపజేయసాగారు.

⌘ ⌘ ⌘

పరమాత్మయొక్క సృష్ట్యభిమానరూప తేజో ప్రదర్శనా రూపుడగు హిరణ్యగర్భుడు - సృష్టి కల్పనా చమత్కారముయొక్క సంసిద్ధత కొరకై తనను తాను మూడు విధములుగా విభజించుకొంటూ ప్రదర్శనము కలిగి ఉంటున్నారు.
(1) అగ్ని (2) ఆదిత్యుడు (3) వాయువు.

ఇంకా కూడా…,

పరమ పురుషుడగు ప్రాణేశ్వరుని ప్రాణశక్తియే ఈఈ చెప్పబడుచున్న రూపములన్నీ దాల్చుచున్నది. అదియే ప్రాణ అపాన వ్యానములుగాను, వ్యష్టి - సమష్టి - కేవల ఆత్మతత్త్వముగాను, నామ-రూపములుగాను ధారణ చేస్తోంది.

ఈ విధంగా ఏకమే అయి, (త్రి)విధములుగా ప్రదర్శనమగుచున్న ప్రాణాగ్ని (లేక) ప్రాణశక్తికి (లేక) ప్రాణేశ్వరుడగు పరమాత్మకు ఈ విశ్వము ఒక ధారణా వస్తువు వంటిది - అగుచున్నది.

అట్టి ప్రాణశక్తియొక్క విశ్వరచనకు :-

అట్టి ప్రాణశక్తి తనయొక్క అగ్నిరూపముచే జలస్వరూపమునందు ప్రతిష్ఠితమైనట్టిదగుచున్నది. పరమాత్మయే జలస్వరూపుడై (పౌరాణిక నామమగు వరుణుడై) ప్రదర్శనమగుచున్నారు.

ఎవ్వరైతే ‘‘పరమాత్మయొక్క హిరణ్యగర్భ రూప ప్రాణశక్తియే సర్వత్రా అగ్నిరూపమున ప్రతిష్ఠితమై యున్నది’’ - అని గమనిస్తూ ఉంటారో, అట్టివారు ప్రాణమును, అగ్నిని ఉపాసించిన ఫలము పొందుచున్నారు.

⌘ ⌘ ⌘

పరమాత్మయొక్క స్వయం ప్రకాశాంశరూపుడు, హిరణ్యగర్భుడు అగు బ్రహ్మదేవుడు - తాను ఏకము, ఏకాత్మకము, అఖండము అగు ఆత్మయే అయి ఉండి కూడా, ‘‘ఆత్మనగు నాకు ద్వితీయము (నాకు వేరుగా ఉన్నట్లు కనిపించేది, అనిపించేది) సిద్ధించును గాక।’’ అని ఇచ్ఛ, వేదన పొందసాగారు. (అకామయత).

అప్పుడు, ‘‘అన్యము గురించిన మననమే తన రూపముగా (chanting of outer scenario) కలిగినట్టి మనస్సు’’ జనించింది.

మనస్సుతోబాటే మనస్సుకు, వేరుకానట్టి [(కానీ) మిధునము (జంట)గా] ‘వాక్కు’ జనించింది. మనస్సు-వాక్కుల కలయికయే వేదవాఙ్మయముగా ప్రదర్శితమవసాగింది.

ఆ ప్రజాపతిచే సృష్టించబడిన ఉదకములో ఆయన రేతస్సు (తేజస్సు) ప్రవేశించింది. ఇక ఆయన బ్రహ్మాండములను తన గర్భము ధారణ చేయటం చేత ‘‘హిరణ్యగర్భుడు’’ అయినారు. ఆయనయే సంవత్సరాత్మకుడు (కాలస్వరూపుడు) కూడా. ఆయన నుండి అండము ప్రదర్శనమవసాగింది. (అదియే బ్రహ్మాండము).

ఒక సంవత్సరము (బ్రహ్మవత్సరము) తరువాత ఆ అండమును ఛేదించి ఆయనయే తేజోరూపుడు (లేక) అగ్నిరూపడైనారు.

ఆ పరమాత్మ హిరణ్యగర్భ సృష్టికల్పనను స్వీకరించినవారై, సృష్టియందు జీవాత్మ స్వరూపములు ధరించసాగారు. ఆ జీవాత్మ తనయొక్క పరమాత్మత్వము ఏమరచునట్లుగా ‘అజ్ఞానము’ - అప్పటికప్పుడే కల్పించబడింది.

తం జాతమ్ అభివ్యాదదాత్, స ‘భాణ్’ అకరోతి। (3–4–4)। సైవ వాక్ అభవత్। ఆ ప్రజాపతి యొక్క ‘సృష్టి అంశజుడు’ - అప్పుడు ‘భాణ్’ - అను శబ్దమును ఒంటరితనమునకు సంబంధించిన భయముతో కూడి ఉచ్ఛరించారు. అట్టి ‘‘భాణ్’’ శబ్దమునుండి ‘భూ’ మొదలైన (త్రి) వ్యాహృతులు రూపము (Extended Form) దాల్చాయి.

   ‘‘భూః’’ (Matter) (Physio-logical).
   ‘‘భువః’’ (Thought) (Psycho-logical).
   ‘‘సువః’’ (తేజోమయము) (Enlightenment logical).
అనే వ్యాహృతుల రూపమైన క్షేత్రములు (Fields), వాక్కు జనించాయి.

ఆ విధంగా వ్యాహృతులను ఎలుగత్తి పలుకుచున్న ఆ ప్రజాపతి సంకల్ప పుత్రుని (జీవుని) (ఏడుస్తున్న పుత్రుని తండ్రి సముదాయించుతీరుగా) సముదాయించటానికై ‘‘అనుభవించబడుచున్నది’’ రూపమగు ‘‘అన్నము’’ను సంకల్పించారు.

అప్పుడు శబ్ద స్పర్శ రూప రస గంధములనబడే పంచేంద్రియ విషయ పరంపరలు కల్పించబడ్డాయి. [ అవియే ‘అన్నము’ అను శబ్దముచే (వేద వాఙ్మయముచే) చెప్పబడుచున్నాయి ].

ఆ ప్రజాపతి తన యొక్క ఆత్మశక్తి నుండి బయల్వెడలిన వాక్కు నుండి :

ప్రజాపతియే సంకల్పాత్మకంగా పాంచ భూతాత్మికంగాను, సాకార విశేషములతోను, ఆయా వస్తు ధర్మములతోను ‘అన్నము’ అనబడు దృశ్యవిశేషములను సృజియించారు.

సమస్తమును సృజించిన ఆత్మ భగవానుడే సృష్టి సంకల్ప చమత్కారముగా →
→ సమస్త జగత్ రూపము (అనుభవమగుచున్నది) (All that being experienced) గాను,
→ సమస్తమునకు అనుభవి (The Experiencer) గాను,
అగుచున్నారు.

సమస్త జగత్తు - ఆతనికి → అన్నము.

అదంతా తానే సంకల్పించుటచే ఆయనయే అన్నాదము (లేక) అన్నాదుడు (అన్నము సృజించువారు) కూడా।

ఈవిధంగా ‘‘సమస్త సృష్టియొక్క (1) అన్నాదము (ప్రదాత) (2) అనుభవి - ఆ పరమాత్మయే’’ అను రూపమగు అద్వితీయ తత్త్వము ఎరిగినవాడు తానే సర్వాత్మకుడై ప్రకాశించగలడు. అన్న-అన్నాదరూపముగా పూర్ణుడై ఉండగలడు.

⌘ ⌘ ⌘

అప్పుడు ఆ ప్రజాపతి ‘‘సృష్టియొక్క కార్యక్రమము కొరకై విశ్వయజ్ఞము నిర్వర్తించాలి’’ అని కోరిక పొందారు. తపనరూపమగు తపస్సు ప్రారంభించారు. అట్టి తపస్సు చేస్తూ ఉండగా, ఆయనయొక్క పరిశ్రమ నుండి యశో-వీర్యములు (కీర్తి బలములు) అనబడేవి బయల్వెడలాయి. ఆ ఉభయము తపోశక్తి నుండి, ప్రాణశక్తి నుండి బయల్వెడలినట్టివే.

అట్టి ప్రాణశక్తి నుండే -
★ ‘‘ఇల్లు’’ వంటి భౌతికదేహము,
★ ఆ భౌతిక దేహము నందు చూపు - వినికిడి - స్పర్శ - వాక్కు - సువాసన అనే పంచేంద్రియ (ప్రాణశక్తి) రూపములు
- రూపుదిద్దుకోసాగాయి.

అట్టి ఈ భౌతిక శరీరములో ప్రాణశక్తి, ప్రాణశక్తి ప్రదర్శనా రూపములగు పంచేంద్రియములు ఏర్పడినప్పటికీ, ఇది స్వయముగా ప్రవర్తించలేకపోయింది. అప్పుడు పరమాత్మకు చెందిన తేజోవిభవమగు మనన రూప ‘‘మనస్సు’’ - శరీరమును ఆశ్రయించినదిగా అవసాగింది.

ఇప్పుడు - ప్రాణ, ఇంద్రియ, మనస్సులు ‘సృష్టి’ అనే క్రీడ సిద్ధించటానికై ఒకదానితో మరొకటి సంబంధము పొందసాగాయి.

సృష్టి యజ్ఞభావము నుండి బాహ్యరూపముతో కూడిన బ్రహ్మాండము (విశ్వము) - జనించింది. అది ‘అశ్వమేధ’గా అభివర్ణితము అవుతోంది.

అశ్వమేధ :- మేధ = బుద్ధి. అశ్వ= మేధస్సు యొక్క సచేతన సముత్సాహము.

ఇట్టి విశ్వరచనా అశ్వమేధమును ఎరిగినవాడే అశ్వమేధా యాగము యొక్క వైదాంతికమైన అంతరార్థమును ఎరిగినవాడు.

⌘ ⌘ ⌘

ఆ విధంగా ప్రజాపతి మనో అశ్వము చేతనే సృష్టియాగము నిర్వర్తిస్తున్నవారగుచున్నారు. సంవత్సరము తరువాత ఆ అశ్వమును ఛేదించారు. [ మనస్సును - (1) పదార్థ (అంతర్) విభాగంగాను (2) ప్రాపంచక (బాహ్య) విభాగంగాను ఛేదించారు.]

అప్పుడు ప్రజాపతి సృష్టిని ఈ విధంగా సంకల్పించసాగారు.

  • ఇక ఈ నా సృష్టిలో అనేక లక్షణ - విలక్షణములతో కూడిన సదేహులగు జీవ-జంతు మానవ ప్రాణులను, వారివారి ఆశయములను, జీవనభృతులను, సుఖ దుఃఖ, బంధ మోక్షములను కల్పించెదనుగాక.
  • అట్టి దేహ, జీవన, ఆహార, విహారములు జరగటానికి వీలుగా అభౌతిక దేహులగు దివ్యప్రజ్ఞలను (దేవతలను) సృష్టిస్తాను.
  • అట్టి దివ్యప్రజ్ఞులగు అశరీరుల పోషణ, పాలనల కొరకై పాలు ఇవ్వగల పశువులు మొదలైన జంతుజాలమును కూడా సంకల్పిస్తాను.

⌘ ⌘ ⌘

ఈవిధమైన మానసికాశ్వ-ఛేదన విధానంగానే అశ్వమేధయాగములో యాగాశ్వమును సంవత్సర కాలము సంచారము చేయించి, అది వెళ్ళు (మనస్సు వెళ్ళుచున్న) స్థానములను జయించి, సంవత్సర కాలము తరువాత అగ్ని - సూర్య - (తదితర) దేవతలకొరకై ఆ అశ్వమేధ యాగాశ్వమును ఛేదించు విధానము చెప్పబడుతోంది.

సృష్టిలో సూర్యప్రవేశ స్థానము, సూర్యుని సంచారముచే సంవత్సరము, తదితర కాల విభాగములు కల్పించబడ్డాయి.

⌘ ⌘ ⌘

యజ్ఞంలో అంతర్లీన సాధనరూపమైయున్న యాగాగ్నికి - స్వర్గ మర్త్య, పాతాళ లోకములు మూడు దేహములు.

అగ్ని, సూర్యులకు (ఆదిత్యులకు) అశ్వమేధ యజ్ఞమునకు అంతటికీ ఆత్మ - ప్రజాపతియే. అగ్ని, సూర్యులు పరస్పరము ఆధార - ఆధేయములు.

ఎవరైతే అగ్ని సూర్యులను, వారి పరస్పర నిజరూపములను, పరస్పర సాధనా రూపములను - సృష్టికర్త యొక్క సంకల్ప విశేషములుగా గ్రహిస్తారో, అట్టివారు మృత్యువును, అపమృత్యువును జయించగలరు.

అమృతస్వరూపమగు కేవలాత్మతో మమేకమై ఉండగలరు. మార్పుకే విషయముకానట్టి ఆత్మస్వరూప భావనను అనునిత్యంగా సిద్ధించుకొనగలరు.

అట్టి అవగాహనతో ఈ జీవుడు దేహభావమును త్యజించి, ‘‘పరము (Beyond All)’’ అయి ఉన్న విదేహరూపమైనట్టి ‘‘కేవలమగు దేహి’’ భావమును సిద్ధించుకొనినప్పుడు, దేవతలలో ఒకడుగా అవగలడు.


3–3.) తృతీయ బ్రాహ్మణము - ప్రాణానంద స్వరూప సిద్ధి

ఇప్పుడు మనము ప్రాణశక్తి యొక్క విశేష ఔన్నత్యము గురించి చెప్పుకుంటున్నాము. ప్రజాపతి తాను కల్పించ సృష్టికొరకై తనయొక్క సంకల్ప రూప తేజస్సు నుండి ఒకానొక చమత్కారమైన ద్వంద్వమును సృష్టించసాగారు.

(1) దేవతలు (2) అసురులు.
(ఉభయులు ప్రజాపతిచే సృష్టించబడినవారే).

(ఇది ఒక కథా రచయిత కథలో మంచివారిని, చెడువారిని, కష్ట - సుఖ ద్వంద్వములను కథాగమనము కొరకై కల్పించటము వంటిది).
రచయిత (ప్రజాపతి) అందులో -

అట్టి దేవతలు, రాక్షసులు ఒకరితో ఒకరు స్పర్థ పొంది కలహించుకోసాగారు.
ఎందుకొరకు?
దేవతలు ఆత్మ భగవానుని గురించిన అనుభవము పట్ల, (ఏకముపట్ల) అభిమానులు .
రాక్షసులలో ఇంద్రియసంబంధమైన దృశ్య విషయములపట్ల, (అనేకముపట్ల) అభిమానులు .

(1) దేవతల ఆశయము :- ఏకమగు ఆత్మతత్త్వానుభవము వైపుగా
(2) అసురుల ఆశయములు :- అనేక భేదయుక్తము అగు దృశ్యానుభవపరంపరల వైపుగా…

⌘ ⌘ ⌘

ఒక సమయంలో దేవతలు ఇట్లా అనుకున్నారు. ‘‘మేము యజ్ఞములో ఉద్గాతము (యజ్ఞస్తోత్రములను, మంత్రములను) ఎలుగెత్తి గానము చేయుదము గాక। అట్టి ఉద్గీథములను (కార్యనిర్వహణములను) సర్వాత్మకుడు, సర్వతత్త్వ స్వరూపుడు అగు ఆత్మభగవానునికి ఆత్మతత్త్వస్తుతులుగా సమర్పించి, దృశ్యజగత్ పరిధులను అధిగమించివేసెదముగాక। సత్త్వగుణముచే సత్ స్వరూపుని ధ్యానము తపస్సు నిర్వర్తించి, ఆ తరువాత వారిని ఆశ్రయించెదము గాక’’।

ఈ విధంగా తలచి దేవతలు మొదటగా సృష్టిలోని వాక్‌ను (వాగ్దేవతను) సమీపించారు.

వాక్కు - దైవాసురులు

ఇంద్రుడు మొదలైన దేవతలు: ఓ వాక్ దేవతా! నీవు మా దేవతల సాత్విక ఆశయము కొరకై విశ్వ యజ్ఞములో ఉద్గాతకర్మను (అనగా) ప్రేమాస్పదమైన మాటలను, పరమాత్మ గురించిన స్తోత్రవిధులను నిర్వర్తించాలి.

వాక్‌దేవత : ఓ! తప్పకుండా. మీరు కోరినట్లు విశ్వేదేవతల సాత్త్వికాశయముల కొరకు, ఉద్గాత్రము చేస్తాను.

⌘ ⌘ ⌘

ఈ విధంగా పలికి వాక్ దేవత వేదమంత్రములను గానము చేయటం ప్రారంభించారు.

అప్పుడు రాక్షసులు, ‘‘ఏమిటిది? దేవతలు వాక్కును క్రమంగా తమ వశం చేసుకొంటున్నారు? ఇట్లాగే అయితే దేవతలు గొప్పవారనిపించుకొని, మమ్మలిని మించిపోతారే మరి?’’ అని అక్కస్సు, అసూయ, అభిమానము, అవమానము పొందసాగారు. వారు కూడా తపస్సు మొదలైనవి నిర్వర్తించి, చివరికి వాక్కులో - ‘‘పరదూషణ, మాటలతో ఇతరులను బాధించటము, మాటలతో సత్యమును మరుగునపరచటచము, అవమానించటము, అబద్ధములు పలకటము’’ - మొదలైన వేదశాస్త్ర విరుద్ధమైన దుష్టవాక్ ప్రయోగమును ప్రవేశింపజేయసాగారు.

ఈవిధంగా వాక్కులో ‘పాపము’ రాక్షసులచే ప్రవేశింపజేయబడింది. అప్పుడిక జీవుల సంభాషణలో ‘‘భీభత్సము, క్రోధ భాషణము, పరదూషణ, తనను తాను స్తుతించుకోవటము, దుష్ట శబ్దములు, తదితర పరాయి దేశ - జాతి - మత నిందలు’’ ఇవన్నీ సంభాషలో రూపము పొంది ప్రవర్తించసాగాయి.

అఘ్రాణము - (సువాసన) - దైవాసురులు

అప్పుడు దేవతలు ఘ్రాణ ఉచ్ఛ్వాస - నిశ్వాస రూపమగు సువాసనా అభిమానదేవతను సమీపించారు.

‘‘ఓ ఘ్రాణ (వాసనా) అభిమాన ప్రాణదేవతా! మీరు దేవతల కొరకై దైవీగుణములు (సువాసనలు, త్యాగము, దయ, దాక్షిణ్యము, స్నేహము మొదలైన దైవీ సంపత్తి) - ఉద్గాతము (గానము) చేయండి’’.

అప్పుడు ఉచ్ఛ్వాస నిశ్వాస ప్రాణదేవత (ఇష్టరూపదేవత) - దైవీ సంపత్తి యుతము, కల్యాణగుణ ఆశయములు కలిగి ఉండసాగాయి. (ప్రాణాయామము మొదలైనవి ఆత్మతత్త్వానుభవముకొరకు, లోకకల్యాణముకొరకు దైవీగుణ సంబంధంగా మానవులచే నిర్విర్తించబడసాగాయి)

అప్పుడు రాక్షసులు దేవతల విజయము ఏమాత్రము అంగీకరించక, ఏదో రీతిగా ఘ్రాణము (ముక్కు)లో ‘దుర్వాసనలు’ అనే పాపమును ప్రవేశింపజేయసాగారు. ఇక జనులు ‘‘జాత్యహంకార-దుష్టశక్తుల ఆశ్రయం’’ మొదలైన పాప ఆశయముల కొరకై ఘ్రాణము (ముక్కు) ఆశ్రయించసాగారు. అప్పుడిక సృష్టిలో సువాసనలతోబాటు దుర్వాసనలు కూడా వెంటనంటి ఉండసాగాయి.

చూపు - దైవాసురులు

అప్పుడు దేవతలు చక్షువులను సమీపించారు.

‘‘ఓ చక్షువులారా! మీరు దైవకార్యమగు ఆత్మయజ్ఞము (సర్వత్ర మధురమగు ఆత్మను దర్శించే యజ్ఞము)నకై సహకరించి, మన ‘‘ఆత్మసందర్శన - ఆత్మమేవాహమ్’’ (తత్త్వమ్, సో2హమ్) దర్శన కార్యక్రమము నెరవేర్చండి. ‘‘ఉద్గాతృగానము చేయండి’’ - అని అభ్యర్థన చేయసాగారు.

అందుకు అంగీకరించినట్టి చక్షువులు (చూపు) (చక్షు అభిమాన దేవత) - దైవీ సంపదతో కూడిన దృష్టితో ఉద్గాతృగానము చేయసాగాయి. అప్పుడు కల్యాణదృష్టి (శుభదృష్టి) మాత్రమే సర్వత్రా వెలయసాగింది.

శుభమగు సర్వత్రా సమదృష్టిని గమనించి రాక్షసులు అట్టి పవిత్ర - దివ్య దృష్టికి సంబంధించిన దేవతల కార్యములకు విఘ్నము కలిగించే ఉద్దేశ్యముతో - పాప దృష్టి ప్రవేశింపజేసారు. స్వల్పకాలం మాత్రమే కనిపించే పంచభూతాత్మక దృష్టులు పరిఢవిల్లాయి. రూపదృష్టి, కామదృష్టి, రాగ-ద్వేష దృష్టి, మమకారదృష్టి, కల్పితములైనట్టి జాతి మత కుల ప్రాంత భాషాపరమైన ‘మావారు-కానివారు’ అను సంకుచిత దృష్టి - వచ్చిపడి, ఆత్మదృష్టిని ధూళివలె కప్పివేయ సాగాయి. బంధు-అబంధు దృష్టి మొదలైన - దోష , అల్ప, సంకుచిత భావాలను జనులు ఆశ్రయించసాగారు. ఇంకేమున్నది? జీవులు పాపదృష్టి (అసురదృష్టి) కలిగి ఉండసాగారు. ‘‘స్వ, పర, కామ, క్రోధ’’ ఇత్యాది సంకుచితములన్నీ ఆత్మదృష్టిని (ద్రష్ట దృశ్యముల పరస్పర అనన్యత్వమును) కప్పివేయసాగాయి. ఆత్మదృష్టి దూరంకాసాగింది.

శ్రోత్రము (వినికిడి) - దైవాసురులు

అప్పుడు దేవతలు శ్రోత్రము (చెవులు-వినికిడి అనే దివ్యశక్తి)ని సమీపించి -
‘‘ఓ శ్రోత్రాభిమాన దేవతా! మీరు మన దేవతల కార్యక్రమమైనట్టి ఆత్మోపాసన (ఆత్మగురించిన శ్రవణ-మనన-నిదిధ్యాస సమాధుల) గురించి కార్యవర్తులు అవండి. ఉద్గీథగానము చేయండి’’

అందుకు శోత్రదేవత సంతోషంగా అంగీకరించింది. ఔద్గాత్రకర్మ ఆత్మాత్మికంగాను, దైవీ లక్షణాత్మికంగాను, గుణాతీతాత్మికంగాను నిర్వర్తించ సాగింది. ఏది దేవతలకు భోగమో దానిని గురించి గానము చేయ ప్రారంభించింది. తదితర జనుల సుఖానుభవము ఉద్దేశించి, దేవతలకొరకై గానము (ఉద్గీథము, స్తుతి) చేయసాగింది.

ఇది ఇట్లా ఉండగా, శ్రవణాభిమానదేవతయొక్క దైవీసంబంధమైన ఉద్గాత్రము (Singing / performing workmanship) అసురులు గమనించారు. అట్టి తాత్త్వికమైన, సాత్వికమైన, దైవసంబంధమైన వినికిడిలో (శ్రవణములో) ‘‘చెడు వినటము, చెడు వినటములో అభిరుచి కలిగి ఉండటము’’ - అను పాపమును ప్రవేశింపజేయ సాగారు. ఇక అప్పటినుండి జనులు చెడునే శ్రద్ధగాను, అధికంగాను వినటము, మంచి విషయాలు అశ్రద్ధగాను, స్వల్పముగాను వినటము (లేదా) తిరస్కరించటము నిర్వర్తించసాగారు. అఖండాత్మ గురించి అశ్రద్ధగా వినటము చేయసాగాను. మంచి గురించి మాట్లాడబుద్ధి కాదు. చెడు గుణముల గురించే ‘‘వినటము’’ నందు అభిరుచి కలిగి ఉండసాగారు.

⌘ ⌘ ⌘

ఈ విధంగా వాక్కు, ఆఘ్రాణము (వాసన), దృష్టి, శ్రవణములకు సంబంధించిన అధిష్ఠాన దేవతల ఆత్మీయమగు కార్యక్రమములలో అసురులు పాపము ప్రవేశింపజేసారు. ఆ కారణంగా, దోషము - పాపముతో కూడిన ప్రవర్తనము అధికం కాసాగింది. అవన్నీ (అట్టి అభ్యాసములు) దైవీ సంబంధమైన గుణములను, అఖండాత్మ సంబంధమైన శాస్త్రజ్ఞానమును కప్పివేయసాగాయి. జీవులు స్వస్వరూపాత్మను ఏమరచి, భేదదృష్టికి బద్ధులవసాగారు.

అసురుల సంకల్పములు సృష్టిలో ప్రవేశించి ప్రవర్తమానమవటంచేతనే లోకంలో జనులు చెడు మాట్లాడడం, దుర్వాసన, వ్యసనములు, అల్ప - దోష దృష్టులు, చెడు గురించే ఎక్కువగా వినాలనే అభిరుచి అభిలాషలు - అధికంగా ఏర్పడి, కొనసాగుచున్నాయి. దుర్విషయములు, దుర్వ్యసనములు, దురాభ్యాసములు, దుష్ట సంస్కారములు మొదలైనవి బుద్ధులను కప్పి వేసి ఉంచటం చేత ‘‘ఆత్మబుద్ధి’’ అధిక అనేకులలో జీవులలో వికసించటమే లేదు. అనుభవమవటమే లేదు.

అప్పుడిక దేవతలు మనో అభిమానదేవతను ఆశ్రయించతలచారు.

మనస్సు - దైవాసురులు

ఈ విధంగా శ్రవణ - దృష్టి - వాక్కులు అసురులకు వశమగుచున్నట్లు, తద్వారా ఆత్మజ్ఞాన - ఆత్మానందములు కొరవడుచున్నట్లు గమనించిన దేవతలు ‘‘ఇక ఇట్లా కాదు. మనము మనో (మనన) అధిష్ఠాన (అభిమాన) దేవతను ఆశ్రయిద్దాం’’ అని తలచి అట్లాగే ఈవిధంగా ఆశ్రయించసాగారు.

⌘ ⌘ ⌘

దేవతలు : ఓ మనో అధిష్ఠాన దేవతా! నీవు మా కొరకు ఓద్గాత్రము (కార్యనిర్వహణ) చేయవలసిందిగా మా విన్నపము. అప్పుడు మనము అవ్యాజమగు అనునిత్య ఆత్మానందమును జీవాత్మకు సిద్ధింపజేయగలము.

మనో అధిష్ఠాన దేవత : ఓ! తప్పకుండా! దేవతల కార్యక్రమమును నేను నెరవేరుస్తాను. అది నాకు ఆత్మానందదాయకమే.

⌘ ⌘ ⌘

ఇకప్పుడు మనస్సు దేవతల కార్యముల కొరకై ఔద్గాత్రము (గానము) చేయసాగింది. మనస్సు నుండి కల్యాణ - శుభ - శ్రేయో - సాత్త్విక - త్యాగ - అవ్యాజప్రేమ రూపమగు ఆలోచనలు జీవులలో బయల్వెడలసాగాయి. మధురమగు అఖండాత్మానందభావాలు జనించి, సర్వత్రా విస్తరించసాగాయి.

అసురులు ఇది గమనించారు. ‘‘అయ్య బాబోయ్। దేవతలు మనో అధిష్ఠాన దేవతను వశం చేసుకొంటే ఇంకేముంది? మన గతి నిర్గతే। దేవతలు మనలను అతిక్రమించివేయగలరు’’ - అని అనుకోసాగారు. తమయొక్క కామ - క్రోధ - లోభ - మోహ - మద - మాత్సర్య సాధనలతో ఎట్లాగైతేనేం, జీవుల మనసులలో తమ ఆసురీ భావములను ప్రవేశింపజేయసాగారు. అసురసంబంధమైన పాపమును ప్రవేశబెట్టి మనస్సులను కలుషితము, అపరిశుద్ధ్యము చేయసాగారు. శాస్త్ర నిషిద్ధమైనట్టి పాపపు ఆలోచనలు ప్రవేశింపజేయసాగటంచేత మనస్సులలో విరోధము, ద్వేషము, పగ, జాత్యహంకారములు, పరమత ద్వేషము, ప్రాంతీయ కక్షలు, పరభాషా ద్వేషములు - మొదలైన ఆలోచనలు బలవత్తరం కాసాగాయి. ఇంకేమున్నది? జనులలో ఆత్మ దృష్టి - ఆసురీ సంపదచే (అభిమానము, బలము, దర్పము, పౌరుషము, మొదలైన ఆలోచనలచే) కప్పివేయబడసాగింది. చెడు ఆలోచనలు, పాప కార్యములు వృద్ధి కాసాగాయి.

⌘ ⌘ ⌘

ఈ విధంగా సర్వేంద్రియములను, (మనోబుద్ధి చిత్త అహంకారములనే) అంతరంగ చతుష్టయమును దేవతలు దైవీ సంపత్తి కొరకై ఆశ్రయించటము, అసురులు వచ్చి పాపమును ప్రవేశింపజేయటము కొనసాగింది. ముఖ్యమైన మనస్సు శాస్త్ర నిషిద్ధమైన పాపధ్యాస - ఆలోచనలతో జీవులపట్ల కలుషితం కాసాగింది. అనగా, కలుషితమైన ఆలోచనలు సాత్త్వికమైన భావములను కప్పి ఉంచసాగాయి.

⌘ ⌘ ⌘

ఇకప్పుడు దేవతలు ‘‘ఇప్పుడు ఏమి చేయాలి?’’ అని యోచించసాగారు. ‘‘ఈ జీవులపట్ల, అసురులు ప్రవేశింపజేస్తున్న ఆసురీసంపద, తద్వారా ఏర్పడుచున్న సాంసారిక దుఃఖములు, పరస్పర రాగద్వేషముల వలన కలిగే వేదనలు తొలగేది ఎట్లా? వీరిపట్ల అవ్యాజము, స్వాభావికము అగు అనునిత్య - ఆత్మానందమును ఆవిష్కరించేది ఎట్లా?’’ - అని మరికొంత సమాలోచన చేయసాగారు. అప్పుడు వారికి మరొక ఉపాయం తోచింది. వారు ప్రాణ అధిష్ఠాన దేవతను ఆశ్రయించసాగారు.

⌘ ⌘ ⌘

దేవతలు : ఓ ముఖ్య ప్రాణ అధిష్ఠాన దేవతా! ప్రాణానందస్వరూపా! ప్రాణేశ్వరా! మేము వాక్కు - ప్రాణప్రసరణ - చక్షు - శ్రోత్ర - మనో అధిష్ఠాన దేవతలను ఆశ్రయించి దైవీ సంపత్తి, దైవ కార్యక్రమములపై ఔద్గాత్రకర్మ (Functioning on Divine lines) కొరకై అర్థించాము. వారు చక్కగా దైవీకార్యక్రమములను నిర్వర్తించటం ప్రారంభించారు కూడా. అయితే అనన్యమును వ్యతిరేకించే అన్యాభిమానులగు అసురులు ‘పాపము’ను ప్రవేశింపజేస్తున్నారు. అప్పుడిక దేవతలమగు మాయొక్క ఆత్మయజ్ఞ కార్యక్రమము జీవులపట్ల భంగపడుతోంది.

ఇప్పుడు మిమ్ములను ఆశ్రయిస్తున్నాము. మీరు ‘ఉద్గాత’ అయి ఉద్గాతృగానమును మా దేవతల కార్యక్రమములకొరకై నిర్వర్తించండి. దేవతల కొరకై వేదగానము నిర్వర్తించండి. తద్వారా సమస్త జీవులకు శుభము, ఆత్మానందము చేకూరును గాక! పంచ ప్రాణముల రూపముతో జీవుల ప్రాణాయామాది (అభ్యాస కుంభక, స్వాభావిక - సహజ కుంభకములచే) - దైవీ గుణములను, ఆత్మజ్ఞానానందానుభవ మార్గములను జీవులకు ప్రసాదించండి.

ముఖ్యప్రాణ అధిష్ఠానదేవత: ఓ! ఇంతే కదా! తప్పకుండా. దేవతల ఆత్మయజ్ఞ దిగ్విజయము కొరకై మేము పాల్గొంటాము. లౌకిక-పారలౌకిక శుభప్రదముల కొరకై ఉద్గాతనై, (జ్యోతిష్టోమము మొదలైన యజ్ఞములలో పఠించే మంత్రముల వంటి) ఉద్గీథము నిర్వర్తిస్తాము. (యజ్ఞవాఙ్మయములలో ప్రాణమును స్తోత్రము చేయటము, రాక్షసుల క్రియలను అతిక్రమించటము గురించి స్తుతులు చెప్పబడుచున్నాయి.

ఉదా : ఆగమార్థంతు, దేవానాం, గమనార్ధంతు రాక్షసామ్ కురు ఘంటారవం తత్ర, దేవతాహ్వాన లాంఛనం। అపసర్పంతు ఏ భూతాః, ఏభూతాః విఘ్న సంస్థితాః ఏభూతాః విఘ్నకర్తారః, తే వశ్యంతు శివాజ్ఞయా। అపక్రామాతు భూతద్యా, ఏతేషే భూమిభారకాః ఏతేషాం అవిరోధేన బ్రహ్మకర్మ సమారభే।।)

అప్పుడు దేవతల సుఖశాంతి ఐశ్వర్య ఆనంద కార్యక్రమ దిగ్విజయము కొరకై ముఖ్యప్రాణ అధిష్ఠాన దేవత ఉద్గీథము గానము చేయసాగింది. ప్రాణాయామాది విశేషములచే ఆత్మయజ్ఞము ఆవిష్కరింపజేయసాగింది.

అది గమనించిన అసురులు తమ సంబంధమైన ‘‘సంకుచితత్వము, జాత్యభిమానము, దురహంకారము, తదితరులను లోకువ చేయటము’’ మొదలైన ఉపకరణములతో ‘‘పాపము’’ను ముఖ్య ప్రాణములో ప్రవేశింపజేయ యత్నించసాగారు. ఇతఃపూర్వంలాగానే ప్రాణవిభాగంలో కూడా దుఃఖము, ద్వేషము, పరిమితమైన అనురాగ-మమకారములు మొదలైనవి ప్రవేశింపజేయ యత్నించారు.

అప్పుడు ఏమి జరిగింది? మట్టి పెళ్లతో కొండరాయిని కొట్టితే కొండరాయి పగులుతుందా? లేదు. మట్టి పెళ్ళయే ముక్కముక్కలుగా అవుతుంది. అట్లాగే ముఖ్య ప్రాణాధిష్ఠాన దేవతను దుష్టసంకల్పములతో సమీపించిన అసురులు తామే ఖండఖండాలుగా అయి, శిధిలమైపోసాగారు.

ఎప్పుడైతే అసురుల ఆసురీగుణములు నశించటం ప్రారంభమైనాయో, వాక్ ఇంద్రియము, ఘ్రాణేంద్రియము చలనప్రాణేంద్రియము, చక్షురింద్రయము, శ్రోత్రేంద్రియము, మనస్సు మొదలైన బాహ్య - అంతర ఇంద్రియ గోళములలో రాక్షసత్వము నశించి, దేవత్వము (దివ్యత్వము, పవిత్రత) చోటుచేసుకోసాగింది. దైవీ సంపద ప్రవృద్ధమవసాగింది. ఈ విధంగా దేవతలు జయించారు. అసురులు అపజయం పొందారు. జగత్తులో స్వస్వరూపాత్మ యొక్క అఖండ, అమృతత్వాది లక్షణ విశేషములకు సంబంధించిన వేదవాఙ్మయము ప్రసిద్ధమవసాగింది.

పై విధమైన ఆత్మ ప్రకాశరూప యజ్ఞ విధానము (ఆత్మయజ్ఞము) అనుష్ఠించువారు క్రమంగా దేహాభిమానమును జయించివేయగలరు. ఆత్మానంద సంపూర్ణఫలమును ఇక్కడే ఇప్పుడే పొందగలరు.

⌘ ⌘ ⌘

అప్పుడు దేవతలు - ‘‘ఆహా! ముఖ్య ప్రాణ అధిష్ఠాన దేవతయొక్క ‘‘దైవీ ఉద్గీథము’’ వలన కదా మనము అసురులను జయించగలిగాము! సంతోషము. అయితే, ఏ ముఖ్యప్రాణము జీవులకు దైవ భావము పెంపొందిస్తోందో, అట్టి ముఖ్యప్రాణము యొక్క ముఖ్యస్థానమేది?’’ - అని జిజ్ఞాసతో అన్వేషణ చేయసాగారు. ముఖము మధ్యగాను, హృదయాకాశములోను గల ముఖ్య ప్రాణమున్న స్థానమును గమనించి, సమీపించి భక్తి ప్రపత్తులతో స్తుతించసాగారు. ప్రత్యక్షముగా ముఖ్యప్రాణము యొక్క సారూప్య, సామీప్య, సాయుజ్యమును పొందారు.

ఇట్టి ప్రాణయజ్ఞము (లేక) ఆత్మయజ్ఞమును దృష్టిలో పెట్టుకొని ముఖ్యప్రాణము - ‘‘ఆయాస్యము’’ అని, (కార్య - కారణములలో పాల్గొనుచున్నట్టి సమస్త అవయవములలో) ‘‘సర్వశ్రేష్ఠము’’ అని సిద్ధాంతీకరించబడుతోంది. ‘‘దేహావయవములలో రసరూపము శ్రేష్ఠమైనది’’ - అని నిర్వచిస్తూ ‘‘ఆంగీరసము’’ - అని ముఖ్య ప్రాణము స్తుతి ప్రసిద్ధమై, వేదవాఙ్మయములో ఎలుగెత్తి చాటబడుతోంది.

శ్లో।। సా వా ఏషా దేవతా ‘దూర్’ నామ దూరగ్ం హ్యాస్యా
(హి అస్యా) మృత్యుః దూరగ్ం, హ వా
అస్మాత్ మృత్యుః భవతి - య ఏవం వేద।। (3–3–9)

ఆ ముఖ్య ప్రాణ అధిష్ఠాన దేవత ‘‘దూర్’’ అనే పేరుతో చెప్పబడుచున్నారు. ఎందుకంటే సమస్తమును మ్రింగివేయగలిగే సామర్థ్యముగల మృత్యువుకు కూడా పట్టుబడక, ప్రాణదేవత దూరంగా ఉంటుంది కాబట్టి.

ఈ విధమైన ప్రాణతత్త్వమును ఎరిగివానిని మృత్యువు సమీపించదు. దూరంగా ఉండిపోగలదు. దేహ దేహాంతర సందర్భములలో కూడా ‘‘సో2హమ్ ఆత్మా, అప్రమేయమ్’’ భావము చెక్కుచెదరదు.

ప్రాణాగ్ని సమస్తమును శుభ్రము, పవిత్రము చేయగలదు. ఇంద్రియ విషయ అజ్ఞాన-సంసర్గమంతా సమస్త ఇంద్రియముల నుండి మొదలంట్లా తొలగించివేయబడగలదు.

అందుచేతనే ఎవ్వరైతే ప్రాణోపాసన చేస్తూ ఉంటారో, అట్టివారిని అసురీ గుణముల - పాపప్రవేశ ప్రయత్నములేవీ ఫలించజాలవు. అట్టివాడు కూర్చుని ఉన్న ప్రదేశమును అరిషట్ వర్గములు, నిందారోపణలు మొదలైన పాపములు ప్రదర్శనమవవు. ప్రాణదేవతయే తక్కిన పంచేంద్రియములను, ఆరవ ఇంద్రియమగు మనస్సును మృత్యువు నుండి రక్షించి, అట్టి జీవుని అమృతతుల్యునిగా తీర్చిదిద్దగలదు.

⌘ ⌘ ⌘

ఉద్గీథ కర్మచేత (పరమాత్మను ఎలుగెత్తి గానము చేయు కర్మచేత) ప్రాణదేవత (ప్రాణశక్తి) జీవుని వాక్ మనో పరిధులను అధిగమింపజేయగలదు. వాక్కు మృత్యువును అధిగమించి అగ్ని (ఆత్మజ్ఞానాగ్ని) అయి శోభించుచున్నది. వాక్కు (అగ్ని) తేజో విభవమై ప్రకాశించుచున్నది.

ప్రాణదేవతోపాసన వలన ప్రాణవాయువు (ఆఘ్రాణము, దేహములో వాయు సంచలనము) మృత్యురూపము విడచి, అమృతత్వము పొందసాగగలదు. నేత్రేందియము (చూపు) ప్రాణోపాసన నిర్వర్తించటం చేత మృత్యువు యొక్క పరిధులను అతిక్రమించి సూర్యస్వరూపమై, అమృత స్వరూపమై విలసిల్లగలదు. శ్రోత్రేంద్రియము (వినికిడి) ప్రాణోపాసనను ఆశ్రయించినదై మృత్యుస్వరూపమును విడచిపెట్టి మృత్యురహితమైన (అమృతరూపమగు) ప్రాణస్థానము చేరగలదు. మనస్సు ప్రాణదేవతా ఉపాసనకు ఉపక్రమించగలదు. అట్టి ప్రాణోపాసన వలన మనస్సు మృత్యుస్వరూపమును విడచి (మృత్యు పరిమితులను అధిగమించి) కేవల మనోరూపమై, ప్రాణశక్తిరూపమై ప్రకాశించగలదు.

ప్రాణోపాసకునిపట్ల - వాక్కు, ఘ్రాణము, చక్షువులు, శ్రోత్రము, మనస్సు (మాట, వాయుచలనము, చూపు, వినికిడి, మననాభ్యాసము), వాటి వాటి అధి దైవిక రూపములైనట్టి అగ్ని-వాయు-ఆదిత్య-దిక్కులు-చంద్ర తేజోరూపములై ప్రాణములో ప్రదర్శితమై అమృతత్త్వము ఆవిష్కరించుకొంటున్నాయి.

ప్రాణోపాసనను ఆశ్రయించిన జీవుడు దేహ పరిమితములను అధిగమించి క్రమక్రమంగా సర్వాత్మత్వము సంతరించుకోగలడు. సరి అయిన కాలములో ‘సద్యోముక్తి’ సిద్ధించుకోగలడు.

⌘ ⌘ ⌘

ముఖ్యప్రాణ అధిష్ఠాన దేవత తన నివాసము (Residing) కొరకై ‘‘భౌతిక దేహము రూపము దిద్దుకొను గాక’’ - అని సంకల్పించటం చేతనే ఈ పాంచభౌతిక దేహము నిర్మితమౌతోంది. అట్టి శరీరము ‘‘అన్నము’’ భక్షిస్తూ జీవనము కొనసాగిస్తోంది. అయితే అట్టి అన్నము (సమస్త ఇంద్రియ విషయానుభవములు) భక్షిస్తున్నది ప్రాణాధిష్ఠాన దేవతయే కాని, భౌతిక దేహము కాదు. పంచేంద్రియములు కాదు. మనస్సు కాదు. పంచేంద్రియములు, మనస్సు మొదలైనవన్నీ ముఖ్య ప్రాణదేవత యొక్క సంప్రదర్శనా విస్తారములు మాత్రమే.

ఈ విధంగా అన్నము, అన్నాదము (అన్నము నిర్మించి అనుభవించునది), అన్నాద్యుడు (అన్నమునకు నిర్మాత) - అంతా కూడా ప్రాణదేవతయే. (అన్నము = సర్వేంద్రియముల యొక్క మనస్సు యొక్క బాహ్య విషయములు).

అన్నాదము నుండే శరీరము ‘‘గాన (Like a song)’’ రూపంగా బయల్వెడలుతోంది. అన్నమును కోరుకొన్న ప్రాణేశ్వరునిచూచి (వాగింద్రయము, ఘ్రాణేంద్రియము, స్పర్శేంద్రియము, దర్శనము మొదలైన ఇంద్రియములకు చెందిన) దేవతలు (ఇంద్రియాధిష్ఠాన దేవతలు) ఆ ప్రాణదేవతను ఈ విధంగా స్తుతించసాగారు.

⌘ ⌘ ⌘

వాక్కు, చూపు మొదలైన (దేహములోని) అభిమానదేవతలు : ఓ ప్రాణ దేవతా! ప్రాణేశ్వరా! ప్రాణపురుషుడా! ప్రాణాధిష్ఠాన మహనీయా! మీరు మాకంటే (అసురులపై) దిగ్విజయ పూర్వకంగా మీ ఉద్గీథగానము ద్వారా అన్నము (సమస్తానుభవమును) స్వాధీనపరచుకొన్నవారయ్యారు. కాబట్టి మా ఇంద్రియాభిమాన దేవతలను కూడా, (ఇంద్రియానుభవ విశేషములన్నీ కూడా) మీయొక్క అన్నము (That being Experienced) లో భాగంగా జేర్చుకోండి.

ప్రాణాధిష్ఠాన దేవత : వాక్కు మొదలైన ఇంద్రియాభిమాన దేవతలారా! సంతోషం. మీరు నాలో అంతటా అభిముఖులై ప్రవేశించండి.

⌘   ‘వాక్’ మొదలైన దేవతలు ప్రాణశక్తియందు ప్రవేశించి నిశ్చలము పొందసాగారు.
⌘   ‘వాక్’ ఇత్యాది ఇంద్రియముల అన్నము (అనుభవమయ్యేదంతా) ప్రాణముయొక్క తృప్తి కొరకై సమర్పించసాగారు.
⌘   ప్రాణశక్తి ఇంద్రియాధినేత అయి, సమస్త ఇంద్రియానుభవములను ప్రియము, అమృతతుల్యము చేయసాగింది.

⌘ ⌘ ⌘

ఎవ్వరైతే ఈ రీతిగా ప్రాణస్వరూపతత్త్వమును ఎరుగుచున్నారో (1) అట్టివారు, (2) అట్టివారి సంబంధీకులగు జ్ఞాతులు మొదలైనవారు కూడా - తృప్తి (ప్రాణేశ్వరానందము, ప్రియానుభవము) పొందగలరు. అట్టివాడు అన్నాదుడై (అన్నమును జనింపజేయువాడై), అన్నము జ్ఞాతులకు అందజేయువాడై, సమస్తమును భరించు సామర్థ్యము కలిగి ఉంటున్నాడు. జ్ఞాతులందరిలో శ్రేష్ఠుడై, అందరినీ(ఆధ్యాత్మికంగా) ముందుకు నడుపువాడు, వ్యాధులు లేనివాడు, తదితరుల శారీరక, మానసిక, ఆధ్యాత్మిక రుగ్మతలను తొలగించు సామర్థ్యము కలవాడు అగుచున్నాడు. బంధువులను, సంబంధీకులను పరిపాలించువాడు కాగలడు.

ప్రాణతత్త్వము (పైవిధమైన విశేషములతో) ఎరిగినవాడు తదితర జనులను భరించువాడు, సానుకూలుడు, ఇతరులకు ‘భరింపతగినవాడు’ కాగలడు. ఇతరులకు ప్రాణస్వరూపుడు (ప్రియస్వరూపుడు) అగుచున్నాడు.

ఈ దేహములోని సమస్త ఇంద్రియములకు, ఇంద్రియ విషయములకు - ప్రాణో వా అంగానాగ్ం రసః। ప్రాణమే రస స్వరూపము. అందుచేతనే అన్ని అంగములు ప్రాణశక్తి స్వరూపమే. కనుక రసస్వరూపమే. అందుచేతనే ప్రాణము దేహమునుండి తొలగిపోవుచున్నప్పుడు అంగములు నిస్తేజము, రసహీనము అగుచున్నాయి. అనగా, ప్రాణశక్తితో అంతర్లీనమగుచున్నాయి. ఇంద్రియ మనో రస స్వరూపమై ప్రాణమే సమస్త అంగములలో వ్యాపించి ఉన్నది.

ప్రాణమేవ బృహతీ। బృహస్పతిః। ఋగ్వేద ప్రభుః।

ఏష ఉ ఏవ బృహస్పతిః, వాగ్వై బృహతీ।
- ప్రాణమే ‘‘బృహతః పతిః’’। - బృహస్పతి రూపమైన ఋక్కులతో కూడిన ఋగ్వేదమునకు ‘‘పతి’’.
- ప్రాణమే వాక్కు. వాక్కే బృహతీ ఛందస్సు. ఈ విధంగా బృహతీ ఛందో రూపమైన ఋగ్వేదమునకు ప్రభువు ప్రాణమే.
అందుచేత ప్రాణమే ‘బృహస్పతి’ అనబడుతోంది.

ప్రాణమేవ వాక్। బ్రహ్మణస్పతి।। యజుర్వేద యజుః।

ప్రాణమే ‘‘వాక్కు’’ రూపమునకు అధిపతి. ‘‘వాక్’’ రూపముగా వేదోపాసన చేయబడే యజుర్వేదమునకు కూడా అధిపతి ప్రాణమే. వాక్కు బ్రహ్మమే। ‘వాక్కు’ రూప బ్రహ్మమునకు అధిపతి ప్రాణచైతన్యమే। అందుకే ప్రాణము బ్రహ్మణస్పతి.
(అశరీర దివ్య స్వర్గలోకవాసులగు దేవతల సహజానంద ప్రియస్వరూపము - దేవతల గురుస్థానాధిష్ఠానదేవతయగ బృహస్పతియే. ఎందుకంటే బృహస్పతియే ముల్లోకములకు ముఖ్య ప్రాణస్వరూపుడు).

ప్రాణమేవ గానమ్। సామవేద సామః ।।

   ప్రాణమే సామము (సామవేదగాన విన్యాసము).
   వాక్కుయే సామము.
   ‘సా’’ - ‘‘ఆమ్న’’ కలయికయే (సామ్నమే - ప్రాణము)
   సామ = సమరసత్వము. (సత్-ఆమ్న = సత్ బృహతీ చమత్కార మిదగ్ం సర్వమ్)

ప్రాణము యొక్క సర్వేంద్రియ సమరసత్వమే ‘సామ’।. అణువణువు సమరస స్వరూపమై విరాజిల్లునదే సామ.
తేనెటీగలోను, ఈగలోను, ఏనుగునందు, ఈ మూడులోకములలోని సమస్త జీవులలోను సమరస-స్వరూపమై వెలుగొందునదే ‘ప్రాణము’.

అట్టి ‘సామ’ అనబడు ప్రాణశక్తి యొక్క ‘‘సమస్తత్వము, సంస్థాప్యత్వము’’ తెలుసుకొన్నవాడు ప్రాణసాయుజ్య, ప్రాణసాలోక్యములను సిద్ధించుకోగలడు. సర్వత్రా తానే ప్రాణానందస్వరూపుడై విరాజిల్లగలడు. ‘‘విశ్వప్రాణమహమేవ’’ - అనునది గమనిస్తూ నిత్యానందుడై ఉండగలడు.

ఈవిధంగా ప్రాణమే వాక్కు. వాక్కే ఋక్కు. వాక్కే యజుస్సు. ప్రాణమే సామము. ఈ కనబడేదంతా మఖ్యప్రాణ సంప్రదర్శనా వినోదమే.

ఉద్గీథము

పరమాత్మ గురించిన గానమును ఉద్గీథము అంటారు. వాక్కు, ప్రాణముల సముదాయ సమవర్తన సంప్రదర్శనమే ఉద్గీథము.
‘‘ఉద్గీథము’ = ఉత్ +గీథము (ఉత్ = పరమైయున్న ఆత్మగురించిన. గీథ = సంగీతము, పాట. గానము)
‘‘ఉత్’’ = ప్రాణము. ‘‘గీథము’’ = ‘వాక్కు’.
ఉత్ - గాథము = ప్రాణము+వాక్కు కలసి ‘ఉద్గీథము’ అగుచున్నది.
ఉద్గీథము సామము (సామవేదములో) అంతర్విభాగ రసము. (నవలకు నవలారచయిత వలె), - ప్రాణశక్తియే (ప్రాణతత్త్వమే) ఈ సమస్త బ్రహ్మాండములకు రచయిత, రసస్వరూపము, రసానందమయము కూడా।

⌘ ⌘ ⌘

చికితాన కుమారుడు బ్రహ్మదత్త చైకితానుడు అనే ఋత్విక్కు ఒకప్పుడు యజమానికొరకై యజ్ఞము ప్రారంభించారు.

ఆ యజ్ఞములో సోమరసము స్వీకరిస్తూ యజ్ఞకర్త - ఋత్విక్కుతో హేళనగా (ఎగతాళిగా) ‘‘ఆయాస్య - అంగీరసులను (వాక్కు- ప్రాణములను) పరస్పరము ఐక్యత లేకుండా వేదశబ్దములను (మంత్రములను) గానం చేయండి’’ - అని పలికాడు.

అప్పుడు బ్రహ్మదత్త చైకితానుడు యజ్ఞకర్తతో ‘‘ఓ సోమరాజా! ప్రాణశక్తి - వాక్కుల కలయికతో కాకుండా మరింకేవిధంగానైనా ఉద్గానము (మంత్రగానము) ఎవరైనా చేయగలగటము అసాధ్యము. అట్టి ‘ప్రాణ-వాక్కు’ సమ్మేళణం లేకుండా ఎవ్వరైనా ఉద్గానము నిర్వర్తించగలిగితే నా తల తెగి నేలకూలునుగాక।’’ అని శపధము చేసారు.

(అనగా) ప్రాణ - వాక్కుల కలయికచేతనే ఉద్గీథగానము కుదురగలదు.
(ప్రాణము = ఇష్టము, ప్రియము, భక్తిరసము, అనుభూతి, ఆప్యాయతల కలయిక వాక్కు = శబ్దము, ఉచ్ఛారణ)

⌘ ⌘ ⌘

సామగానము ఉద్గీథరూపమైన ప్రాణ - వాక్కు సమ్మేళనమే. సామగానమునకు మాధుర్య ధ్వనియే ధనము (సామవేద సంపద).

ఋత్విక్కు యాగనిర్వహణలో తనయొక్క ఉద్గానము చేయుటకు సంసిద్ధుడయ్యేముందు వాక్కునందు ‘‘ఓ ప్రాణ అధిష్ఠానదేవా! నాయొక్క స్వరములో మధుర రసస్వరూపులై ప్రవేశించెదరుగాక!’’ అని ప్రాణతత్త్వమును తప్పక స్తుతిస్తున్నారు.

ఏవిధంగా లోకంలో సంపదగలవానిని శ్రేష్ఠుడుగా అందరూ చూస్తు ఉంటారో, అట్లాగే ప్రాణ వాక్కులను మధుర స్వరపూర్వకంగా పలుకు ఋత్విక్కులు (వేదగానజ్ఞులు) సమస్తజనులచే గొప్ప గౌరవ, ప్రపత్తి, ఆదరణలతో గౌరవించబడగలరు. (అర్థమాధుర్యము తెలిసి ఇష్టముగా వేదమంత్రములు పలకాలి - అని కూడా పాఠ్యసారాంశము).

ఎవ్వరైతే ‘‘సామమునకు (సామగానమునకు) ప్రాణ-వాక్కు దేవతల ఉపాసనా పూర్వకమైన మధుర స్వరమే ధనము’’ అని తెలుసుకొంటారో, వారు లోక - అలౌకిక ప్రసిద్ధమగు సంపదలకు అర్హులు కాగలరు.

‘సామ’ శబ్దవాచ్యము యొక్క సువర్ణమును తెలుసుకొన్నవానికి, - సువర్ణము (ఉత్తమ సంపద) ప్రసిద్ధమై కలుగగలదు. (Let meaning be included while expressing sound of veda sweetly)
- ప్రాణమునకు భూషణము(ornament) స్వరమే।

అట్టి ప్రాణభూషణ స్వరతత్త్వము, తెలుసుకొన్నవాడు. (అన్ని ఖనిజములలోను ‘‘బంగారము’’ శ్రేష్ఠమైన రీతిగా) - సర్వత్రా శ్రేష్ఠుడై వెలుగొందగలడు.

⌘ ⌘ ⌘

‘‘సామ’’ అను శబ్దమునకు వాచ్యార్ధము - ప్రాణమే.

అట్టి ప్రాణమునకు ముఖ్య స్థానము ఎక్కడ? వాక్కే స్థానము.

‘వాక్కు’కు స్థానము (1) వక్షస్థలము (2) కంఠము (3) శిరస్సు, (4) జిహ్వమూలము (5) దంతములు (6) ముక్కు (7) పెదవులు (8) దవడలు. ఈ ముఖ్య ప్రాణమునకు కూడా ఈ ఎనిమిది వాక్‌జనస్థానములు. అనగా వాక్కుకు స్వగృహము వంటివి - అని చెప్పబడుతోంది.

వాక్కుచేత ముఖ్య ప్రాణము గురించి చేయుగానమే ‘‘సామ’’ గానము.

‘‘ఈ విధంగా ముఖ్య ప్రాణము వాక్కు స్థానములందు ముఖ్యనివాసము కలిగియున్నది’’ - అని ఎరిగి ప్రాణోపాసన చేయువాడు ప్రాణతేజో సుసంపన్నుడై, తేజస్సుతో కూడిన ముఖము కలవాడై ప్రకాశించగలడు.

‘‘ప్రాణ దేవతయే వాక్కు రూపంగా సమస్త జీవులలో ప్రదర్శనమగుచున్నది - అని ఎరిగి ప్రాణోపాసన చేయువాడు - సమస్త ప్రాణులలో తానే ప్రాణస్వరూపుడై, సమస్త జీవులకు ‘ప్రియము’ అగుచున్నాడు.

పవమానము - గానరీతులు

ఇప్పుడిక మనము ‘పవమానము’ అని చెప్పబడే మంత్రముల ‘గానతత్త్వము’ గురించి వివరించుకుంటున్నాము.

ప్రాణవిజ్ఞానము కొరకై ప్రాణతత్త్వోపాసనామార్గంగా ఈ విధమైన ‘3’ మంత్రములు చెప్పబడుచున్నాయి.

ఓ ప్రాణేశ్వరా! మా విన్నపములు వినండి।

‘‘అసతో మా, సత్ - గమయ’’ : మాకు అనుభవమగుచున్న అసత్తు [స్వతః లేనిది, మనో (సంసార) కల్పనచే మాత్రమే ఉన్నట్లు అనిపించేది] అసత్తుగా గమనించబడుగాక। ఏది సర్వదా సహజము, వాస్తవము అయి ఉన్నదో - అట్టి ‘‘సత్’’ను స్వానుభవంగా తీర్చిదిద్దండి. మేము ఇప్పుడే ఇక్కడే ‘‘సత్’’ (కేవలమగు ఉనికి) స్వానుభవులము అగుదుము గాక!

‘‘తమసో మా, జ్యోతిః గమయ’’ : మేము అనుభవిస్తున్న అజ్ఞాన నిబిడాంధకారమును ఆత్మ తేజోదీపకాంతిచే తొలగించి, ఆత్మజ్యోతి స్థానమునకు, మమ్ములను జేర్చండి. ‘‘నామరూపాత్మక పరిమితమైన ‘‘దృష్టి’’ అనే మా కంటి దోషమును తొలగించి, మేము ఈ విశ్వదృశ్యమును స్వస్వరూపాత్మకమైన స్వయంజ్యోతీ తేజోవిలాసముగా దర్శించెదము గాక. ఆత్మ స్వరూపులమగు మేము ఈ సమస్తమును మాయొక్క ‘‘ఆత్మజ్యోతి’’ యొక్క తేజో-విస్తార చమత్కారముగా చూచుచుండెదము గాక।

‘‘మృత్యోః మా, అమృతం గమయ’’ : మమ్ములను అనుక్షణిక మార్పు - చేర్పుల రూపమగు ‘మృత్యువు’ నుండి, మృత్యువుకు ఆవలి స్థానమగు ‘‘అమృతత్వము’’నకు చేర్చండి. జన్మ దేహ మృత్యువు (మార్పుచేర్పులకు) సంబంధించని మా అమృతస్వరూపమగు ఆత్మను సర్వదా సర్వత్రా ధారణ చేయుచుండెదము గాక।

అసత్తు నుండి సత్తుకు చేర్చండి….అని మంత్రముగ్ధంగా పలుకుచున్నప్పుడు…,
అసత్తే - మృత్యువు।
సత్తే - అమృతము।
మా యొక్క మృతమును ‘సత్తు’ యొక్క సిద్ధిచే అమృతమయం చేయండి.

సత్ = ‘‘నేను ఉన్నాను’’ - (I am present, I exit) (సత్ = ఉనికి. చిత్ = ఎరుక. ఆనందము = అనుభూతి).

మృతము = బాహ్యములైనట్టి సంగతి సందర్భ సంబంధ అనుబంధ - ఇత్యాది వ్యవహారములలో తన్మయమై, మాయొక్క అనునిత్యము, పరము (Beyond) అగు ఉనికిని (ఆత్మను, సత్‌ను) ఏమరచి ఉండటము.

అమృతము = దేహముల రాకపోకలకు, తదితర అన్యవిషయములకు సంబంధించని, ఆధారపడని సహజమగు స్వస్వరూప సంబంధమైన ‘ఉనికి’ యందు (ఆత్మయందు) నిశ్చలమై నిలకడ కలిగి ఉండటము.

‘మృత్యువు’ నుండి విడివడి అమృతత్త్వమును (దేహముల రాకపోకలకు సంబంధించక, ఆవల, ఈవల కూడా ప్రకాశమానమైయున్న ఆత్మతేజస్సును) స్వాభావికమైన ధారణగా కలిగి ఉండటము - అమృతత్వము.

‘‘తమసో మా, జ్యోతిర్గమయ’’ - అనునప్పుడు కూడా……,
తమస్సు (ఆత్మగురించిన) - చీకటి. స్వస్వరూపము, సహజరూపము అగు - ఆత్మయొక్క ఔన్నత్యమును ఏమరుచుటయే తమస్సు. మృత్యువు కూడా అదియే.

నన్ను అజ్ఞానము నుండి ఆత్మకు సంబంధించిన సుజ్ఞానమునకు చేర్చమని ఉపాసనకు ఉపక్రమిస్తున్నాము. ఫలశృతి పలుకుచున్నాము.

        మృత్యువే అసత్తు। సత్తే అమృతము ।  
        మృత్యువే తమస్సు।  సత్తే జ్యోతిర్మయము ।  
        అసత్తే తమస్సు। జ్యోతియే సత్తు ।

సమస్త స్తోత్రముల యోగాభ్యాసముల, జ్ఞానమార్గముల, భక్తి - అనురక్తిల అంతిమ ఆశయము - ఈ మూడు మంత్రములైనట్టి - ‘‘అసతోమా సత్ గమయ। తమసోమా జ్యోతిః గమయ। మృత్యోః మా అమృతం గమయ’’ - అయి ఉన్నది.

ఇక తక్కిన దేవతా స్తుతులు, ఆరాధనలు, ఉపాసనలు మొదలైనవన్నీ కూడా - ‘‘అన్నమ్ బ్రహ్మ’’ - అనురూపంగా అనుభవమగుచున్న సమస్తముకూడా - బ్రహ్మముగా ఉపాసించు ప్రయత్నములే అయి ఉన్నాయి.
(అన్నం బ్రహ్మ। అహం బ్రహ్మ। భోక్తా చ బ్రహ్మ’’)

బ్రాహ్మీ భావన కొరకే అన్యము యొక్క సమస్త స్తుతులు కూడా.

ఉద్గాత - ఉద్గీథము - యజమాని

ఉద్గాత : ‘యజ్ఞము’ సందర్భములో ప్రాణస్తుతులు ఎలుగెత్తి గానము చేయటానికై యాజమానిచే ఎన్నుకోబడినవాడు ఉద్గాత. యజమాని యొక్క ఇష్టమును అనుసరించి ఉద్గానము (ఉత్-గానము) చేయటము ఆయనకు ‘విధి’ అయి ఉన్నది.

యజమాని : ఉద్గాత ‘ఉత్’ అను సప్రాణతత్త్వమును స్తుతిస్తూ ఉన్నప్పుడు - యజమాని యజ్ఞము యొక్క మంత్రార్థములను, ‘‘అసతోమా సద్గమయ’’ - మొదలుగాగల ‘3’ మహావాక్యార్థములను, అథి - ప్రత్యథి దేవతా నామరూపాత్మకంగా భావన చేస్తూ ఉండాలి. అట్లాగే యజ్ఞశాలలోని తక్కిన సభాసదులందరు కూడా।

⌘ ⌘ ⌘

పైన చెప్పుకొన్న ఉపాసనా విధులు ఉత్తమ లోకప్రాప్తికి, ఆత్మ తత్త్వానుభూతికి సాధనమార్గములై ఉన్నాయి.

ఎవ్వరైతే పైన చెప్పిన ‘‘అసతోమా సద్గమయ’’ ఆదిగా గల మంత్రార్ధములను గురుముఖతః సశాస్త్రీయంగా ఉపాసిస్తారో, అట్టివారు లౌకికమైన సమస్త ప్రయోజనములను అధిగమించి, ప్రాణతత్త్వము ఎరిగినవారై, పారలౌకికమగు ప్రాణేశ్వర స్థానమును సిద్ధించుకోగలరు.
తామే సమస్త జీవులలో ప్రాణస్వరూపులై సప్రాణానందులు కాగలరు.


3–4.) చతుర్థ బ్రాహ్మణము - ఆత్మౌపమ్యేవ సర్వత్ర।

ఈ శరీరముయొక్క నిర్మాణమునకు మునుముందుగా ‘ఆత్మ’యే సర్వత్రా శ్రేష్ఠమై, సంప్రకాశమానమై, సర్వత్రా వేంచేసినదై ఉన్నది.

అట్టి ఆత్మపురుషుడు స్వయముగా ‘భావన’ అనే లీలను కల్పించుకొని, తనను తాను పురుషకారముతో కూడిన పురుషుడుగా రూపొందించుకొని, అన్యమును దర్శించసాగుచున్నారు. ‘‘విరాట్ పురుషుడనగు నేను ఎట్టి లక్షణములు కలవాడను?’’ - అని అనుకోసాగారు.

మొదటగా ఆత్మకు అన్యము అనునదేదీ లేనప్పుడు వినోదించటానికి ఏదీ లేకపోయింది. వినోదమునకై ‘‘ప్రజాపతి స్వరూపుడను అయినాను’’ అని భావించసాగారు. బ్రహ్మాండ స్వరూప - స్వభావుడగు పురుషునికి ‘ప్రజాపతి’ నామము శబ్దీకరణము అగుచుండగా, ఆ ప్రజాపతి నామ-రూపాత్మకత్వము (బ్రహ్మాండ స్వరూపుడుగా) సంతరించుకోసాగారు.

ఎవడు - ‘‘కేవలమగు ఆత్మభగవానుడే ప్రజాపతి స్వరూపుడై, బ్రహ్మాండ స్వరూపుడుగా స్వసంకల్ప చమత్కారములచే ప్రదర్శనమగుచున్నారు’’ అని ఎరుగుచున్నాడో, అట్టివాడు ప్రజాపతిత్వము గ్రహించి, తానే ప్రజాపతిగా రూపుదిద్దుకొనుచున్నాడు.

భయము। భయమెందుకు?

కేవలమగు ఆత్మ భగవానుని నుండి (జలంలో ప్రప్రథమ తరంగంలాగా) సృష్టి సంకల్పుడగు ప్రజాపతి బయల్వెడలారు. అప్పటికి సృష్టి లేదు.

సో అభిభేత్। ఆ ప్రజాపతి ఏకాకి అవటం చేత ‘భయము’ పొందసాగారు. అందుచేతనే - ఎవరైనా ఒంటరిగా ఉన్నప్పుడు భయము పొందటం జరుగుతూ ఉంటోంది.

అప్పుడు ప్రజాపతి ఈవిధంగా ఆలోచించసాగారు. ‘‘యత్ అన్యత్ నాస్తి, కస్మాన్ను బిభేమీతి?’’

‘‘అరె“! నాకు వేరైనది (అన్యమైనది) అంటూ ఏదీ ఏమాత్రము కూడా లేనేలేదు కదా? మరి నాకు దేనిని చూచి, ఎవరిని చూచి భయం? భయంతో పనియే లేదే”!’’ అని ప్రజాపతి తలచసాగారు.

ఆ వెనువెంటనే ప్రజాపతికి భయము అనునది పూర్తిగా తొలగిపోయింది.

అందుచేత - కస్మాత్ బిభేత్? ద్వితీయాద్వై భయం భవతి। భయమెందుకు ఉండగలదు? అఖండము, సమస్తము అగు (లేక) ఏకమగూఅత్మ ద్వితీయమును కల్పించుకొని, ద్వితీయమును నమ్మి ఉండటంచేతనే ‘భయము’ అనేది కల్పించబడినది అవుతోంది. ద్వితీయమే లేని స్థానములో భయము ఉండదు. (భయము తొలగాలంటే మనము అద్వితీయులము కావాలి).

⌘ ⌘ ⌘

ఆ ప్రజాపతికి ‘‘నేను ఒంటరివాడిని. ద్వితీయము లేదు. కాబట్టి భయములేదు’’ - అని తలచినప్పటికీ, - స వై నో రమే। - ఆయన రమించలేకపోయారు. (It was not becoming enjoyable). ఆనందము, తృప్తి లభించలేదు. అందుచేతనే ఈ జీవుడు తాను ఒంటరిగా ఉన్నప్పుడు ఆనందించటం లేదు.

అప్పుడు ఆ ప్రజాపతి ‘‘నాకు రెండవది (ద్వితీయము-అనేది) నాచే ఊహించబడినదై ఉండును గాక!’’ (Let me have some thing secondary / next) - అని కోరుకోసాగారు.

అప్పుడు ఏక - అఖండ స్వరూపుడగు ప్రజాపతి - ‘‘స్త్రీ, పురుషుడు’’ - అను రెండు విభాగములుగా తనను తాను రూపింపజేసుకున్నారు.

అప్పుడు ఆతడు ‘సతి-పతి’ - అను జంట అయినారు. అట్టి జంటయే సర్వజీవరాసులలో కనిపిస్తూ ఉన్నది.

అందుకే - ఈ మానవుడు రెండుగా చీల్చబడిన వెదురు బొంగువలె ఉంటున్నాడు.

భూమి - ఆకాశ సంగమము వలెనే స్త్రీ - పురుషులు పరస్పరం అర్ధ - అర్ధభాగములుగా ఉంటున్నారు - అనునది యాజ్ఞవల్క్య మహర్షి చెప్పిన - సృష్టిలోని స్త్రీ-పురుష సమ్మేళన సిద్ధాంతము.
- పురుషునిలో అర్ధభాగము స్త్రీత్వముతోను,
- స్త్రీలో అర్ధభాగము పురుషత్వముతోను ఏర్పడినదై ఉంటున్నాయి (అర్ధనారి - ఈశ్వర సిద్ధాంతము)

అట్టి సతీ - పతులలో స్త్రీ ఈ విధంగా ఆలోచించింది.
‘‘ఇదేమి? ప్రజాపతి నుండి జనించిన ‘స్త్రీ’ ని నేను. అదే ప్రజాపతి నుండి పుట్టిన పురుషుడు నాతో భోగించు ఇచ్ఛ కొనసాగిస్తున్నాడు? ఏమి చేయాలి?’’

అప్పుడు ప్రజాపతి అంశ అగు స్త్రీ అంతర్థానమై గోవు (ఆవు) (Cow) రూపము దాల్చింది. ఆ వెంటనే పతిరూపమున ఉన్న ప్రజాపతి అంశ ఎద్దు (Ox) రూపముదాల్చి గోవుతో సంభోగించసాగింది. ఈ విధంగా ఆవు జాతి జనించింది.

ఇదే రీతిగా ‘‘స్త్రీ అంశ నూతన స్త్రీ రూపము (Female) దాల్చటం, పురుష అంశ పురుషరూపము (Male) దాల్చటం’’ అను సంఘటనలచే వివిధ జాతులలో స్త్రీ పురుష (Female and Male) అంశలతో జీవజాతి వృద్ధి జరుగసాగింది. పీలికము (పురుగు) పర్యంతము సృష్టి అంతా నిర్మితమై ప్రదర్శనమగుచు కొనసాగింది.

ఆ విధంగా ప్రజాపతి తన సంకల్పరూపమగు సృష్టిని చూస్తూ, ‘‘ఆహా"! ఈ జగత్తుగా కనబడేదంతా కూడా నాయొక్క ఊహభావన, కల్పన, అనుభూతి రూపమే. కనుక - ఈ సమస్తముగా అగుచున్నది నేనే’’ అని ఆస్వాదించటం కొనసాగించ సాగారు. దృష్టాంతంగా ఒకడు తాను స్వప్నములో చూచినదంతా తనకు అభిన్నమని వివేచన చేసుకొంటున్నట్లుగా।

ఈ విధంగా ప్రజాపతి - సృష్టిల పరస్పర అభేద - అనన్యత్వములను తత్త్వతః ఎరిగినవాడు జగత్ - సృష్టి సామర్థ్యము పొందగలడు.

ప్రజాపతి సృష్టి అంతర్గత విశేషాలు ।

స్త్రీ-పురుష విభాగములుగా భావన ధారణ చేసిన తరువాత ప్రజాపతి - ఇక ‘‘స్త్రీ, పురుష (Female - Male)’’ లతో కూడిన ‘సృష్టి’ అనే లీలా నాటకవినోదము కొరకై ఈవిధంగా పాంచభౌతిక సాకార దృశ్య కల్పనకు ఉపక్రమించి, మధనము చేయసాగారు. అథ ఏత్యభ్య మంథత్। (3–4–6)

ముభాచ్చ యోనేః హస్తాభ్యాం చ - అగ్నిః అసృజత ।
(1) ముఖము (Fore Face) అనే ‘యోని’ నుండి - (2) అలాగే - చేతుల నుండి ‘అగ్ని’ని కల్పించారు. అందుచేతనే ముఖము అఱచేతుల అంతర్విభాగములు అలోమకమలుగా (వెంట్రుకలు జనించనివై ఉండటము) జరుగుతోంది. వెచ్చగా కూడా ఉంటాయి.

యోని యొక్క అంతరమున కూడా ‘అగ్ని’ కల్పించబడటము చేతనే లోన వెంట్రుక స్థానములు ఉండవు.

అగ్ని తరువాత ఆ ప్రజాపతి ఇంద్రియాభిమాన అధిదేవత అగు ఇంద్రుని సృజించారు.
అందుచేతనే యజ్ఞములో యాజ్ఞీకుడు మొదటగా - ‘అగ్ని’ని స్థాపించి, ఇంద్రుని స్తుతి మంత్రమంత్రములతో ఆహ్వానిస్తూ ఉంటారు. యజమాని చేత ‘అగ్నిని పిలుస్తున్నాము. నమస్కరిస్తున్నాము. ఇంద్రుని ఆహ్వానిస్తున్నాము. నమస్కరిస్తున్నాము’ అని ప్రార్థన చేయిస్తారు.

ఈ విధంగా యజ్ఞరూపమగు ఈ సృష్టి అంతా అగ్ని-ఇంద్రాత్మకము. ప్రజాపతియే అగ్నీంద్రాత్మకుడు.

సమస్త దివ్యప్రజ్ఞాస్వరూప దేవతలతోను (అశరీరుల ప్రజ్ఞలతోను), సమస్త జీవజాతులతోను (సాకారుల ప్రజ్ఞలతోను) కూడిన విశేష సృష్టి అంతా కూడా ప్రజాపతి యొక్క కల్పనా వైభవమే - అని గ్రహించెదము గాక।

ప్రజాపతి సర్వదా ఏకస్వరూపుడు. అట్టి ఏకస్వరూపము నుండి ఈ అనేకత్వమంతా - ఒకే జలంలో అసంఖ్యాక తరంగాలవలె - కల్పించబడి, పరిషోషించబడి, తిరిగి జలమునందే లయము పొందుతోంది.
- సమస్తమునకు అన్నాదుడు (ప్రసాదించువాడు) ప్రజాపతి.
- ద్రవ్యస్వరూపమైనదంతా కూడా ప్రజాపతి యొక్క రేతస్సు (తేజో విభవము).
- అట్టి రేతస్సు నుండి సృష్టించబడి, అనుభవమయ్యేదంతా ‘అన్నము’. ఆ అన్నమే (సంజ్ఞాపూర్వకంగా) ‘చంద్రుడు’. (All that being experienced by ‘Indrias’)
- అట్టి అన్నమును భక్షించువాడు - అగ్ని / (ప్రాణము) / (The Experiencer).

ఈ అగ్ని స్తోమాత్మకమయినట్టి (The Experiencer - Experinces combination) ఈ జగత్తు ఆత్మస్వరూపమే।

ఎవ్వరైతే ఈ అగ్ని స్తోమాత్మక జగత్తు యొక్క సహజ - కేవలరూపమును అఖండాత్మగా గమనిస్తాడో, ఇక్కడి అనేకమంతా ఏకమగు ఆత్మగా దర్శిస్తాడో, - అట్టివాడు అనేకము యొక్క ఎట్టి దోషముచే స్పృశించబడడు. ఆతడు స్వయముగా ప్రజాపతి లక్షణుడు అగుచున్నాడు.

ఇదగ్ం సర్వం అన్నం చ । - ఇదంతా అన్నము ।
ఏవాత్ అన్నాదశ్చ సోమ । - అన్నప్రసాదుడు చంద్రుడు ।
అగ్నిః అన్నాదః - అగ్ని కూడా అన్నప్రసాదుడే ।
స ఏషా బ్రహ్మణో అతిసృష్టిః । - ఇదంతా బ్రహ్మమునకు అనన్యమగు విశేషము.

ఇక్కడ మర్త్యము - అమర్త్యము కూడా ఆత్మకు చెందిన విశేషములే। (మర్త్యము - కాలముచే మార్పు చెందునది (Changes by Time Factor).
అమర్త్యము = కాలముచే మార్పు చెందనిది (Always remains as it is) .

అవ్యక్తము - సృష్టి

ఈ అనుభవమగు సమస్త సృష్టి మొట్టమొదట ‘‘అవ్యక్తము’’ (Non Manifesting) గా ఉండి ఉన్నది. అట్టి అవ్యక్తము నుండి ఈ సమస్తము నామరూపాత్మకంగా వ్యక్తీకరణము అవసాగుతోంది. [ (ఉదాహరణకు ఒక ‘‘ఆట’’ (Say cricket) ఆటగాడితో ఉండి, ఆ ఆటకు సంబంధించిన కళ ఆట ఆడుచున్నప్పుడు ప్రదర్శనమగుచుండటము వంటిది) ]
(నేను = అవ్యక్తము. నాదైన భావన, అనుభూతి = వ్యక్తము)
అట్టి వ్యక్తీకరణ (లేక) ప్రదర్శన విభాగములో ‘‘అనేకము’’ అనునది రూపుదిద్దుకొనినదై ఉంటోంది.

(1) ఇది దీని పేరు (2) ఇది దీని వస్తుతత్త్వము అను రూపకంగా అసంఖ్యాక నామ రూపాత్మకమై వెలయుచున్న ఇదంతా కూడా ఏకమగు అవ్యక్తమునుండి ప్రదర్శనమగుచున్న ‘‘అనేక (నామ రూపాత్మకమైన) వ్యక్తీకరణమే’’.

ఈ సృష్టి ఎవరికి (జీవాత్మగా వేంచేస్తూ ఉన్నవాడగు పరమాత్మకు) చెందినదో, - ఆయనయే ఈ సమస్తములో, సమస్తముగా ప్రవేశమానుడై ఉన్నారు.

ఈ దృశ్య వ్యవహారమంతటాయే కాకుండా, ఈ జీవుడు ఉపకరణముగా ఉపయోగిస్తూ ఉన్న ఈ శరీరమంతటా అణువణువూ, ఆమూలాగ్రము పరమాత్మయే ప్రవేశించి, విస్తరించి ఉన్నారు. వ్యాపించి ఉన్నారు.

ఒరలో ఉన్న కత్తి (ఖడ్గము) ఒరలో అంతటా విస్తరించి ఉంటుంది కదా। పరమాత్మయే ‘జగద్దృశ్యము’ అనే ఒరలో నిండుగా నిండియున్న ఖడ్గము. ఆయనయే విశ్వమంతా నిండియున్న విశ్వంభరమూర్తి, విశ్వేశ్వరుడు, విశ్వపరుడు కూడా. ఆ పరమాత్మ దృశ్యములో ఒక వస్తువు వంటివాడు కాదు. నాటకరచయిత నాటకములో ఒక పాత్రగా రంగములో (In the Scenary) కనిపించేవాడా? కాదు కదా।

అతడు సమస్త ద్రష్టలలో కేవలద్రష్ట (Concept of perceiver formation) గా వేంచేసి ఉన్నట్టివారు.

‘అవ్యక్తుడు’ అగు ఆ పరమాత్మయే స్వయముగా సమస్త దేహములందు ప్రవేశించినవారై ఉన్నారు. ఈ పంచ ప్రాణముల గమనము - ఆగమనము (పోక-రాక)ల వ్యవహారమంతా నిర్వర్తిస్తున్నారు. ‘ప్రాణము’ అను పేరు కలవాడగుచున్నారు. ప్రాణేశ్వరుడై వెలుగొందుచున్నారు.

ఈ విధంగా పరమాత్మయే ఏకసమయంలో !

ఆయా ద్రష్ట, శ్రోత, ఆఘ్రాత, పలుకువాడు, ప్రాణస్వరూపుడుగా - మొదలైన సమస్త నామములు ఆత్మదేవుడివే.

ఆయనయే ఆయా కర్మలు (As per Respective Functions) గా పొందుచూ, ఆయా పేర్లతో పిలువబడుచున్నారు.

‘‘పరమాత్మ కానిది, పరమాత్మలో లేనిది, పరమాత్మకు చెందనిది’’ - అంటూ ఎక్కడా ఏదీ లేదు. ఉండబోదు.

జీవాత్మ-పరమాత్మల గురించిన ఉపాసన

ఈ జీవాత్మ స్వతఃగా పరమాత్మ స్వరూపుడే। ఆత్మ (జీవ+పర) = జీవాత్మ-పరమాత్మ’’।

వదన్ వాక్, పశ్యగ్ం - చక్షుః, శృణ్వన్ శ్రోత్రం ।
మన్వానో మనః తాని అస్య ఏతాని కర్మనామాన్యేవ।
స యోత ఏకైకం ఉపాస్తే, న స వేదాత్ కృత్స్నో హి
ఏషో-త ఏకైకేన భవతి - ‘‘ఆత్మ’ ఇత్యేవ ఉపాసీత।
అత్ర హి ఏతే సర్వ ఏకం భవన్తి। (తృతీయ అధ్యాయః। చతుర్థ బ్రాహ్మణమ్ - మ।।శ్లో।। - 7)

పరమాత్మయే ఈ అసంఖ్యాక జీవాత్మలుగా వెలుగొందుచున్నారు. పరమాత్మయొక్క (జగత్‌రూప) అసంఖ్యాక ప్రదర్శనములలో ఒకానొక ప్రదర్శనము - ‘ఈ జీవాత్మ’.

అట్టి ఈ జీవాత్మ - ‘‘వాక్కు, చూపు, ఆఘ్రాణ, శ్రవణ, స్పర్శ, మనో, ప్రాణములలో’’ ఒక్కొక్కటిని వేరువేరుగా ఉపాసిస్తూ ఉంటే పరబ్రహ్మమును ఎరుగలేడు సుమా!

ఈ జీవుడు తనయొక్క ప్రాణము, నేత్రములు మొదలైన ఆయా - ఇంద్రియ మనస్సులతో కూడుకొని ‘‘నేను ఇప్పుడు చూస్తున్నాను. ఇప్పుడు తాకుచున్నాను. ఇప్పుడు మాట్లాడుచున్నాను. ఇప్పుడు వినుచున్నాను’’ - మొదలైన వేరు వేరు భావనలతో ప్రవృత్తులను (Multi Avocations) వేరువేరుగా ఆశ్రయిస్తూ ఉన్నంతకాలము అసంపూర్ణ భావకుడే అవుతాడు. సంపూర్ణమగు అఖండాత్మను తెలుసుకోలేడు. దర్శించలేడు. తన్మయుడు కాలేడు.

మరి ఈ జీవుడు ‘‘ఆత్మానుభవి’’ అయ్యేది ఎట్లా? ఎప్పుడైతే ఈ జీవుడు ఇంద్రియ - మనో - ప్రాణ వ్యాపారములతో సహా సమస్త వృత్తులను ప్రక్కకుపట్టి ‘‘తనను తాను’’ - స్వాభావికముగానే సర్వాత్మకమగు పరమాత్మ స్వరూపముగా దర్శించుచున్నాడో, అప్పుడు ఆ మరుక్షణమే సంపూర్ణాత్మానంద స్వరూప స్వభావుడై విరాజిల్లగలడు. ఆత్మ స్వానుభవమై విరాజిల్లగలదు.

అందుచేత ‘‘ఆత్మయే ఈ సమస్తము! ఈ సమస్తము సర్వదా ఆత్మయే’’ - అని శ్రద్ధగా, అనునిత్య భావనచే ఉపాసించబడునుగాక!

అప్పుడిక అనేక రీతులుగా నామరూపాత్మకమై కనిపించేదంతా పరబ్రహ్మమునందు ఐక్యమై, ఏకముగా అనుభవమవగలదు.

అట్టి ఆత్మయే ధ్యానించవలసినది, ఆశ్రయించవలసినది, ఉపాసించవలసినది, సిద్ధించుకొనవలసినది కూడా.

ఈ జగత్తు యొక్క వాస్తవ స్వరూపము ఆత్మయే। సమస్తము తెలియవస్తున్నది కూడా ఆత్మకే।

దృష్టాంతానికి :

ఒక రైతుకు కొన్ని ఆవులు ఉన్నాయి. ఒకరోజు అర్ధరాత్రి ఆ రైతు గాఢంగా నిద్రిస్తున్న సమయంలో ఎవరో దొంగలు ఆతని ఆవులను తోలుకొనిపోయారు. తెల్లవారింది. ఆ రైతుకు నిండు సంఖ్యలోగల ఆవులు కనిపించలేదు. ఖాళీ కట్టుకొయ్యలు మాత్రం కనిపించాయి. ఇక ఆ రైతు, ఆతని కొడుకులు, కొందరు స్నేహితులు కలిసి - ‘‘ఆవులు ఎత్తుకెళ్ళింది ఎవరు?’’ - అని సమాలోచన చేయసాగారు. వెంటనే వారికి ఒక ఉపాయం తట్టింది. ‘‘ఆవుల అడుగుల గుర్తులు ఎటువైపుగా కనిపిస్తూ ఉన్నాయో, అటువైపుగా అందరము వెళ్లుదాము. దొంగలు దొరకక ఏంచేస్తారు?’’ - అని బయల్వెడలారు. ఆ విధంగా ఆవుడెక్కల గుర్తులను బట్టి వెతుకుతూ ఉండగా కొంత దూరంలో ఆవులు, దొంగలు దొరికిపోయారు.

అట్లాగే ఈ ‘జీవాత్మ’ యొక్క ఆనుపానులు విజ్ఞానదృష్టితో పరిశీలనాత్మకంగా అధ్యయనం చేసామా, అట్టి అధ్యయనముచే పరమాత్మను (పరమాత్మతత్త్వమును), జీవబ్రహ్మైక్యత్వ జ్ఞానమును, మోక్షమును పొందటము - తప్పకుండా సుసాధ్యమే।

స యో అన్యం ఆత్మనః ప్రియం । అన్యమైన సమస్తము కంటే ఎవరికైనా ఆత్మయే ప్రియాతిప్రియము।

ఒకనికి అన్నిటికంటే అత్యంత ప్రియమైనది ఏదై ఉంటోంది?
పుత్రులా? ధనమా? ఇంకేవైనా - బంధుమిత్ర భార్య భర్త తల్లి తండ్రి - మొదలైనవా?

మం।।శ్లో।। తదేతత్ ప్రేయః పుత్రాత్, ప్రేయో విత్తాత్, ప్రేయో అన్యస్మాత్ -
సర్వస్మాత్ అన్తరతరం యదయమ్ ‘ఆత్మా’ ।
(మం।।శ్లో।। 3–4–8)

శ్రేష్ఠముగా భావించే బాహ్యమైన, అన్యమైన - దేనికంటే కూడా ఆత్మయే, ఎవరికైనా ప్రియాతిప్రియము. ఎందుచేత? పుత్ర ధన - బంధు మిత్ర కళత్ర ఇత్యాది సమస్త వ్యావహారిక సంబంధములు కాలగతికి చెందినవే. అందుచేత వాటి కంటే కూడా ఆత్మయే అత్యంత సామీప్యమైనది కాబట్టి. ఎంతగా దగ్గరదైనదంటే, ఈ జీవుడు స్వయముగా ఆత్మయే అయి ఉన్నాడు. ఆత్మ అంతగా దగ్గరైనది.

అందుచేత పుత్ర-ధన-దృశ్య-దేహ మొ।।న ఇత్యాదులన్నిటికంటే - ‘ఆత్మ’యే ప్రియమైనది.

అంతేకాదు. శరీరము, బంధువులు, తదితరులు కాలముచే వచ్చి, కాలముచేతనే నశిస్తాయి. (లేక) దేహము తొలగినప్పుడు ఈ జీవుడు వాటినన్నిటినీ వదలి వెళ్లాలి. స్వప్న సందర్భములో జాగ్రత్ సంబంధితమైన - అనుబంధ బాంధవ్యములేమీ ఉండవు. సుషుప్తిలో జాగ్రత్ - స్వప్న సంబంధితమైన అన్యమైనది ఏదీ ఉండదు.

అయితే జాగ్రత్ స్వప్న సుషుప్తి సందర్భములలో ఎవ్వడైనా తనను తాను ఏమాత్రమైనా విడిచి ఉంటున్నాడా? లేదే! కనుక ఆత్మ ఒక్కటే సత్యము. తదితరమైనదంతా మనస్సుచే కల్పించబడి, మనస్సుతోనే పరిపోషింపబడుచు, మనస్సు చేతనే త్యజించివేయబడుతోంది కూడా!

మనస్సు మనన రూపము. ‘మననము చేయవాడు’ అయి ఉన్న ఆత్మ ఉంటేనే మనస్సుకు ఉనికి. అయితే, మనస్సుకు మునుముందే, మనస్సు లేనప్పుడు కూడా ఆత్మ ఉన్నది.

అనాత్మ దృష్టిచే - స్వతఃగా అస్తిత్వము లేనిది [ సాపేక్షిక భావముచే (Not originally true, but appears true by virtue of relative sense) ] అగు అనాత్మ మాత్రమే ఉన్నట్లు, ఆత్మ స్వతఃగా లేనిదైనట్లు అనిపిస్తూ ఉంటుంది.

ఆత్మదృష్టిచే - సాపేక్షికంగా కనిపించేదంతా సందర్భమాత్ర (పరిమిత) సత్యమని, ఆత్మ మాత్రమే సహజమగు నిత్య - పరమ సత్యమని తెలిసిపోతోంది.

అయితే ఆత్మజ్ఞాని మాత్రమే అట్టి కాలగత (సందర్భ) సత్యములకు అతీతమగు ఆత్మదృష్టిని కలిగి ఉండగలడు.

అందుచేత, అవిద్యచే కనిపించేదంతా ప్రక్కకుపెట్టాలి. ఆత్మజ్ఞుడై - ఆత్మను మాత్రమే ప్రియాతిప్రియముగా ఎరిగి సర్వత్రా ఉపాసిస్తూ దర్శించటము, ఆత్మకే నమస్కరించటము, ఆత్మనే మననము చేయటము నిర్వర్తిస్తూ, క్రమంగా ఆత్మయే తానై ప్రకాశించాలి.

తత్ ఆత్మానమేవ ప్రియం ఉపాసీత। స య ఆత్మానమేవ ప్రియం ఉపాస్తే, స హాస్య ప్రియం ప్రమాయుకం భవతి।
ఆత్మను ప్రియముగా ఉపాసించువాని ఇష్ట-ఆనందములు శాశ్వతమైనవి, తెంపులేనివి అగుచున్నాయి. బ్రహ్మవేత్త యొక్క పరా-ప్రేమ శాశ్వతమైనది.

- - - - -

బ్రహ్మమే నేనైనపుడు, బ్రహ్మమును తెలుసుకుంటున్నది ఎవరు?

జిజ్ఞాసువు అగు విద్యార్ధి : బ్రహ్మమును ఎరిగియున్న మహానుభావా! ఇప్పుడు మీరు ఎవ్వరు?

బ్రహ్మవేత్త : సమస్తము బ్రహ్మమే అవటం చేత, బ్రహ్మమే నేను అగుచున్నాను. ఈ సమస్తము బ్రహ్మమే. కనుక ఈ సమస్తముగా ఉన్నది నేనే। ‘‘నీవు బ్రహ్మమే। తత్ త్వమ్ అసి।’’ అని ఎరుగుచున్నాను.

జిజ్ఞాసువు : ఓహో! ఈ సమస్తము బ్రహ్మమే అయి, మీరు బ్రహ్మమే కాబట్టి, మీరే ఇదంతానా? బాగానే ఉన్నది. మరి, ‘‘బ్రహ్మమును ఎరుగుటచే’’ అని ఎట్లా అంటున్నారు? సమస్తము పరబ్రహ్మమే అయినపుడు బ్రహ్మము దేనిని తెలుసుకుంటోంది? ఎవరు బ్రహ్మమును తెలుసుకుంటున్నారు?

బ్రహ్మవేత్త : మిత్రమా! వినండి.

మొట్టమొదట ఈ విశ్వ దృశ్యము నాచే ఇంద్రియములకు (అందరిలాగానే) తెలియవస్తూ ఉంటోంది. అప్పుడు నేను కొన్ని ప్రశ్నలు వేసుకొన్నాను.

ఈ విధంగా ప్రశ్నించుకొని, ఈ ప్రశ్నలకు సమాధానముల కొరకై
(1) తత్త్వజ్ఞులైన మహనీయులతో సంభాషణము,
(2) తత్త్వశాస్త్ర పరిశీలనము
(3) అధ్యయనపూర్వకమగు స్వానుభవసారము
- ఈ మూడిటిని రంగరించి అధ్యయనము చేసి తెలుసుకోసాగాను.

అప్పుడు నాకు తెలియవస్తున్నదేమిటో వినండి, చెపుతాను.

బ్రహ్మ వా ఇదమ్ అగ్రాసీత్ । (మం।।శ్లో - 11)।
ఈ సమస్త సృష్టికి, దాని గురించిన నాయొక్క ‘‘జ్ఞానము’’నకు మునుముందుగా ఇదంతా పరబ్రహ్మమే అయి ఉన్నది. సమస్తము పరబ్రహ్మమే.

తత్ ఆత్మానమేవా వై (వే) తత్। :
‘‘సమస్తము’’ అనునప్పుడు - ‘‘నేను’’ కూడా సమస్తములో ఒకడిని కనుక, (జలములో ఒకానొక తరంగమువలె) నాయొక్క ఆత్మ కూడా పరబ్రహ్మమే।

తత్ త్వమ్ ।
ఈ విశ్వమంతా పరబ్రహ్మమే కాబట్టి, ఈ దృశ్యములో నాకు కనిపిస్తున్న ‘‘నీవు’’ (త్వమ్) - పరబ్రహ్మ స్వరూపమే।

అహంబ్రహ్మాస్మి ।
‘నీవు’ అనేది తత్‌యే (తత్ త్వమ్) అయినప్పుడు ఇక నేనెవరు? నేను ‘తత్’ అనబడుచున్న పరబ్రహ్మస్వరూపుడనే।

ఈ విధంగా ఈ విశ్వముయొక్క పరబ్రహ్మ స్వరూపము తెలుసుకోవటమంటే, ‘నీవు’ గురించి, ‘నేను’ గురించి (త్వమ్, అహమ్‌ల గురించి) తెలుసుకోవటమే అగుచున్నది. ‘బ్రహ్మము’ అగు నేను బ్రహ్మము గురించి అధ్యయనము చేసి ‘నేనే బ్రహ్మము’ అని ఎరిగి, ఇక బ్రహ్మమే నేనై ఉంటున్నాను. ఎందుకంటే పరబ్రహ్మము (సమస్త జీవులకు) స్వస్వరూపమే అయి ఉన్నది - కనుక।

యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఏవ తత్ ।
దేవతలలోకెల్లా ఏ దేవత అయితే ఆ పరబ్రహ్మమును తెలుసుకుంటున్నారో, ఆ దేవత పరబ్రహ్మమే అగుచున్నారు.

అట్లాగే ఋషులలోను, మునులలోను, మానవులలోను, జంతువులలోను మరెవరిలోను ఎవరైనాసరే,- ఎవరైతే పరబ్రహ్మమును తెలుసుకొంటున్నారో, ఆ ‘‘తెలుసుకోవటము’’ యొక్క ఫలితంగా, ఆ తెలుసుకొంటున్నావారు ‘‘నేనే బ్రహ్మమును’’ - అను స్వాభావికానుభవము సిద్ధించుకొంటున్నారు. బ్రహ్మమే అగుచున్నారు.

వామదేవమహర్షి - బ్రహ్మతత్త్వ సో2హం సిద్ధి।

స్మృతి :- వామదేవుడు అనే ఋషి. వీరు త్రేతాయుగంలో వసిష్ఠ మహర్షితో కూడుకొని అయోధ్యలో దశరథ మహారాజుకు పురోహితులై ఉండేవారు. అందుచేత ‘‘శ్రీవసిష్ఠ, వామదేవాయ నమః’’ అను గురుపూజ రఘువంశములో ప్రసిద్ధమై ఉండేది.

అట్టి వామదేవ మహర్షి ఒకానొకప్పుడు పరబ్రహ్మము గురించిన అధ్యయనము చేయసాగారు. ‘‘ఈ సమస్తము పరబ్రహమే। కనుక నేను పరబ్రహ్మమునే’’ - అను స్వస్వరూప - సమస్త రూప స్వానుభవమును పుణికిపుచ్చుకున్నవారై ఈ విధంగా గానం చేయటం ప్రారంభించారు.

⌘

⌘

ఈ విధంగా ఆయన బ్రహ్మ-విష్ణు-మహేశ్వర-సమస్త దేవతా-సమస్త జీవజంతుజాల ప్రదర్శనముతో మమేకము పొంది పరబ్రహ్మతత్త్వము సిద్ధించుకున్నారు.

ఎవ్వరైనాసరే అట్టి పరబ్రహ్మతత్త్వమును వామదేవుల వారి మార్గంగా ఇప్పటికిప్పుడే ‘‘పరబ్రహ్మము అనగా నేనే। పరబ్రహ్మమగు నేనే ఈ ‘త్వమ్-తత్’లతో కూడిన సమస్తము అయి ఉన్నాను’ - అని అంటూ, తెలుసుకుంటూ ఉన్నాడో, అట్టివాడు ఇక్కడే ఇప్పుడే సమస్తము తానై వెలుగొందుచున్నాడు.

(ఈ సందర్భములో ‘భగవద్గీత’లోని విభూతియోగము, విశ్వరూప సందర్శనయోగములో శ్రీకృష్ణపరమాత్మ చెప్పుచున్న ‘నేను ఇది’ - అనునది మనము - ‘‘నేను ఇది’’ - అని నేను తెలుసుకోవాలి’’ - అనే పరమార్థపూర్వకమైన బోధగా అధ్యయనం చేస్తే, మనకు సిద్ధించగలిగేదే పరబ్రహ్మానందసిద్ధి).

ఆత్మతో అనన్యము

తదిదం అప్యేతర్హి య ఏవం వేద ‘‘అహం బ్రహ్మాస్మి’’ ఇతి, స ఇదగ్ం సర్వం భవతి। తస్య హ న దేవాశ్చ నాభూత్యా ఈశతే।। (మం।।శ్లో - 10).

‘‘సమస్త లోకములతో కూడినదంతా - ఏ ‘‘పరబ్రహ్మస్వరూపమే’’ (సహజముగానే) అయి ఉన్నదో, అట్టి పరబ్రహ్మము నేనే’’ - అను ‘‘అహంబ్రహ్మాస్మి’’ని ఎవరైతే సిద్ధించుకుంటారో, అట్టివారి బ్రాహ్మీభావనను దేవతలు వచ్చి కూడా విరోధము కలిగించజాలరు. ఎందుకంటే దేవతలకు కూడా బ్రహ్మవేత్తయే ఆత్మగా అగుచుండబట్టి.

పరబ్రహ్మవేత్త తాను తానుగా ఉంటూనే, ఈ సమస్తము అగుచూ, ఆస్వాదిస్తూ ఉన్నాడు. ఇదంతా ఆతనికి స్వాభావికంగానే స్వస్వరూపమై స్వానుభవమౌతోంది. ఉపనిషత్ అధ్యయనము, ఆశ్రయముచే అట్టి స్వాభావికమగు స్వస్వరూప పరబ్రహ్మవేత్తత్వము సిద్ధించగలదు.

ఆత్మతో అన్యభావన కలవాడు ఏవిధమైన పరిమితభావన కలిగి ఉంటున్నాడో - అది కూడా సందర్భానుచితంగా ఇక్కడ చెప్పుకుందాము.

అబ్రహ్మవేత్త- ‘‘నేను వేరు-నా ఉపాసనా దైవము వేరు’’ అని, ‘‘దైవము నాకంటే వేరు - నేను వేరు’’- అని ఈయన భావిస్తున్నాడు.

ఎవరైతే ‘‘తనయొక్క ఉపాస్య దైవము తనకంటే వేరు’’ - అను పరిధిలను దాటకుండా తన ఇష్టదైవముతో ‘‘మమేకము’’ అగు ఆవలి తీరమును దృష్టిలో కలిగి ఉండడో, - అట్టి వానిపట్ల పరబ్రహ్మము స్వానుభవముగా సిద్ధించనిదే అవుతోంది.

అట్టివాడు (‘నేను వేరు - దైవము వేరు’ అను పరిధులను, పరిమితభావమును అధిగమించు ఆశయము అంతరముగా కలిగి ఉండని వాడు) - మనుష్యత్వము నుండి, బ్రహ్మదేవత్వము (సృష్టికర్మ) వరకు ఉత్కర్ష (Mal - Inquisitiveness, thereby self imposition) విడువలేనివాడే అయి ఉంటాడు.

అట్టివాడు ఆత్మ గురించిన అఖండ - అప్రమేయ - నిత్యత్వ - సమస్తత్వ - సర్వత్వములను అధ్యయనము చేస్తూ కూడా
- యజమానికి పాలు ఇస్తూ ఉండే ఆవులవలె,
- ఇంద్రుడు మొదలైన దేవతలకు భృత్యునివలె,
ఆరాధన చేస్తూ, లోక సంబంధమైన అభ్యుయద, నిశ్రేయ (క్షేమ) రూపఫలములను పొందగలననే అపేక్షకొనసాగించువాడగుచున్నాడు.
అట్టి అపేక్షచే అన్యదేవతా పోషకుడు అగుచున్నాడు.

దేవతలకు గల అన్యదేవతల ఉపాసకులపట్ల ‘అపేక్ష’చేత - మనుష్యులలో పరబ్రహ్మతత్త్వ ధ్యానము కలిగి ఉంటున్న వారి పట్ల కొంచెము ఉపేక్ష (ఆ దేవతలు) - కలిగినవారు అగుచున్నారు. అభిలాష చూపనివారగుచున్నారు.

అయితే దేవతలు కూడా క్రమంగా సర్వాత్మకమగు పరబ్రహ్మ తత్త్వజ్ఞానికి అనన్యులే అగుచు, దేవతలకు కూడా అనన్యోపాసకులు ప్రియము అగుచున్నారు.
ఎందుకంటే ఆత్మయే అన్నిటికంటే ప్రియాతిప్రియము కాబట్టి.
దేవతలకైనా, మరెవ్వరికైనా ఆత్మోపాసకుని ‘ఆత్మ’యే అమృతప్రాయము.

క్షత్రము - క్షత్రియ దేవతా సృష్టి - క్షత్రియత్ । (క్రియా దక్షత)

క్షత్రము = కార్యక్రమము నిర్వర్తించు సామర్థ్యము.

సమస్తమునకు పూర్వము ఇక్కడ బ్రహ్మము మాత్రమే సర్వత్రా కేవల రూపంగా ఏర్పడినదై ఉన్నది. తేజోరూపమై, అగ్ని ప్రభారూపమై ఉండి ఉన్నది. అట్టి కేవలమగు బ్రహ్మము ఎటువంటి క్రియా విశేషములు (Workmanship) కలుగకయే ఉన్నది.

ఒకప్పుడు అకారణంగా బ్రహ్మము నుండి క్రియ-ప్రతి క్రియా సంబంధితమైన అనుభూతి (భావన), ఆ భావన నుండి క్రియావిశేష సామర్థ్యరూపమగు ‘‘క్షత్రము’’ (workholic) బయల్వెడలుచున్నాయి. (అనగా) బ్రహ్మము క్షత్రమును (క్రియాభిలాష సామర్థ్యములను) లీలగా ధారణ చేయుచుండటం జరుగుతోంది. (అయితే, బ్రహ్మము స్వరదా యథాతథమే అయి ఉన్నది).

అట్టి క్షత్రము నుండి - ఇంద్రుడు, వరుణుడు, సోమ (చంద్రుడు), రుద్రుడు, పర్జన్యుడు (వరుణుడు), ఋతు, మృత్యువు (మార్పుకు అధిదేవత), ఈశానుడు మొదలైన క్షాత్రగుణ సంపన్నులగు క్షత్రియ దేవతలు బయల్వెడలారు.

కాబట్టియే క్షత్రియులకంటే ఎక్కువ అయినదేదీ లేదు. తస్మాత్ క్షత్రాత్ పరాం నాస్తి।।

అందుచేతనే ‘‘రాజసూయము’’ మొదలైన యాగములు జరుగుచూ ఉన్నప్పుడు బ్రాహ్మణులు క్రిందగా నిలుచుని, క్షత్రియుని ఎత్తైన చోట ఆపనములపై నిలబెట్టి ‘‘యజ్ఞపురుష అంశ’’ భావనతో ఉపాసన చేస్తూ ‘‘ క్షత్రాత్ పరం నాస్తి । క్షత్రఏవ తత్ యశో దధాతి। సైషా క్షత్రస్య యోనిర్యద్బ్రహ్మ’’ - అను మంత్రమును పలుకుచున్నారు.
‘‘బ్రహ్మము తన యశస్సును క్షత్రియునియందు స్థాపించుచున్నది’’ అని వేదమంత్రము పలుకుచున్నారు.

క్షత్రియునికి యోని బ్రహ్మమే కాబట్టి రాజు శ్రేష్ఠత్వము పొంది, తనయొక్క రక్షించు దక్షత చేత ముందుగా బ్రహ్మమును (బ్రాహ్మణులను) ఆశ్రయిస్తున్నాడు. తాను కర్మ నిర్వర్తించటం ముగిసిన తరువాత సుక్షత్రియుడై ‘‘బ్రహ్మార్పణమస్తు’’ అని పలికి, చివరికి బ్రాహ్మణుని సగౌరవించుచున్నాడు. ప్రణామములు సమర్పిస్తున్నారు.

ఎందుకంటే బ్రహ్మము స్వానుభవముగా కలిగిన బ్రాహ్మణుడు సమస్త బ్రాహ్మీ స్థితి-సాధనపరులకు (ముముక్షువులకు) పూజ్యుడు. సమస్త దేవతలకు ‘బ్రహ్మము’గా ఆరాధ్యుడు కూడా.
(ఇక్కడ ‘బ్రాహ్మణుడు’ అనగా ‘బ్రాహ్మీ దృష్టి సిద్ధించుకున్నట్టివాడు’ అని, క్షత్రియుడనగా బ్రాహ్మీదృష్టికి కావలసిన దైవీగుణసంపత్తి, భక్తి-జ్ఞాన-యోగ సంపదత సంపాదించుకొనువాడు - అనునది ప్రతీక).

ఏ క్షత్రియాంశ సమన్వితుడైతే బ్రాహ్మణునిచే స్తుతించబడుచున్నప్పుడు, బ్రాహ్మణుని తక్కువగా చేసి భావిస్తాడో, అట్టివాడు తనయొక్క ఉత్పత్తి స్థానమగు ‘బ్రహ్మము’ను అవమానించినవాడు అవుతాడు. లోకంలో అత్యంత ప్రశస్తము, పవిత్రము అయిన దానిని అవమానించిన, హింసించిన పాపము పొందగలడు.

[ దృష్టాంతము :

నహుషుడు అనేక క్రతువులు నిర్వర్తించి దేవత్వము పొందాడు. కాని మానుషత్వము కొనసాగించసాగాడు.
ఆతడు చంద్రవంశపు రాజు. స్వర్భానవి - ఆయువు ఆయన తల్లిదండ్రులు. పురూరవచక్రవర్తికి మనుమడు. ఆ నహుషుడు గొప్ప రాజాంశ గుణములు కలవాడు.

ఒక సమయంలో ఇంద్రునికి (విశ్వరూపుని చంపిన) బ్రహ్మహత్యాపాతకము అంటింది. నహుషుడు తనయొక్క క్షత్రియాంశ ప్రాశస్త్యముచే ఇంద్రస్థానములో త్రిలోకపాలనాయోగ్యత పొందారు. దేవతలు తమ తమ అంశలు నహుషునికి ఇచ్చారు. దేవరాజ్యము లభించగానే ఆతడు గర్వము పొందసాగాడు. అంతేకాదు. ఇంద్రుని భార్య శచీదేవి పొందును వాంఛించాడు. వేద నియమముల గురించి నిర్లక్ష్యముగా దూషించసాగాడు.

చివరికి బ్రాహ్మణదూషణ చేసి, ఋషులచే పల్లకి మోయించుకొని, అగస్త్యమహర్షిని అవమానించి భూమిపై పాముగా సంచరించే శాపము పొందారు. పాండవుల అరణ్యవాస కాలంలో ఆ నహుషుడు ధర్మరాజును కొన్ని వేద వేదాంతికమైన ప్రశ్నలను అడిగి సమాధానము పొంది శాపవిముక్తుడైనారు. - శ్రీమద్భాగవతము. శ్రీవిష్ణు పురాణము. ]

⌘⌘⌘

విశ్వమ్ అసృజత। (వైశ్వదేవ సృష్టి - వైశ్వ శక్తి)

బ్రాహ్మణ, క్షత్ర కల్పన తరువాత కూడా బ్రహ్మముచేత కర్మలకు సంబంధించిన క్రియా విశేషములతో కూడిన సృష్టి కల్పన సంపూర్తికానే లేదు. సృష్టి క్రియావంతము కాలేదు.

అప్పుడు పరమాత్మ (పరమపురుషుడు) ‘వైశ్వము’ అను తత్త్వమును కల్పించుచూ సృష్టి కల్పనా వ్యాసంగము కొనసాగించసాగారు.

అప్పుడు దేవతలలో ‘గణశ’ అను శబ్దముతో చెప్పబడు దేవ వైశ్యగణమును సృష్టి కార్యక్రమము కొరకై సృష్టించారు. అట్టి దైవవైశ్యగణశ దేవతలే వసువు, రుద్రుడు, ఆదిత్యుడు, విశ్వేదేవుడు, మరుత్తు మొదలైనవారు. వీరు సృష్టి క్రియలో అనేక లోక చిత్ర - విచిత్ర విశేషాలు, పదార్థ ధర్మములు, మనోబుద్ధి చిత్త కల్పనలు రచించి సృష్టియందు ప్రవేశింపజేయసాగారు.

శౌద్రం వరం అసృజత। (శౌద్రదేవ సృష్టి - శౌద్ర శక్తి - పోషణశక్తి )

ఆ విధంగా బ్రాహ్మణ క్షత్రయ వైశ్వ (వైశ్య) దేవతల సృష్టి పరమపురుషునిచే నిర్వర్తించబడింది. సృష్టి క్రియా సిద్ధిగా (Implementation of Functional Part of Creation) జరిగినప్పటికీ ఈ సృష్టి క్రియ - స్వయం క్రియాత్మక శక్తి పొందనే లేదు. సృష్టికి సంబంధించిన అనేక కార్యక్రమములు, క్రియా విశేషములు మిగిలియే ఉన్నాయి.

అప్పుడు పరమాత్మ - సృష్టిపురుషుడు ‘శౌద్రము’ అనే శక్తిని క్రియావిశేషము కొరకై సంకల్పించారు.

సృష్టి పురుషుడే బ్రాహ్మణ - క్షత్రియ - వైశ్య (వైశ్వ) శక్తిరూపుడు అయినట్లే, (ఆ పురుషుడే) శౌద్రశక్తి స్వరూపుడు కూడా।

శూద్రము = పోషణ. పోషించునది. ‘పూష’.

ఈ పృథివి అంతా పూషము (పోషించునది). భూమియే కదా సమస్త జీవులను పోషించునది! భూమియే (పోషణయే) సృష్టిలోని పోషణశక్తి. సమస్త జీవ పోషణా విధానము, ఆహారాది విశేషముల కల్పన - ఇవి శౌద్రశక్తి యొక్క సృష్టికి సంబంధించిన పాత్ర.

సత్య - ధర్మములు (సత్-విధి)

ఈవిధంగా సృష్టియొక్క రచనాసంవిధానము కొరకై పరమాత్మచే (లేక) పరమపురుషునిచే వేరువేరైన గుణ - కర్మల చాతుర్వర్ణ్యములు చతుర్ - పురుషకారవర్ణనములుగా కల్పించబడ్డాయి.

బ్రాహ్మణ శక్తి క్షత్రియ శక్తి వైశ్వ (వైశ్య) శక్తి శౌద్ర శక్తి
సత్తు / ఉగ్రము గణము పోషణము
సత్యము / శాంతము ధర్మము క్షాత్రము వైశ్యము శౌద్రము

బ్రాహ్మణము = ఉనికి. క్షాత్రము = ఉగ్రము. వైశ్వము = గణము. శౌద్రము = పోషణ

చాతుర్వర్ణ్యములు పరబ్రహ్మముచే వేరవేరు గుణకర్మ విభాగములుగా సృష్టిలో ఆయా విధుల కొరకై నాలుగు భాగములుగా కల్పించబడినప్పటికీ కూడా, - సృష్టిలో ‘‘ఎవరి విధులు ఏమిటి?’’-అనునది అప్పటికి నిర్దేశము కాలేదు. (అనగా) ఉగ్రమైనట్టి క్షాత్రము (క్షత్రియజాతి) మొదలైనవారికి నియామకమగు విధులు నిర్వచించబడకపోయినాయి.

అప్పుడు సృష్టికర్త కర్మలు (క్రియలు) జరగటానికై లోక ప్రశస్తమగు చాతుర్వర్ణ్య ధర్మములు కల్పించసాగారు. తస్మాత్ ధర్మాత్ పరం నాస్తి। ఈ విధంగా సృష్టిలో ధర్మము (Respective duty. Responsibility)కి మించిన వస్తువు మరేదీ లేదు.

అథో అబలీయాన్ బలీయాగ్ం, స మాశగ్ం సతే ధర్మేణ యథారాజ్ఞైవం యోవై స ధర్మః। (మం।।శ్లో।। - 14)।

ఒక గృహస్థుడు ఉన్నాడు. ఒకరోజు ఆ గృహస్థునికంటే గొప్ప అధికారబలము, ధనబలము, కండబలము కలవాడు వాళ్ల ఇంటికి వచ్చి ఆ గృహస్థుని భార్యను బంధించి బలవంతంగా తీసుకువెళ్లసాగాడు. ఆ గృహస్థుడు వెంటనే రాజుగారికి విన్నపము చేశాడు. వెంటనే రాజుగారు భటులను పంపి, ఆ బలవంతుని క్రూరంగా శిక్షించి ఆ గృహస్థుని భార్యను తిరిగి ఆతనికి అప్పచెప్పారు.

స్వధర్మము ఆశ్రయించి, శ్రద్ధగా నిర్వర్తించువారు - ఆవిధంగా ధర్మముచే సదా రక్షించబడుచూ ఉంటారు.

ఏది ధర్మమో, అదియే సశాస్త్రీయమైన సత్యము. (సత్యము అనగా - అబద్ధాలు చెప్పకపోవటం - నిజమే చెప్పటం అనునది మాత్రమే అసలైన అర్థం కాదు). ఏది ధర్మమో అది తప్పక నిర్వర్తించే ప్రయత్నము, ఏది అధర్మమో అది నిర్వర్తించకపోయే ప్రయత్నము - ఇదియే సత్యమును ఆశ్రయించటము.

తస్మాత్ సత్యం వదన్తమ్ ఆహుః ‘‘ధర్మం వదతి’’ - ఇతి।
ధర్మం వా వదన్తగ్ం - ‘‘సత్యం వదతి’’ - ఇతి। (మం।।శ్లో।। - 14)।

అందుచేతనే - ‘‘ఆయన సత్యధర్మ నిరతుడవటం చేత ఉత్తముడు’’ అని మనము చెప్పుకొనేడప్పుడు -

అని లోకంలో అనుకోవటం ప్రతీతి. ఈవిధంగా సత్యధర్మములు రెండింటిని కలిపి పరమాత్మయే సృజించారు. అట్టి సత్యధర్మములే క్షత్రియజాతిని నియమించునట్టిది, క్షాత్రమును ప్రకటించునట్టిది.

ఈ విధంగా - శాస్త్ర విషయములకు సంబంధించి -
   బ్రాహ్మణము - సత్యము - బ్రాహ్మణులకు,
   క్షత్రియము - సత్య ధర్మములు - క్షత్రియులకు,
   వైశ్వము - సత్య ధర్మ న్యాయము-వైశ్వులకు,
   శౌద్రము (శూద్రము) - సత్య ధర్మ న్యాయ సమర్పణలు శౌద్రులకు -
శాస్త్రీయ విద్యుక్త ధర్మములు, ప్రతీకలై, మోక్ష మార్గములు అగుచున్నాయి.

బ్రాహ్మణ క్షత్రియ వైశ్వ (వైశ్య) శూద్ర చాతుర్వర్థ్యములు పరమాత్మయొక్క తేజోవిభవములే. నాలుగు వర్ణములవారు (జాతులవారు) ఏకమగు పరబ్రహ్మస్వరూపులే.

దేవతల మధ్యగా అగ్నిస్వరూపమై వెలుగొందు తేజోరూపమే 4 వర్ణములుగా ప్రదర్శనమౌతోంది.

పరబ్రహ్మమే →

అగుచూ, విశ్వధారణ చేయుచున్నది. చాతుర్వర్ణములు బ్రహ్మమే అయి ఉన్నాయి. నిష్క్రియమగు బ్రహ్మము చేతనే సమస్తము కల్పితమౌతోంది.

(చాతుర్వర్ణ్యం మయా సృష్టం గుణకర్మ విభాగశః ।
తస్యకర్తారమపి మాం, విద్ధి అకర్తారం, అవ్యయమ్। - భగవద్గీతాచార్యులవారు)

⌘⌘⌘

కర్మలు ఎందుకు చేయాలి?

ఏ దివ్య ప్రజ్ఞా స్వరూపులగు దేవతల ప్రజ్ఞావిశేషములచే, క్రియలచే - ఈ దేహము, ఈ విశ్వము ‘‘నిర్మితము, సాకారము’’ అయి ప్రవర్తమానమవుతుందో, అట్టి దేవతలకు సమర్పణగా మానవులచే విద్యుక్తమైన కర్మలు నిర్వర్తించబడును గాక।

బ్రాహ్మణ - క్షత్రియ - వైశ్య - శూద్ర చాతుర్వర్ణ్యజనులు వారి వారి సత్య-ధర్మముల ఆశ్రయముచే (నిర్వర్తించుటచే) ఆయా వారివారి ధర్మములు వారివారి మోక్షసాధనములు. స్వధర్మములను ఉపకరణములుగా మలచుకోవటమే కర్మయోగము.

అందుచేతనే అగ్నియందు ఆహుతుల సమర్పణ యజ్ఞవిధులందు వేదవాఙ్మయముచే సంజ్ఞాపూర్వక విధివిధానంగా సూచించబడుతోంది.

విశ్వయజ్ఞమునందు స్వధర్మనిరతియే ఆహుతి.

బుద్ధియందు బ్రహ్మజ్ఞానాగ్నిని వెలిగింపజేయటము చేతనే - అంతరంగములో పేరుకొని ఉన్న ‘‘దృశ్యము వైపుగా సంధింపబడిన సంబంధ - అనుబంధ - ధ్యాస వ్యసనములపై’’ ఈ జీవుడు విజయము సాధించగలడు. స్వాభావికమగు ఆత్మజ్ఞాన - ఆత్మభావన - ఆత్మధ్యాసలను సిద్ధించుకోగలడు.

‘పరబ్రహ్మము’ అనగా? ఈ జీవునియొక్క స్వాభావికము, అప్రమేయము అగు త్రికాలాతీత స్వస్వరూపమే। అదియే ‘బ్రహ్మము’ అను శబ్దము చేతను, ‘పరమాత్మ’, ‘ఆత్మ’ అను శబ్దము చేతను ‘‘సహజము’’ ‘కేవలము’ మొదలైన శబ్దములచేతను ఏకార్థంగా చెప్పబడుతోంది.

అట్టి స్వస్వరూపమగు ‘ఆత్మ’ గురించి నిస్సందేహమగు ఎరుగకయే మహదాశయమగు గాక। ‘జీవితము’ అనే మహత్తర - సదవకాశమును అందుకు సద్వినియోగము చేసుకోవాలి. లేదా, ఆతని ఉత్తరోత్తర దుర్భర గతులనుండి ఆత్మ అతనిని రక్షించదు.

కాబట్టి ఒకడు ఆత్మను ఎరుగకుండా ఎన్ని పుణ్యకార్యములు నిర్వర్తించటం జరిగినప్పటికీ, అట్టి పుణ్యకార్యముల ఫలభోగము తరువాత వాటి సుఖమయ ప్రయోజనములన్నీ ఖర్చు అయిపోతాయి. తిరిగి ఆ జీవునిపట్ల అజ్ఞాన - దుఃఖ పూరిత జన్మ- జన్మాంతరములు, దేహ - దేహాంతరములు అనివార్యము కాగలవు.

అందుచేత సర్వాత్మకమగు ఆత్మనే (అఖండాత్మనే , పరమాత్మనే) అధ్యయనం చేయాలి, ఉపాసించాలి, అభ్యాసపూర్వకంగా దర్శించాలి, ‘‘తత్త్వమ్’ (తత్-త్వమేవ) అను (నీవుగా కనిపించేది పరమాత్మానంద స్వరూపమే అను) మహావాక్యార్థ నిత్యాభ్యాసము ద్వారా ‘‘సో2హమ్’’ను - దేహము పడిపోకముందే (Before the fall of the Body) సిద్ధించుకోవాలి.

అనే సాధన చతుష్టయంచే) ఇక్కడే ఇప్పుడే ఆత్మాహం బుద్ధిని సిద్ధించుకొన్నవానికి కర్మలుగాని, కర్మఫలాలుగాని ఏమాత్రము అంటజాలవు.

సమస్తమును ఆత్మయందు, ఆత్మగా సమస్తమును దర్శించు యోగి, తాను ఏది ఇచ్ఛగిస్తే అదంతా ఆత్మచే ప్రాప్తించగలదు. ఆత్మజ్ఞానముచే సమస్తము సిద్ధించగలదు.

గృహస్థ ధర్మములు

(‘‘కర్మ సన్న్యాసాత్ కర్మయోగో విశిష్యతే’’।)

ఈ జీవుని స్వస్వరూపమగు ఆత్మయే సమస్త జీవుల ఆత్మగా వేంచేసినదై ఉన్నది. అందుచేతనే గృహస్థుడైనట్టి జీవుడు సమస్త జీవులకు ఉపకారము చేయుటచేతనే ఆత్మతృప్తి పొందగలడు. ఆత్మజ్ఞాని స్వాభావికంగానే పరోపకారి అయి ఉంటున్నాడు.

- యజ్ఞ, యాగ- ఇత్యాది కర్మలచేత దేవతలకు,
- స్వాధ్యాయ (పారాయణ) అధ్యయనములచేత ఋషులకు,
- పిండోదకాలు సమర్పిస్తూ పితృదేవతలకు,
- వసతి, అన్నము సమర్పించి మనుష్యులకు,
- నీరు, గడ్డి (ఆహారము) సమర్పించి పశువులకు,
- బలి, భాండశేషాన్నములచే పురుగులకు, పక్షి - జంతుజాలమునకు ఆహారము సమర్పిస్తూ - ఉపకరిస్తూ సంతోషము కలుగజేయునుగాక।

దేవ ఇత్యాదులకు ‘‘నేను వీరందరికి ఋణపడి ఉన్నాను’’ అను భావనతో కర్మలు చేయాలి. అట్టి, కృతజ్ఞతాభావముతో (నేను పొందిన ఉపకారమునకు ప్రత్యుపకారము చేస్తున్నాను కదా - అనే భావంతో) గృహస్థ కర్మలు నిర్వర్తించు జీవుని పట్ల సమస్తభూతములు ‘‘ఈతనిని ప్రియముగా రక్షించాలి’’ - అనే ఆప్యాయముతో కూడిన భావము కలిగి ఉంటాయి.

ఇవియే పంచ యజ్ఞములుగా (దేవ-ఋషి-పితృ-మనుష్య-భూతములకు సేవాభావముతో సమర్పించు యజ్ఞముగా) మానవులకు (వేదములచే, ఆర్యులచే) నియమించబడ్డాయి.

ద్వితీయ భావనను అధిగమించి ఏకము - అఖండము అగు ఆత్మభావన (అద్వితీయ భావనను) ఆశ్రయించు వానిని మొదట్లో దేవతలు ‘‘మహాత్ములను కొలవటము లేదు కదా!’’ అనే భావముతో అస్పష్టత కలిగి ఉండటం జరిగినా కూడా, అందరికీ ఆత్మయే ఉపాసనా వస్తువు కాబట్టి, ఆత్మోపాసకులు త్వరలో ప్రేమ, గౌరవము, ఆశీర్వాదము మొదలైనవి దేవతలనుండి పొందగలరు.

ఆత్మ కామ - ‘‘పాంక్త యజ్ఞము’’

ఆత్మ కామమే ఇదంతా కూడా। సృష్టికి పూర్వము ఆత్మయే నిర్విషయ - అద్వితీయమై ఉన్నది. అట్టి ఆత్మకు ‘‘నేను ఏదైనా చేయాలి?’’ - అనే పాంక్తము (Interest) బయలుదేరింది. ‘అన్యము’ యొక్క రూపముగా - ‘‘నాకు ప్రజలు (అన్య ప్రజ్ఞాజీవులు), సంతానోత్పత్తి, వస్తు - ధన సంపద కావాలి. అవసరము’’ - అని అనుకోసాగింది.

‘‘దృశ్యములో ఏవేవో సిద్ధించుకోవటానికై నేను కర్మలు నిర్వర్తించటము కోరుకొంటున్నాను’’.
ఈ విధంగా భావించటం ప్రారంభించగానే ఆత్మ తనయొక్క ఏకత్వమును ఏమరచి అన్యత్వము, అన్యముతో అవినాభావత్వము (Inter - dependence) కల్పనారూపంగా పొందుతోంది.

అందుచేతనే ఒక్కడుగా ఉండువాడు తనయొక్క ఒంటరితనమును భరించజాలకపోవటము, ధనము, వస్తు సంపద, స్త్రీలు, పుత్రులు, స్నేహితులు మొదలైనవి కోరుకోవటము, వాటితో అవినాభావత్వము పొందటము జరుగుతోంది. తోచకపోవటము, ఏదో ఒకటి చేయాలనే క్రియాభిలాష రూపుదిద్దుకోవటం జరుగుతోంది.

ఆత్మ దేనికైనా ‘‘నాకు ప్రాప్తించాలి’’ అని కోరుకొంటున్నప్పుడు, అట్టిది ప్రాప్తించనంత కాలము ఆ ఇచ్ఛయే మనోరూపము దాల్చి, ఆ కోరుకొంటున్నదే ఆత్మగా దాల్చబడుతోంది.

ఆత్మకు (జీవాత్మకు) -

‘‘భూత భావన’’ (అన్య జీవులభావన) ఒకప్పుడు ఉద్భవింపజేసుకోవటం, మరొకప్పుడు విసర్జించివేయటమే - ఆత్మ చేసే కర్మ చమత్కారము).
(భూతభావ ఉద్భవకరో, విసర్గః కర్మసంగితః - అక్షర బ్రహ్మయోగం - భగవద్గీత)।

పాంక్తము

(1) ఆత్మ కర్మలను స్వీకరించటము, (2) తద్వారా దేహ దేహాంతరములను దృశ్య - దృశ్యాంతరములను కల్పించుకొనటము, (3) కొంత సమయము వినోదించటము, (4) మరల ఎప్పుడో అట్టి ‘కర్మ’ అను ఉబలాటము నుండి విరమించడము, (5) స్వస్వరూపమునందు సమస్తము లయం చేసి - ‘మౌనము’ వహించటము - మొదలైన వ్యవహారమంతా కలిపి - ‘‘ఆత్మయొక్క పాంక్తము’’ - అని చెప్పబడుతోంది.

ఈ విధంగా ఎవ్వరైతే, ‘సమస్తము ఆత్మయొక్క, పాంక్తన కర్మయే’ - అని, ఇదంతా ‘‘పాంక్తన యజ్ఞము’’ అని తెలుసుకుంటాడో, అట్టి భావముతో ఈ విశ్వమును, విశ్వజీవులను ఉపాసనాభావంతో దర్శిస్తాడో, అట్టివాడు ‘‘జగత్‌స్వరూపుడు, జగత్‌సాక్షి, జగదతీతుడు’’ కూడా అయి ప్రకాశించగలడు.

3–5.) పంచమం బ్రాహ్మణము - సప్తాన్నములు

సృష్టి సంకల్పాభిమాని, సృష్టికర్త, సృష్టికి అధిష్ఠానము అగు హిరణ్యగర్భుడు తనయొక్క తపో జ్ఞాన యోగములచే అనుభవికి ప్రసాదిస్తున్న ‘సృష్టి’ అనే అనుభవరూపమే ‘అన్నము’. అయితే ఇక్కడ అనుభవమునకు విషయమయ్యేదంతా కూడా 7 రకములుగా వర్ణితము. ఇవియే ‘సప్తాన్నములు’ అని వేదవాఙ్మయముచే వర్ణించి చెప్పబడుచున్నాయి.

(1). సాధారణాన్నము - మానవులచే తినబడుచున్న షడ్రుచులు (ఉప్పు, పులుపు, కారము, చేదు, వగరు, తీపి అను రుచులు) తో కూడియున్న అన్నము (లేక) షడ్రసములతో (షడ్రుచులతో) కూడిన ఆహారము.

(2). హుతాన్నము (దైవతాన్నము) : యజ్ఞమునందు అగ్నిలో వ్రేల్చబడే (లేక) హోమములో అగ్నికి సమర్పించే నేయి మొదలైన ముఖ్య హోమద్రవ్యములు.

(3). ప్రహృతాన్నము (దేవతాన్నము) : (i) బలిహరణము. యజ్ఞమునకు ముందుగా భూతజాలమునకు ‘బలి’గా సమర్పించబడునది.
(ii) ప్రత్యేకమైన వస్తుజాలముగా హోమములో అగ్నికి సమర్పించునవి (నవధాన్యములు, నూతన వస్త్రములు, అనేక దినసులు, వట్టి వ్రేళ్ళు మొదలైనవి)

(4) మనో సూక్ష్మాన్నము (జీవాత్మన్నము) - ఆత్మకు ఆహారము. మనన రూపము. మననము యొక్క సుదీర్ఘాభ్యాసముచే ఏర్పడే మనన సంస్కారములు (సూక్ష్మదేహము).

(5) వాక్కు సూక్ష్మాన్నము (జీవాత్మాన్నము) - ఆత్మకు ఆహారము. శబ్ద జనన స్థానము.

(6) ప్రాణ సూక్ష్మాన్నము (జీవాత్మన్నము) - ఆత్మకు శక్తి ప్రదర్శనారూప ఆహారము - పంచప్రాణములు, వాటి వాటి వ్యవహారములు.

(7) క్షీరాన్నము - పశువులకొరకు అన్నము. ఏది ప్రాణము కలది - లేనిదియో అట్టి గడ్డి మొదలైనవి జంతువులకు అగుచున్న ఆహారము.

ఈ సప్తాన్నములు కూడా ఎల్లప్పుడు సృష్టించబడినవగు సాధారణాన్నము, హుతాన్నము, భూతాన్నము, మనోసూక్ష్మాన్నము, వాక్ సూక్ష్మాన్నము, ప్రాణసూక్ష్మాన్నము, క్షీరాన్నము - ఇవన్నీ భక్షించబడుచున్నప్పటికీ, - అవన్నీ సృష్టిలో అక్షయమై ఉంటున్నాయి. క్షీణించవు.

ఎవ్వడైతే సృష్టిలో సృష్టికర్తచే సృష్టి చమత్కారము కొరకై ‘అన్నములు’గా కల్పించబడిన సప్తాన్నములు ‘అక్షయము’ - అని తెలుసుకొంటాడో అట్టివాడు విశ్వముఖుడై ‘‘సప్తాన్న- ఆస్వాదుడు’’ కాగలడు. దేవతలను దర్శించగలడు. మోక్షము సిద్ధించుకోగలడు. ఈ విధమైన వివరణగా స్తుతి, శ్లోకములతో (వేద - వేదాంత) వాఙ్మయములో వర్ణించబడియే ఉన్నది.

⌘⌘⌘

ఏవిధంగా అయితే జగత్పితయగు హిరణ్యగర్భుడు తనయొక్క తపస్సు, మేధస్సులచే (తపన, ప్రజ్ఞలను వినియోగించుటచే) సప్తాన్నములను సృజయించారో, అదే తపో మేధస్సులచే సాధారణాన్నముతో బాటుగా, అవి ఆహారము (అన్నము)గా పొందు జీవరాశుల సమూహములను కూడా సృజియించారు. అయితే అట్టి అన్నమును పొందుటకై జీవుడు పరిశ్రమించియే పొందగలుగునట్లుగా కూడా కల్పించారు. అన్నము (ఆహారము) ఊరకయే లభించదు. అందుకుగాక ‘కర్మ’ అనునది కూడా కల్పించారు.

అట్టి అన్నమును పొందుటకై చేయు పరిశ్రమ ధర్మ - అధర్మములతో కూడినదై, ద్వివిధానంగా సృష్టియందు కల్పించబడింది.

అట్టి అన్నము ‘న్యాయార్జితాహారము - దైవార్పితాహారము’ అయినప్పుడు అది ధర్మముతో కూడిన అన్నముగాను, ‘‘అన్యాయార్జితము, తనయొక్క వ్యక్తిగతంగా పరిమితమై (వ్యక్తి దేహ ధారణ కొరకై మాత్రమే) ఉపయోగించబడినది’’ - అయినప్పుడు అది అధర్మముతో కూడిన ఆహారముగాను చెప్పబడుతోంది.

ధర్మముతో కూడిన అన్నము గురించిన శ్రమ - మోక్షమునకు మార్గము అగుచున్నది. అధర్మము గురించిన శ్రమ అనేక జన్మ - కర్మ పరంపరలకు కారణమగుచు, ‘‘బంధము’’గానే పర్యవసానము (Eventuality) కలిగి ఉంటోంది.

దేవతల ఆహారము - హుత, ప్రహృతములు

పరమాత్మ (ప్రజాపతి) - అశరీర దివ్య ప్రజ్ఞలగు (దేవతల తృప్తికొరకై) హుతములను, (భూత తృప్తికొరకై బలిహరణములగు) ప్రహుతములను - ‘‘హోమ, బలిహరణము’’ల రూపంగా రెండు అన్నములను సృష్టించారు.

అందుచేతనే దేవతలను ఉద్దేశించి మానవులు హోమములను, బలిహరణములను నిర్వర్తిస్తూ ఉన్నారు. ఈ హోమ-బలిహరణ విశేషములగు హుత-ప్రహుతములను కొందరు విశ్లేషకులు (భాష్యకారులు) - ‘దర్శ-పూర్ణమాసములు’ అను శబ్దములచే కూడా చెప్పుచున్నారు.

అందుచేతనే కొందరు దర్శ పూర్ణ మాసములచే నిష్కామముగా దేవతలకు హుత-ప్రహుతములను సమర్పిస్తూ, లోకకల్యాణము, మోక్షసిద్ధిలను ఆశయములుగా కలిగి నిర్వర్తిస్తూ ఉన్నారు. అందుకు ప్రతిగా దేవతలు తమ అశరీర-దివ్యకర్మల ద్వారా మానవులకు (జీవులకు) ఆహారము, ప్రకృతి సానుకూల్యత, ఇంద్రియ ప్రదానము, దేహరక్షణ మొదలైనవి ప్రసాదించువారై ఉంటున్నారు.

పయ (పాలు) స్వరూపమైన ‘అన్నము’

పరమాత్మ (సృష్టికర్త) పశువుల కొరకై (పాంచభౌతిక శరీర వృద్ధికొరకై) ‘‘పయః (పాలు)’’ స్వరూపమైన అన్నము సృష్టిస్తున్నారు. జీవులదేహములన్నీ (మానవులతో సహా) మొట్టమొదటగా అట్టి రసరూపమగు పయస్సు చేతనే ప్రకృతిలో రూపాత్మకమౌతున్నాయి. ఈ పయస్సే ‘క్షీరము’ (పాలు) అను క్షీరసాన్నమై, సకల జీవుల పట్ల పుట్టగానే (Immediately after Birth) ఆహారమగుచున్నది.

పయో హి ఏవ అగ్రే మనుష్యాశ్చ పశవశ్చ ఉపజీవంతి।
తస్మాత్ కుమారం జాతం ఘృతం వైవ అగ్రే
ప్రతి లేహయన్తి। స్తనం వా అనుధాపయన్తి।। (మం।।శ్లో - 2)।

క్షీరమే సర్వరసములకు (పదార్థములకు) ఆధారము అయి ఉన్నది. అందుచేతనే క్షీరమును మనుజులు (క్షీరజములుగా) మొట్టమొదట (పిల్లవాడు పుట్టగానే) అన్నముగా (ఆహారముగా) ఉపయోగిస్తున్నారు. అట్లాగే పశువులు (జంతువులు) కూడా పుట్టగానే క్షీరమును త్రాగి దేహము నిలచునట్లుగా మొట్టమొదటగా ఏర్పడి ఉన్నది. [ అండజ (పక్షులు) శ్వేదజ (కీటక) ఇత్యాది కూడా అందించు పోషకాహారము ‘క్షీరము’ యొక్క రసతత్త్వముతో ఇమిడినవై ఉన్నాయి ].

ఇందుచేతనే పుట్టిన బిడ్డకు జాతక కర్మ నిర్వర్తించేడప్పుడు పాల నుండి జనించే నేతిని (Ghee) మత్రోచ్ఛారణాపూర్వకంగా ఆ బిడ్డయొక్క పెదిమలకు తండ్రిచేత తాకింపజేస్తున్నారు. ఆ సందర్భములో తల్లిచేత చనుపాలును బిడ్డకు త్రాగింపజేస్తున్నారు. (కుడిపింపజేస్తున్నారు). ఆపై ఆయురారోగ్య ఐశ్వర్యములు ఆశీర్వదించటానికి ఉపాసించు మంత్రములు చెప్పుచున్నారు.

ఈవిధంగా పశువులకు అన్నముగా (పశ్వన్నముగా) సృష్టించబడిన క్షీరము (పాలు/Milk) ను శిశువుయొక్క జాతక కర్మ సందర్భంలో ఉపయోగిస్తున్నారు. కనుక, ఈ మానవుని శిశువుస్థితిని గురించి చెప్పుకొంటున్నప్పుడు ‘అతృణాదుడు’ అనే శబ్దమును (జాతకకర్మ మంత్రములలోను, తదితర సందర్భములలోను) ఉపయోగిస్తూ ఉన్నారు.

క్షీరము అమృతమయము. ఎందుకంటే క్షీరము (పాలు) లోనే స్థావర - జంగమాత్మకమైనట్టి (Non Moving and Moving beings of the creation) సమస్త ప్రపంచము అంతర్గత రసరూపమై ఉన్నది.

ఎవ్వరైతే క్షీరముతో (అనగా, సర్వాధారమైన పాలతో) ఇష్టదేవతకు ఒక సంత్సరకాలము హోమము చేస్తాడో, అట్టివాడు భౌతిక దేహానంతరము భౌతికత్వమును అధిగమించినవాడై, దేవతలలో ఒకడుగా జన్మను సిద్ధించుకోగలడు.

కానీ, బ్రాహ్మణముల గురించి విశదీకరించి వ్యాఖ్యానించు బ్రాహ్మణవాదులు కొందరు ఈ విధంగా అంటూ ఉంటారు.

‘‘క్షీరముతో హోమము చేయటము కర్మ ప్రాధాన్యమైనది. కనుక అది ఉత్తమ లోకములలో జన్మలకు, జన్మల వలన కర్మలకు కారణమేగాని, ఆది జన్మరాహిత్యమునకు ఉత్తమమైన త్రోవకాదు. జన్మరాహిత్యమునకు జ్ఞానమే మార్గము. అట్టి క్షీర హోమము అగ్నిరూప ప్రజాపతిని సిద్ధింపజేసి, పునర్జన్మలను కలిగించునదే అగుచున్నది’’.

అయితే,
క్షీరములో (పాలలో) సర్వతత్త్వములు ప్రక్షిప్తమై ఉండటంచేత పయోరూపమైన ఆహుతియొక్క వివరణాత్మక విశేషములచేత అట్టి ఆహుతులను సమర్పించు కర్త మోక్షమే ఆశయముగా కలిగి ఉన్నప్పుడు, - బుద్ధి నిర్మలము కాగలదు. ఆతడు తప్పక జగత్తుకే ఆత్మ అయి ప్రకాశించగలడు.

ఎవ్వరైతే ఉత్తమాశయముతో (పరమాత్మతో మమేకమే మహదాశయముగా కలవాడై) ఉదయము, సాయంత్రము కూడా క్షీర - ఆహుత ప్రక్షేపణముతో హోమము నిర్వర్తిస్తూ ఉంటాడో, అట్టివాడు సంవత్సరకాలహోమముచే సర్వదేవతా స్వరూపుడు కాగలడు.

సప్తాన్నముల అక్షయత్వము

మనము చెప్పుకున్న సప్తాన్నములు భోక్తల కొరకై పరమాత్మచేతనే సృజియింపబడుతోందని చెప్పుకున్నాము కదా!
ఈ విధంగా
  సాధారణాన్నము - మానవులకొరకు,
  హుత - ప్రహుతాన్నములు - దేవతల కొరకు,
  మనో-వాక్-ప్రాణాన్నములు - జీవాత్మ కొరకు,
  క్షీరాన్నము - పశువుల కొరకు-
సృష్టించబడగా, అవన్నీ ఆయా వేరువేరు భోక్తలు అనుభవిస్తూ ఉన్నారు. ఆవిధంగా భక్షించబడుచుండగా, ఆ సప్తాన్నములు సృష్టిలో తరిగిపోతూ ఉన్నాయా? లేనేలేదు. ఎందుచేతనంటే…

పరమాత్మయే…,

సృష్టికర్తగా - సప్తాన్నములను సృష్టించి, సమస్త సృష్టికి ‘తండ్రి’ వంటివాడు అగుచున్నాడు. సృష్టికికర్త (The Creator) తానే అగుచున్నాడు. కర్మ (The Functioner) స్వరూపుడై నడిపిస్తున్నాడు. అంతేకాకుండా…

‘‘పాంక్తస్వరూప భోక్త’’ (The user, The Enjoyer, The consumer, The Experiencer) అగుచున్నాడు. సప్తాన్నములకు భోక్త అయి, సప్తాన్నములను తానే అనుభవిస్తున్నాడు.

ఆ పరమాత్మ -
‘‘అక్షర-అక్షయస్వరూపుడు’’ అయి తనయొక్క అక్షయ లీలా వినోదము చేత ఆయా కాలములందు ఎప్పటికప్పుడు తనయొక్క తపోప్రజ్ఞాస్వరూపముతో సప్తాన్నములను సృష్టిలో అక్షయముగా సృష్టిస్తూనే ఉన్నారు.

అనగా తనయొక్క వాక్కు - మనస్సు - కాయములతో సప్తాన్నములను ఎప్పటికప్పుడు, ఎక్కడికక్కడ అక్షయంగా సృష్టిస్తూనే ఉంటున్నారు.

అందుచేతనే పరమాత్మ ‘‘అక్షరుడు’’, ‘‘అక్షయుడు’‘, ‘‘అక్షయకారకుడు’’ - అని వేదశబ్దములచే శ్లాఘించబడుచున్నారు.

అట్టి అక్షయసప్తాన్న సృజకుడుగా పరమాత్మ అయి ఉండకపోతే, ఇక్కడి సప్తాన్నములు కొద్ది కాలములోనే నశించిపోయేవే, కానీ, అట్లా జరగటంలేదు. ఈవిధంగా సప్తాన్నములు సర్వదా సర్వత్రా ఏమాత్రము క్షీణింపనివే’ అయి ఉన్నాయి.

⌘⌘⌘

ఎవ్వడైతే సప్తాన్నముల అక్షయత్వమును, పరమాత్మయొక్క అక్షరత్వమును ఎరుగుచున్నాడో, అట్టివాడు సృష్టిలోని సప్తాన్నములకు తానే కర్త - కర్మ - భోక్త కూడా అయి, విశ్వతోముఖుడై, తానే సమస్తము ఆస్వాదించు పరమాత్మ స్వరూపుడగుచున్నాడు. దేవాత్మభావమును నిశ్చలము, అనునిత్యము చేసుకొని సర్వదేవతా స్వరూపుడగుచున్నాడు. సర్వసాంసారిక సంబంధ - అనుబంధ శృంఖలముల నుండి (From all Bondages) విడివడి ‘మోక్షస్వరూపుడు’ అగుచున్నాడు.

స ఊర్జమ్ ఉపజీవతీతి ప్రశగ్ంసా।

ఇవన్నీ మనము ఆత్మభగవానుని స్తుతి కొరకు చెప్పుకుంటున్నామేగాని, ‘ఇతఃపూర్వము లేనిది - ఇప్పుడు క్రొత్తగా వచ్చుచున్నది’ - అనే రూపంగా ఏదీ చెప్పుకోవటంలేదు. ఈ జీవుని పరమాత్మత్వము, సప్తాన్న కర్తా - కర్మ - భోక్తా చమత్కారము సర్వదా నిస్సంశయముగా ఏర్పడియున్న - సత్యమే అయి ఉన్నది. ఈ ‘‘జీవుడు, అన్నము’’ కూడా పరమాత్మకు అంశరూప అభిన్నములే.

జీవాత్మాన్నములు - మనోవాక్ ప్రాణములు

ఆ ప్రజాపతి సప్తాన్నములలో మూడు రకములైన అన్నములను తనయొక్క స్వానుభవము కొరకే నిర్మించుకుంటున్నారు. అవి (1) ‘‘మనస్సు’’, (2) ‘‘వాక్కు’’, (3) ‘‘ప్రాణము’’

(1) మనస్సు

మననరూపమగు మనస్సును పరమాత్మయే సృష్టియొక్క లీలావినోదము కొరకై కల్పించుకొనుచున్నారు. ‘‘నేను వేరై-మనస్సు కలవాడను అగుచున్నాను’’-అను భావనను ఆశ్రయిస్తున్నారు. అట్టి మనస్సు చేతనే తాను ‘‘అనుభవి’’ (The Experiencer) అను జీవాత్మరూపమును దాల్చుచున్నారు. ఆవిధంగా ధారణచేసి మనస్సుతోనే-చూస్తున్నారు, వింటున్నారు. సంకల్పిస్తున్నారు, వాంఛిస్తున్నారు. ఆయనయొక్క మనస్సే హిరణ్యగర్భుడు, త్రిలోకములు, (జాగ్రత్ స్వప్న సుషుప్తి) త్రి అవస్థలు కూడా.

సంశయము (Doubting), సంశయజ్ఞానము (The knowledge required for Doubting), ఆస్తిక్యబుద్ధి (The Wisdome regarding the sense of “I am / I am existent, and the sense of ”Existence of Almighty/ God"), అశ్రద్ధ (Diversion, Non-Attention towards self), ధారణ (Holding unmoved to a particular idea, Opinion, Casusation etc,), అధృతి (Non Holding any one Idea, Opinion, Causation etc) , లజ్జ (Adopting relativity and holding low opinion about ones own self etc), ప్రజ్ఞ (Analytical application of logic), భయము (Fear) - ఇవన్నీ కూడా మనస్సే. ఇవేవీ కూడా ‘‘మనస్సు’’ - అని మనము పిలుస్తున్నదానికి ఈషన్మాత్రం కూడా వేరు కాదు.

ఎవరైనా ఒకని వీపుమీద తాకగానే, ఆ స్పర్శ, ఆ స్పర్శించినవానిని ఆతడు మనస్సులోనే గుర్తించుచున్నాడు. ఈవిధంగా పంచేంద్రియములు మనస్సుకు ఐదుచేతి వ్రేళ్ళవంటివి.

(2) వాక్కు

పలుకుచున్న, వినుచున్న సమస్తము కూడా వాక్కుయొక్క స్వరూపమే. వస్తు నిర్ణయమును అనుసరించి వాక్కు సారూప్యము పొందుతోంది. వాక్కుచే వస్తువు గుర్తించబడి గమనించబడుతోంది. అంతేగాని వాక్కు స్వయముగా వస్తువై ప్రకాశించేది కాదు. కాని ‘వాక్కు’ మనస్సుయొక్క స్వ-అర్ధముచే, మనస్సు సమక్షంలో - వస్తువును ప్రకాశింపజేస్తోంది. మనస్సే వాక్కురూపము దాల్చుచున్నది. వాక్కును ఉపకరణంగా చేసుకొని వస్తువును అనుభవముగా పొందుతోంది. వాక్కుకు సమస్తదృశ్యము అన్నస్వరూపమే. సమస్తమునకు వాక్కే అన్నాదము.

(3) ప్రాణము

పంచప్రాణములైనట్టి ప్రాణ-అపాన-వ్యాన-ఉదాన-సమాన ప్రాణములు (ప్రాణముయొక్క శరీరములోని వివిధ చేష్టలు), దేహ చేష్టా సంబంధమైన వృత్తులు - సమస్తము ప్రాణమే. ప్రాణమే మనస్సు. మనస్సే ప్రాణము కూడా. మనోప్రాణములు ఒకే శక్తి యొక్క ద్వివిధ చర్యలు / ప్రదర్శనలు - వంటివి.

ఇతి ఏతత్ సర్వం ప్రాణఏవ ఏతన్మయో వా।
అయమాత్మా వాక్‌మయో, మనోమయః, ప్రాణమయః ।। (మం।।శ్లో।। - 3)

ఈ కనబడేదంతా ప్రాణమయమై, ప్రాణస్వరూపమే అయి ఉన్నది. ఈ జీవాత్మ కూడా వాక్-మనో-ప్రాణమయుడు. ఈ మూడిటి చమత్కారమే జీవాత్మయొక్క ప్రదర్శనశీలత్వము.

మనో వాక్ ప్రాణములనే ‘‘అన్నము’’ యొక్క వికార రూపమే ఈ దేహము. అనగా ఈ దేహము మనో - వాక్ - ప్రాణ వికారరూపమే.

అట్లాగే, వాక్ - మనో - ప్రాణము లే - భూలోక భువర్లోక, సువర్లోకములు కూడా.

వాక్‌యే ఋగ్వేదము. మనస్సే యజుర్వేదము. ప్రాణమే సామవేదము. ఈవిధంగా వాక్ మనోప్రాణములే త్రైయీ వేదములు.

వాక్కే దేవతలు. మనస్సే పితృదేవతలు. ప్రాణ రూపములే మనుష్యులు. ఈ విధంగా వాక్ మనో ప్రాణములే దేవ పితృ మనుష్యులు కూడా!

మనస్సే పిత (తండ్రి). వాక్కే మాత (తల్లి) - ప్రాణమే సంతతి. ఈవిధంగా తండ్రి తల్లి సంతతి - మనో ప్రాణ వాక్కులే అయి ఉంటున్నాయి.

ఈ జీవునిపట్ల (1)విజ్ఞాతము (తెలుసుకొనబడినది), (2) విజిజ్ఞాస్యము (తెలుసుకోవాలని అనిపించేవి) (3) అవిజ్ఞాతము (ఇంద్రియములకు గోచరిస్తూ కూడా వాస్తవ స్వరూపము ఏమిటో తెలియరానిది) - అనే 3 విశేషాలు ఏర్పడినవై ఉంటున్నాయి.

అందులో

I. తెలుసుకోబడినది (విజ్ఞాతము) -
‘వాక్’ స్వరూపము. ‘వాక్కు’, ‘విజ్ఞానస్వరూపం. వాక్కే విజ్ఞాన స్వరూపమై - వాగ్విభూతి తెలిసిన వానిని రక్షిస్తోంది.

II. ఇంకా తెలుసుకోవాలి - అని ఇష్టంగా అనిపించేది - (విజిజ్ఞాతము మనస్సుకు ఇష్టమైనవి) -
‘మనో’ స్వరూపము. తెలుసుకోవటానికి ఇష్టపడేదే మనోరూపములు. ఇష్టమే ప్రేమ. ప్రేమయే భక్తి. మనస్సే తెలుసుకోవటానికి ఇష్టపడు ప్రేమ. మనస్సు ప్రేమరూపమై, మనోవిభూతిని తెలుసుకొన్నవానిని మధురపరచుచున్నది.

III. ఇంద్రియములకు గోచరమగుచున్న ఇంద్రియ విషయ పరంపర స్వరూపము ఆత్మగా అవిజ్ఞాతము -
ఇంద్రియములకు గోచరిస్తున్న దృశ్య వ్యవహారమైన అజ్ఞానము కూడా ‘ప్రాణ’ స్వరూపమే అయి ఉన్నది.
చివరికి ఈ ఇంద్రియ గోచరమైనదంతా ప్రాణస్వరూపముగా నిరూపణము అగుచున్నది. అట్టి ప్రాణమహత్మ్యము తెలిసినవానిని ప్రాణశక్తి సర్వదా కాపాడుచున్నది. దేహ-దేహాంతర సందర్భములలో కూడా జీవుని వీడక ఆతనిపట్ల సర్వదా సుఖమయమగుచున్నది.

తస్యై వాచః పృథివీ శరీరం।
‘వాక్కు’కు ఈ పృథివియే శరీరము. శరీరములోని ఇంద్రియములు జ్యోతి (అగ్ని) స్వరూపము. పృథివి తేజస్సు (Solid and Heat Light) - ఈ రెండు ఎంతవరకైన పరిమాణము కలిగి ఉంటాయో, ఈ భూమి (Earth) కూడా అంతవరకు విస్తరించినదై ఉంటోంది. అగ్ని కూడా అంతవరకు విస్తరించినదై ఏర్పడి ఉంటోంది.

మనస్సు - రెండు శరీరములు

ఈ మనో విభూతికి - ద్యులోకము శరీరము. అట్టి మనస్సుకు ఆధేయమగు (ఆధారము తనదైన) కారణము - ‘‘సూర్యుడు’’.

ద్యులోకము (అశరీరప్రజ్ఞాదేవతల లోకము) ఆధ్యాత్మముగాను, ఆదిత్య (తేజో/అగ్ని) స్వరూపమునందు అధిభూతము (భౌతికము) గాను ఉన్న మనస్సు ఎంత పరిమాణము (As extended) కలిగి ఉంటే, అంతవరకే ద్యులోకము విస్తరించి ఉంటోంది. అంతవరకే (Enlightenment రూపుడగు) ఆదిత్యుడు కూడా విస్తరించి ఉంటున్నారు. (సూర్యుడు కూడా అంతే పరిమాణము కలిగి ఉంటున్నారు)

ఆధిదైవికములే వాక్కు - మనస్సులు. ఆధిదైవికములకు తండ్రి సూర్యుడు. తల్లి అగ్ని. ఆ రెండిటి కలయిక (సంగమము) - మిధునము అనబడుతోంది. తల్లిదండ్రులగు అగ్ని-ఆదిత్యుల సంగమము నుండి వాయువు జనిస్తోంది. అట్టి వాయువు పరమేశ్వరరూపమే. (సమస్తే వాయుః। త్వమేవ ప్రత్యక్షమ్ బ్రహ్మాసి।) అట్టి పరమేశ్వరుడు తనకు సమానమైనదేదీ లేకపోవుటచే శత్రువు - (ప్రతిపక్షము) - ఆయనకు ఉండదు.

ఎవ్వరైతే ‘‘వాయువుకు (పరమాత్మకు) శత్రువులు ఉండరు’’ - అనే తత్త్వమును గ్రహిస్తారో, వారి దృష్టియందు ఈ దృశ్యజగత్తులో శత్రువులు ఉండరు.


ప్రాణమునకు →
  దేహము - ఉదకము.
  చంద్రుడే - ప్రకాశరూపమైన కరణము (అవయవము).

ప్రాణము ఎంతవరకు విస్తరించినదై ఉంటుందో, అంతవరకు ప్రాణముయొక్క దేహము అగు జలము కూడా విస్తరించి ఉంటుంది. చంద్రుడు (ఓషధగుణముతో కూడిన చంద్ర ప్రకాశము) కూడా అంతవరకు విస్తారితమై ఉంటుంది.

ఏతే సర్వ ఏవ సమానః సర్వే అనన్తాః

(1) వాక్కు (2) మనస్సు (3) ప్రాణము - ఈ మూడు కూడా సర్వదా సమానముగాను, అనంతముగాను అయి ఉన్నాయి.

ఎవ్వరైతే - ‘‘వాక్కు మనో ప్రాణములు’’ అనంతములు కావు. ‘‘అంతముగలవి’’ - అను భావము కలిగి యుండియే ఉపాసిస్తూ ఉంటాడో - అట్టివాడు అంతము గల లోకములు మాత్రమే పొందటము జరుగగలదు. ఎప్పటికప్పుడు వేరువేరైన జన్మ పరంపరలు పొందువాడుగా అగుచున్నాడు. అనంతమగు ఆత్మను ధారణ చేయలేడు.

అథ యో హి ఏతాన్ ‘అన్తవత్’ ఉపాస్తే, అన్తవన్తగ్ం స లోకం జయతి।
ఎవడు వాక్ మనో ప్రాణములును ‘ఆత్మవలెనే అనంతములు’ అని ఉపాసిస్తున్నాడో, అట్టివాడు అన్తమే స్వభావముగాగల సమస్త లోకములను జయించి, అనంతమగు ఆత్మను, అమృతస్థానమును స్వాభావికముగాను, నిస్సందేహముగాను సిద్ధించుకుంటున్నాడు.

కాల రూప ప్రజాపతి - షోడశకళలు।

సృష్టికర్తయగు ప్రజాపతియే కాలరూపమగు సంవత్సర ప్రదర్శకుడై ఉంటున్నారు.

అట్టి ప్రజాపతికి పాడ్యమి నుండి పౌర్ణమి వరకు గల 15 తిథులు, 15 కళలు.

ఏ కళ అయితే అమావాస్యనందు (జగత్ రాహిత్యము నందు) శేషింటి ఉంటోందో, అదియే షోడశ (పదహారవ) కళ.
అట్టి అమావాస్య కళ (16వ కళ) - అస్య షోడశీ కలా న రాత్రిభిః ఏవాచ పూర్యతే, అపచక్షీయతే। (మం।।శ్లో।। - 14) - రాత్రిచే పూరించబడేది కాదు.
అట్టి అమావాస్య యందు శేషించే కళ సర్వదా సర్వత్రా శాశ్వతమైనట్టి 16వ కళ.
ఆ అమావాస్య కళ రాత్రియందు మౌనంగా ఉండి, తెల్లవారగానే ప్రాణధారణచే ఈ సర్వముగా (అన్యముగా) అగుచున్నది.
ఆ మరునాడు రెండవకళగాను, ఆ తరువాత మూడవకళగాను మరల 15 కళలుగా తనను తాను ప్రదర్శించుకొనుచున్నది.

అట్టి 16వదగు నిర్విషయము - కేవలము అగు కళ (అమావాస్య) చేతనే ప్రజాపతి జలపానము చేయుచు ఓషధులను రక్షించుచు, సమస్తమునందు వ్యాపించుచున్నారు. అమావాస్య కళ నుండి ఆ మరునాడు ప్రాతః కాలమునందు ‘రెండవ కళ’గా ప్రారంభన్యాసము స్వీకరిస్తున్నారు.

ఈ విధంగా ప్రజాపతియే →

ఈవిధంగా…,

సో అమావాస్యాగ్ం రాత్రిమ్ ఏతయా షోడశ్యా కలయా సర్వమ్ ఇదం ప్రాణభృత్ అనుప్రనిశ్య, తతః ప్రాతః జాయతే। (మం।।శ్లో।। - 14)।
అమావాస్య నుండి ఒక్కొక్క రోజు తన 15 కళల ప్రదర్శనము, పౌర్ణిమినాడు సమగ్ర స్వరూపుడవటము, తిరిగి కృష్ణ పాడ్యమి నుండి ఒక్కొక్క కళ ఉపసంహారము, అమావాస్యయందు 15 కళలకు ఆవల ఏకస్వరూపుడై విరాజిల్లటము - ఇదంతా కూడా ఆత్మభగవానునినుండి బహుచమత్కారంగా జరుగుతూ వస్తోంది.

అందుకే

పాంక్తకర్మలు - కర్మఫలములు

ఈవిధంగా స్వతఃగా కేవలుడగు (కేవలాత్మ స్వరూపుడగు) ప్రజాపతి -
- నాకు భార్య ఉండును గాక।
- సంతానము కలుగును గాక।
- ధనము ప్రాప్తించును గాక।
- కర్మలు చేయుదును గాక।
అనే రూపముగల వాంఛలు పొందుచున్నారు.

‘‘స్వయంకృతము’’ అయి ఉన్న జాగ్రత్ స్వప్న సుషుప్తులనబడే పాంక్త కర్మల ఫలస్వరూపుడై, ఫలానుభవ స్వరూపుడై ఉంటున్నాడు.

పునః సవివరణ

సహజమగు ఆత్మయే స్వరూపముగాగల పరమపరుషుని నుండి - ‘అన్యము’ అను విస్తారణ రూపముగా ఏర్పడుచున్న 15 కళలే శుక్లపక్షము. అనన్య - అన్యముల పూర్ణాత్వమే 16వదగు పూర్ణిమ. (ఇది పూర్ణత్వము).

మరల ఆయా 15 కళలు స్వస్వరూపము వైపు (‘అన్యము’ నుండి అనన్యమగు ఆత్మవైపుగా) ఉపసంహారము చేయబడటమే పౌర్ణమి నుండి - అమావాస్య వరకు గల 15 కృష్ణపక్ష తిథులు.

అట్టి ఉపసంహారముచే ఏర్పడే నిర్విషయ చైతన్యము 16వదగు అమావాస్య. అది సమస్తము ఆత్మయందు మౌనము వహించినట్టి ఏక-ఏకాంత స్థానము. (ఇది శూన్యత్వము).

అమావాస్యయే శుక్ల-కృష్ణపక్ష (అన్యసంబంధమైన) వికాస - ఉపసంహారములకు జననస్థానము.

అమావాస్యయందు అనేకమంతా ఏకమునందు అంతర్విభాగము, అప్రదర్శనశీలము అగుచున్నది. అట్టి పరమార్థమును దృష్టిలో పెట్టుకొనియే →
- అమావాస్య రోజు పాపులను కూడా హింసించరాదు.
- పిత్రుదేవతలకు సంతర్పణ మొదలైన ఉపాసనలు చేయబడుగాక.

అమావాస్య శూన్యమునకు ప్రతీక అయినట్లే, పౌర్ణమి - పూర్ణమునకు ప్రతీక।

ఈ ఈ మొదలైన నియమములను, విధి - విధానములను శాస్త్రములు సాధకజనులకు ఉపదేశిస్తున్నాయి.

అహింసా పరమోధర్మః। అహింసయే పరమధర్మము. అట్టి అహింసావ్రతమే దేవతలయొక్క, ప్రజాపతి యొక్క ఉపాసన. మానవులకు కూడా అదియే ‘ధర్మము’ అయి ఉన్నది.

⌘⌘⌘

అంతా ప్రజాపతి స్వయం ప్రదర్శనమే

ప్రజాపతియే కాలస్వరూపుడు. సంవత్సర స్వరూపుడు. శుక్ల-కృష్ణ స్వరూపుడు. ఆయనయే షోడశ (16) కళలు తనవై ఉన్నవాడు. ఆయనయే జీవాత్మగా సమస్త దేహములందు వెలయుచున్నారు.

దృష్టాంతానికి : నాటకములోని పాత్రల పరస్పర సంబంధములు, పాత్రలు, గుణగణములు - ఇవన్నీ కూడా నాటకరచనా ప్రదర్శనమే కదా!

అట్లాగే షోడశకళా చమత్కారములన్నీ ప్రజాపతియొక్క ప్రదర్శనా విశేషములే. ఈ విధంగా ప్రజాపతి సర్వాత్మక - సర్వవిశేష స్వయం తత్త్వము ఎరిగినవాడు - తానే ప్రజాపతి కాగలడు.

15 కళలు ప్రజాపతియొక్క సంపద వంటిది. ఇక 16వ కళ వృద్ధి-క్షయము లేని పరమాత్మస్వరూపమే। ప్రజాపతి భావనయొక్క వృద్ధి, - క్షయ (శుక్ల-కృష్ణ పక్షములు) చంద్రుని - విశేషములై, సంజ్ఞాపూర్వకముగా కేవలము - సందర్భముల మధ్య చమత్కృతులగు చున్నాయి. ఆత్మస్వరూపమే శాశ్వతకళ.

అదియే రథము యొక్క చక్రదృష్టాంతంగా కూడా చెప్పబడుతోంది. ఎట్లా గంటారా?

అమావాస్యానంతరము

పౌర్ణమి అనంతరం

శుక్ల పాడ్యమి నుండి పౌర్ణమి వరకు 15 కళలు
16వ కళ పౌర్ణిమ
(పూర్ణము)

బృహదారణ్యక-ఉపనిషత్-కాలచక్రము

కృష్ణ పాడ్యమి నుండి అమావాస్య వరకు 15 కళలు
16వ కళ అమావాస్య
(నిర్విషయకేవలము) (శూన్యం)

బండి చక్రమునకు ఆకులు, (రెక్కలు) (15+15) వలెనే, ఆత్మకు ఇహము (అన్యము) అనబడేదంతా ‘ధనము’ (సంపద) వంటిది.

ఈవిధంగా బాహ్యముగా పొందబడేదంతా ఆత్మ (లేక జీవాత్మ) యొక్క స్వయం విభవరూపమగు సంపదయే అయిఉన్నది.

అందుచేతనే - బాహ్యమున దేహముతో అలసిపోయినప్పటికీ, ‘చక్రము’ వంటి ఆత్మస్వరూపిగా ఈ జీవుడు - అమృతుడు, జన్మ కర్మ రహితుడు, కాలమునకు ఆవల వాడు, మృత్యురహితుడు కూడా।

బాహ్యదేహము, ‘దృశ్యము’ అనే విత్తము కాలానుగతంగా నశించవచ్చుగాక। బండిచక్రము అధిరోహించే ఆత్మకు నాశనముగాని, హానివృద్ధులుగాని లేవు. ‘హానివృద్ధులు’గా కనిపించే దేహ దృశ్య వస్తు చమత్కారమంతా ఆత్మకు చెందినదే అయినప్పటికీ, కేవల - ఆత్మస్వరూపుడగు పరమ పురుషునకు హాని వృద్ధులు లేవు.

అయితే, ఆయన కల్పనాంశమాత్రమగు జీవాత్మానుభవి మాత్రం → అవన్నీ తనవిగా మనోగతంగా పొందటము జరుగుతోంది. (తనకు హాని వృద్ధులు ఉన్నట్లు జీవాత్మగా పొందబడుచున్నది)

⌘⌘⌘

అధ త్రయో వావ లోకా, మనుష్య లోకః పితృలోకో, దేవలోక - ఇతి।
- ఈ జీవునియొక్క లోకసంబంధమైన సమస్త అనుభవములు క్రోడీకరించి మూడు (3) లోకములుగా చెప్పబడుతోంది. ఈ మూడు జీవునిచే (ఆత్మభావనా సిద్ధికై) జయించబడవలసినట్టిది.

(1) మనుష్యలోకము : ఈ లోకము జీవునిచే ‘పుత్రసంతానము - పుత్రునికి సమర్పించివేయటము’ - అను సాధన సహాయముతో జయించబడుచూ ఉంటోంది. మరింక దేనిచేతను జయించబడజాలదు. పుత్రేణైవ జయ్యో, న అన్యేన కర్మణా। (‘‘పుత్రునికి సమర్పించటము’’ - అనగా ‘‘జీవాత్మాంశకు సమర్పించటము’’ అని కూడా అంతరార్థము).

(2) పితృలోకము : పితృలోకము (అగ్నిహోత్రము మొదలైన) ఆయా సశాస్త్రీయమైన కర్మలచే జయించబడగలదు.

(3) దేవలోకము : ఇది ఆత్మ గురించిన విద్యచే జయించబడగలదు. అంతేగాని, పుత్రుల సహాయంతోనో, కర్మల సహాయంచేతనో జయించబడజాలదు.

అన్ని లోకముల జయముకంటే దేవలోక జయము శ్రేష్ఠమైనది. అందుచేత అన్ని విద్యలకంటే ఆత్మవిద్యయే జీవునిపట్ల శ్రేష్ఠాతిశ్రేష్ఠమైన విద్య. దేవలోక జయము గురించిన సాధన అగు ఆత్మవిద్యయే విజ్ఞులచే ‘అన్నిటికన్నా మహత్తరము’ - అని కీర్తించబడుతోంది.

మనుష్యలోక జయము - సంప్రత్తి (లేక) సంప్రదానకర్మ (వ్రతము) ।

ఈ జీవుడు ప్రాపంచకమైన సమస్త సంబంధములనుండి, బాధ్యతా భావము నుండి విడివడటానికై ఒకానొక మార్గంగా శాస్త్రములు ‘‘సంప్రదానకర్మ’’ సూచిస్తూ ఉన్నాయి. అద్దాని విధానము గురించి ఇప్పుడు చెప్పుకుంటున్నాము.

⌘⌘⌘

తండ్రి పుత్రుని పిలచి (పుత్రమ్ ఆహ) : త్వం బ్రహ్మ। త్వం యజ్ఞః। త్వం లోకః।
‘‘బిడ్డా! నీవే బ్రహ్మమువు. నీవే యజ్ఞకర్మ స్వరూపుడవు. నీవే ఈ సమస్తలోక స్వరూపుడవు’’.

పుత్రుడు అందుకు సమాధానంగా తండ్రితో (పుత్రం ప్రత్యాహ) : అహం బ్రహ్మ। అహం యజ్ఞో। అహం లోక।
‘‘తండ్రీ! అవును. నేనే బ్రహ్మమును. నేనే యజ్ఞమును. నేనే లోకమును’’

తండ్రి ఇంకా ఇట్లా సంప్రదానకర్మ నిర్వర్తిస్తూ చెప్పుచున్నారు

ప్రియపుత్రకా!

ఈ సంప్రదాన కర్మచేత నేను నిర్వర్తించవలసియున్న సమస్త కార్యక్రమములు, నిర్వర్తించిన కార్యములు, లోక ప్రయోజన వ్యవహారములు, ఇంకనూ చేయాలని అనుకుంటూ చేయని కార్యక్రమములు, బంధువుల పట్ల నిర్వర్తించవలసియున్నవి, వంశపారంపర్య- దైవకార్యక్రమములు - అవన్నీ నీకు బాధ్యతాయుతంగా చేతికందిస్తున్నానయ్యా!

(కుమారుడు అవన్నీ స్వీకరిస్తూ అంగీకారము పలుకుతాడు). (పరమాత్మ స్వరూపమునకు జీవాత్మ స్వరూపమే పుత్రుడు).

అంతేకాకుండా…,
‘‘ఇతఃపూర్వము నేను వేదముల ఉపాసనగా అధ్యయనము చేసియున్నది, చేయతగిన యజ్ఞములు, తప్పక చేయవలసినవి, జయించవలసియున్న మనుష్య - పితృ - దేవలోకములు, అనివార్యంగా (వంశపారపర్యంగా) చేయవలసిన వ్రత - యజ్ఞ - యాగ - నోము - గురుసేవ వంటి ఆయా కొన్ని గురు ఆజ్ఞలు, ఉపాసక - వంశాచార కార్యక్రమములన్నీ (ఆత్మావై) పుత్రుడవగు నీకు అప్పజెప్పుచున్నాను.

కుమారా! ఈవిధమైన సంప్రదానకర్మచేత నేను విముక్తుడను (Relieved) అగుచున్నాను. ఇంతవరకూ సాంఘికంగా నేను భరిస్తున్న భారములన్నీ ఇక మీదట నీవు వహించి, నీయందు బాధ్యతా భావములు స్వీకరించి నాకు ఇప్పటివరకు చెందిన లోక వ్యవహారములన్నీ నీవు కొనసాగించెదవు గాక! నాకు ‘విరమించటము, విరామము, విశ్రాంతి’ - ఇస్తూ, వానప్రస్తమునకు (లేక) సన్న్యాస స్వీకారమునకు అంగీకరించెదవు గాక।’’

ఇట్టి సంప్రదాన కర్మను సవివరంగా వర్ణిస్తూ శ్రుతులు ఇంకా ఈ విధంగా పుత్రుని గురించి స్తుతులు పలుకుచున్నాయి.

శాస్త్రయుతంగా చక్కటి శిక్షణపొందిన పుత్రుడు తండ్రికి ఆత్మతో సమానమైన ప్రియత్వముచే శ్లాఘించ తగినవాడు.  
కుమారుడు → సదాచారుడై తండ్రియొక్క సాంఘిక, ఉపాసనాపూర్వక, బంధువుల సంబంధమైన, దైవతార్చన సంబంధమైన బాధ్యతలు స్వీకరించి, తల్లితండ్రులకు విముక్తి కలిగించగలడు.  
అట్టి పుత్రుడు ధన్యుడు.

అప్పుడిక తండ్రియొక్క దృశ్య సంబంధమైన (జగత్ సంబంధమైన, సాంఘిక సంబంధమైన) వాక్ మనః ప్రాణములు తండ్రి నుండి కుమారునికి చేరుచున్నాయి. ఈవిధంగా ‘‘సంప్రదాన కర్మ’’ అను సశాస్త్రీయ వ్రత విధానముచే పుత్రుని - వలన మనుష్యలోకమును జయిస్తున్నాడు. వంశపారంపర్యమైన సంప్రదానకర్మచే పుత్రునికి బాధ్యతలు అప్పగించటము వలన మనుష్య లోకము జయించబడగలదు.

ఇక పితృలోకము జయించే విధి

పితృలోకము జయించబడుతోంది.

అందుచేత ముముక్షువైనవాడు వంశపారంపర్యమైన, పెద్దలచే నియమించబడిన అగ్నికార్యములు నిర్వర్తిస్తూ పితృలోకమును జయించునుగాక।

దేవలోక జయము

దేవలోకమును జయించి, ఆవల అమృతరూపమై ప్రకాశించి, స్వస్వరూపాత్మానుసంధానమును ఈ జీవుడు సిద్ధించుకొనునుగాక.

అందుకుగాను ఉపనిషత్తులు మొదలైన భౌమా విద్య (లేక) వేదాంతశాస్త్రమును (లేక) తత్త్వశాస్త్రమును అధ్యయనము చేసి తత్త్వము (‘నీవు’గా కనిపించేది ఆ పరమాత్మయే) - అను ఆత్మవిద్యను అభ్యసించునుగాక।

ఈ జీవుడు అందులకై ‘‘అధ్యయనము, మననము, (అనిపించే) స్వాభావికము (నిది ధ్యాస), అదే తానవటము (సమాధి) - లను ఆశ్రయించాలి.

‘‘నీవుగా కనిపించేది పరమాత్మయే (తత్ త్వమేవ)’’ అను మననముచే, క్రమంగా ఈ సమస్తము ఆత్మకు అభిన్నంగా అనిపించటము ప్రారంభమవగలదు. అట్టి ‘‘జగత్తు ఆత్మ ప్రదర్శనమే’’ అను అభ్యాస, భావనా సిద్ధిలచే ‘‘సో2హం’’ (నేను సహజముగా స్వతఃగా నిస్సంశయముగా, అనునిత్యంగా సర్వదా ఆత్మస్వరూపుడనే। అంతేగాని భౌతిక రూపనామ పరిమితుడను గాను) - అనే ‘స్వానుభవము’ రూపుదిద్దుకొని, నిశ్చలమవగలదు.

‘‘మయా తతమ్ ఇదమ్ సర్వమ్’’

ఎప్పుడైతే సంప్రదానము అనబడు సంప్రత్తి (అను పైన వివరించబడిన) కర్మ నిర్వర్తిస్తాడో, అట్టివాడు సృష్టికర్తయగు హిరణ్యగర్భునివలెనే మరణధర్మము (దోషము) లేనట్టి వాక్ - మనో - ప్రాణ నిజ - ధర్మములను సిద్ధించుకోగలడు.

అట్టి ప్రాణతత్త్వము తెలుసుకొన్న పురుషుడు హిరణ్యగర్భునివలెనె సర్వాత్మకుడు, సర్వతత్త్వజ్ఞుడు, సర్వబాహ్య-అభ్యంతరస్వరూపుడు - అయి విరాజిల్లుచున్నాడు. సృష్టికర్తతో సమానంగా సర్వత్ర వాక్ - మనో - ప్రాణస్వరూపుడై ‘సర్వజ్ఞుడు’ అగుచున్నాడు.

ఈ విధంగా సర్వాత్మకత్వము సిద్ధించుకొన్నవాడు సమస్త భూతములకు (జీవులకు) పూజనీయుడగుచున్నాడు. సర్వభూతాత్మకుడై ఈశ్వర స్వరూపుడుగా ప్రకాశించుచున్నాడు. అట్టివానిని దుఃఖములు స్పృశించవు. పరిచ్ఛిన్నత్వము అనుభవముగాగల జీవులవలె ఆతడు మార్పు చేర్పులకు, కాలగతులకు బద్ధుడు, పరిమితుడు కాడు.

‘సంప్రత్తి’ కర్మ నిర్వర్తించువానికి ఇహపర లోకములలో దుఃఖము, వేదన మొదలైనవి దరిచేరవు. సర్వత్రా సర్వాత్మకుడై ఆత్మసుఖమును అనునిత్యము చేసుకోగలడు.

ఇంద్రియములన్నీ ముఖ్యప్రాణముయొక్క తేజోవిభవములే। - ఇంద్రియముల మధ్య ఘర్షణ కథ

ఇప్పుడు ‘‘అమృత వ్రతము’’ గురించి వివరించుకుంటున్నాము.

ప్రజాపతి వాక్కు మొదలైన ఇంద్రియతత్త్వమును, వాటిని కలిగియుండు ఆయా ధర్మములలో కూడిన వివిధ భౌతిక దేహములను, ఆ దేహములనూపయోగించు (Users of Physical Bodies) ప్రజలను (జీవాత్మలను) సృజించారు.

ఈ విధంగా ‘సృష్టి’ అనే జగన్నాటకమంతా అఖండాత్మయొక్క సమక్షములో లీలగా, క్రీడగా, వినోదముగా ఏర్పడసాగుతోంది.

ఈ దేహముల, ఇంద్రియముల, ఇంద్రియధర్మముల సృష్టి, దేహి (శరీరి)ల కల్పన, అట్టి జీవాత్మల చమత్కారమైనట్టి పరస్పర సంబంధ, అనుబంధ, బాంధవ్య, స్పర్థ వ్యవహారములన్నీ కొనసాగుచున్నాయి. ఇట్టి చిత్ర విచిత్ర సృష్టిలో ఒకానొక చమత్కార విశేషము గురించి ప్రాణతత్త్వ పరిజ్ఞానము కొరకై - ఇప్పుడు వివరించుకొంటున్నాము.

⌘

ఒకసారి దేహములో వివిధ ధర్మములు నిర్వర్తించే ఇంద్రియములు - ఒకదానితో మరొకటి ‘‘ఎవరుగొప్ప’’? అనే విషయంలో తగాదా, వాదోపవాదములు, స్పర్ధ పొందసాగాయి.

వాక్ ఇంద్రియము : నాతో సమానమైనది ఈ శరీరంలో మరేదీ లేదు. నేనే లేకపోతే ఈ జీవుడు మాట్లాడలేడు కదా! అందుచేత నేనే గొప్ప। సంగీతము, శబ్దము, నాదము లేకుంటే ఈ జీవుని జీవితం నిస్సారం. ‘‘మేమే ప్రధానస్వరూపులం’’ ‘‘స రి గ మ ప ద ని స’’ సప్తస్వరాలు, ఉదాత్త - అనుదాత్తములు (క్రింద-పై స్వరములు) మొ।।వి మా గొప్పతనమే కదా!

చక్షు (చూపు) ఇంద్రియము : (‘‘సర్వేంద్రియానాం నయనం ప్రధానం’’ - అనికదా, ఆర్యసూక్తి)। చూపే లేకపోతే ఈ జీవుడు ఎందుకు పనికివస్తాడు? అందుచేత ఇంద్రియములన్నిటిలో మేమే అధికులము. ముఖ్యులము. ఇతర ఇంద్రియములు మా అంతగా ముఖ్యం కాదు.

శ్రవణ-(చెవుల) ఇంద్రియము : వినని వానికి విద్య ఏమి వస్తుంది? తెలుసుకోవాలన్నా, గురువులవద్ద అధ్యయనము చేయాలన్నాకూడా - వినికిడి (శ్రవణం) లేకపోతే ఎట్లా కుదురుతుంది? శ్రవణం లేనివాడు వేదమంత్రము, సంగీతములోని ఉదాత్త (ఊర్థ్వ) అనుదాత్తములు సప్తస్వరములు, మొదలైనవన్నీ ఎట్లా నేర్చుకోగలడు?
అందుచేత సమస్త ఇంద్రియములలోకెల్లా మేమే శ్రేష్ఠము.

స్పర్శేంద్రియము : అవేమీ కావు. మేమే సమస్త ఇంద్రియములలో గొప్పవారము. స్పర్శ జ్ఞానము లేకపోతే ఈ జీవుని దేహములోని అంతర విభాగములు ఎట్లా రక్షించబడతాయి? జీవునికి స్పర్శ సుఖము మించిన సుఖమేమున్నది? మేమే చర్మముగా శరీరమునకు రక్షణ కవచము. మేమే లేకుంటే తదితర ఇంద్రియములు ఎందుకన్నా పనికివస్తాయా? లేవు. స్పర్శానందము, శరీరక్షణకవచము అగు మావలననే తదితర ఇంద్రియములు కూడా మన గలుగుచున్నాయి. కనుక మేమే ఇంద్రియములన్నిటిలో ముఖ్యాతి ముఖ్యము.

రసేనేంద్రియము : పదార్థముల ‘రుచి’ అనే మాధుర్యాన్ని జీవునికి అందించేది మేము. ఆహారమును శరీరములోనికి పంపేది మేము. మేమే లేకుంటే తదితర ఇంద్రియములు నిలువజాలవు. ఆహారం లేకుంటే దేహము మనలేదు కదా! కనుక మేమే గొప్ప.
ఘ్రానేంద్రియము : ఈ జీవునికి సువాసన సుఖము అందించేది మేము. కనుక మేమే గొప్ప.

ఈ విధంగా ఇంద్రియములన్నీ వాదులాడుకుంటూనే తమతమ పనులను ఆ జీవుని దేహములో నిర్వర్తిస్తూ ఉండసాగాయి.

ఒకానొకరోజు మృత్యుదేవత ఆ జీవుని జీవించి ఉన్న శరీరమును సమీపించి, ఇంద్రియ శక్తులను నిరోధిస్తూ మ్రింగివేయసాగింది.
ఇంకేమున్నది? వాక్కు, శ్రవణము, చూపు, స్పర్శ, రసేంద్రియము మొదలైనవన్నీ నిరోధించబడుచూ నిస్తేజము అవసాగాయి. దుఃఖము, వినాశనము పొంద ప్రారంభించాయి.

అప్పుడు కూడా శరీరము జీవించియే ఉన్నది. అది గమనించి మృత్యువు శరీర మధ్యనగల ముఖ్యప్రాణమును కూడా గ్రహించ యత్నించింది. సమస్త ఇంద్రియములను నిరోధించి గ్రహించగలిగిన మృత్యువు ముఖ్య ప్రాణమును ఏమీచేయలేకపోయింది. అట్టి ముఖ్య ప్రాణము ఏమాత్రము కూడా దుఃఖము, నాశనము పొందలేదు.

అప్పుడు ఇంద్రియములన్నీ సమావేశమై - ‘‘మనందరిలో ప్రాణమే శ్రేష్ఠము. కనుక మనము ఈ మృత్యువు వలన నశించకుండా ఉండాలంటే ప్రాణమునే ఆత్మగా భావించి, ప్రాణములో ప్రవేశించి, ప్రాణ స్వరూపమును సంతరించుకోవలసిందే। వేరే త్రోవలేదు’’.

ఆ విధంగా వాక్కు చూపు మొదలైన ఇంద్రియములన్నీ ప్రాణముతో మమేకమై, ఆత్మరూపం సంతరించుకోసాగాయి.
అందువల్లనే ఇంద్రియములన్నీ ప్రాణరూపములేనని, ప్రాణముయొక్క అంశలేనని, స్వతఃగానే ప్రాణమునకు, ఆత్మకు అభిన్నమని చెప్పబడుచున్నది.

⌘⌘⌘

ఈ విధంగా ఎవ్వరైతే దేహములోని ఇంద్రియములన్నీ కూడా ముఖ్య ప్రాణాత్మకమేనని, ముఖ్య ప్రాణముయొక్క తేజో విభవములని తెలుసుకొని ఉంటాడో - అట్టివాడు తాను జన్మించియున్న వంశమునకు యశస్సు తెచ్చి పెట్టగలడు. ప్రాణము సర్వాత్మకము.

ప్రాణతత్త్వము గురించి ఎరిగిన విద్వాంసుని ఎవరు ద్వేషిస్తారో, అట్టివారు కష్టముల పాలు అవగలరు. ఉపద్రవములు పొందగలరు. ఎందుకంటే అట్టివారు తమ ప్రాణమును ద్వేషించినవారే అవగలరు. తమ ప్రాణము బలహీనపరచుకొన్న వారౌతారు.

అందుచేత ప్రాణతత్త్వము ఎరిగిన ప్రాణయోగయుక్తుని (వేత్తను) గౌరవించెదరుగాక! ప్రియముగా ఉండెదరుగాక. ఎందుకంటే ప్రాణము ప్రియరూపమే అయి ఉన్నది కాబట్టి. ఈవిధంగా ప్రాణాత్మ దర్శనము చేయుచుండెదరు గాక।

దేహములో ముఖ్య - అధిదేవత ఎవరు?
(ప్రాణ-వాయుదేవత యొక్క నిరహంకార వ్యాపారము)

ఇప్పుడిక మనము ‘‘ముఖ్యాధిదేవత ఎవరు?’’ - అనే విశేషమును గురించి వివరించుకుంటున్నాము.

⌘

ఒక సందర్భములో అగ్ని, సూర్యుడు, చంద్రుడు తదితర దేవతలు ‘‘ఈ దేహములోను, ఈ విశ్వములోను కనబడేదంతా మా ప్రతాపమే’’ అని అహంకరించసాగారు.

అధిదైవతం అహమేవ। ‘‘జ్వలిష్యామి అహమ్। ఇతి అగ్నే దధ్రే। (శ్లో।। 22)।
‘‘అధి దేవతనగు నేను దేనినైనా సరే కాల్చి బూడిద చేయగలను’’ అని అగ్ని అహంకరించి ఎడతెగకుండా సర్వము దహించసాగింది.

‘‘తప్స్యామి అహమ్’’ - ఇతి ఆదిత్యో।
అప్పుడు సూర్యుడు అహంకరించి ‘‘ఇక నా గొప్పతనం చూడండి। సమస్తమును నా వేడిమితో తపింపజేస్తాను’’ అని అహంకరించి ఎడతెగకుండా తపింపజేయసాగారు. తన వేడిమితో సమస్తము ఎండింపజేయసాగారు.

‘‘భాస్యామి అహమ్’’ ఇతి చంద్రమా। (మం।।శ్లో।। - 22)। -
‘‘నేనెంతవాడినో చూడండి. అన్నీ వెలిగించుచూనే ఉండగలను!’’ అని ఎడతెగకుండా చంద్రమసము ప్రకాశింప జేయసాగింది.

అట్లాగే దేవతలందరు కూడా అహంకారము పొందినవారై వారి వారి ప్రకృతి శక్తి ప్రదర్శనములను ఎడతెగకుండా అనువర్తింపజేయసాగారు.

అయితే ముఖ్య ప్రాణదేవత మాత్రం ఇదంతా చూస్తూ కూడా ఏమాత్రము అహంకారము పొందనేలేదు.

వాక్కు మొదలైన సమస్త ఇంద్రియముల మధ్యగా వర్తించే ప్రాణశక్తిగా వాయుదేవత మాత్రం తన వ్యాపారమును (Its Functioning) ఎప్పటిలాగానే కొనసాగించింది. మౌనంగా, నిగర్వంగా, నిశ్శబ్దంగా, నిరహంకారముగా తనయొక్క విద్యుక్త ధర్మములను యథావిధిగా నిర్వర్తించసాగింది. వాయువు సమస్త ఇంద్రియ ప్రాణముల మధ్యగా ముఖ్య అధిదేవత అయి అహంకారము ఏమాత్రము పొందక చరించసాగింది.

అందుచేత ‘‘ఆధ్యాత్మము’’ ‘‘అధి దైవతము’’ అను రెండు సవివరణాత్మకంగా మీమాంస చేసి - వేదవాఙ్మయము (వేదమాత) - ‘‘వాయుస్వరూపము యొక్క వ్రతము భంగము కాదు?’’ - అని నిర్ణయిస్తూ స్తుతులను ప్రసాదిస్తోంది. (నమస్తే వాయో। త్వమేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసి। త్వమేవ ‘‘ప్రత్యక్షం బ్రహ్మ’’ వదిష్యామి। ఋతం వదిష్యామి। సత్యం వదిష్యామి। తత్ మాం అవతు। తత్ వక్తారమ్ అవతు। - అను రూపంగా అనేకచోట్ల ప్రాణస్తుతులను, వాయుస్తుతులను వేదాధ్యాయనులకు అందిస్తోంది).

దేవతల వాయుదేవతా వ్రతము- (లేక) - ‘‘ప్రాణదేవతా వ్రతము’’ । ‘‘అభగ్న వ్రతము’’।

ప్రాణముయొక్క సంచలనశక్తియే వాయువు రూపంగా ఈ జగద్దృశ్యములో పరిఢవిల్లుతోంది.

‘‘సూర్యుని ఉదయాస్తమయములు ఎక్కడినుండి? ఎక్కడివరకు?’’ అనే విశేషము వేదవేద్యులచే పరిశోధించబడగా, (అధ్యయనము చేయబడగా) ‘‘సూర్యుడు అధిదేవతా స్వరూపుడై వాయునుండియే ఉదయిస్తున్నారు. వాయువునందే అస్తమిస్తున్నారు’’ అని తెలుసుకొని (వారిచే) ప్రకటించబడుతోంది. ఇంద్రియములన్నీ ‘‘తాము ప్రాణ వాయు ప్రదర్శన రూపములే’’- అని గమనించాయి.

ఇది ఎరుగుచూ ఉన్న వాక్కు, స్పర్శ, చూపు, రసము, గంధములకు సంబంధించిన అధి దేవతలంతా కూడా (అధి దేవతాస్వరూపులైన ఆకాశము, భూమి, సూర్యుడు, రసదేవత, గంధదేవత మొదలైన వారంతా) - ‘‘వాయుదేవతా ఉపాసనవ్రతము’’ - చేయుచుండసాగారు. తదితర సమస్త దేవతలు కూడా ‘‘వాయు దేవతావ్రతము’’ (లేక) ‘‘ప్రాణదేవతా వ్రతము’’ నిర్వర్తిస్తూ ఉంటున్నారు.

మృత్యువు యొక్క పరిధులను అధిగమించి ‘‘అమృత స్వరూపులు’’ అయ్యే నిమిత్తమై దేవతలు కూడా ఇంద్రియ వ్యాపారములన్నీ ‘ప్రాణము’ నందు ‘ఏకము’ చేసి ‘వాయుదేవతా వ్రతము’ లేక ‘ప్రాణదేవతా వ్రతము’ను అనునిత్యంగా నిర్వర్తిస్తూ, ఆత్మతో మమేకమై ప్రకాశించుచున్నారు. అట్టి దేవతావ్రతము ‘‘అభగ్న వ్రతము’’ అని కూడా చెప్పబడుతోంది. (మానవులకు కూడా ఇది మార్గదర్శకము).

⌘⌘⌘

అందుచేత ‘‘మృత్యువు నన్ను సమీపించకుండును గాక’’ - అని ఉత్తమాశయము గల యోగాభ్యాసులు (యోగులు) -

అట్టివాడు సర్వపాపముల నుండి విముక్తి పొందగలడు.

అట్టి ప్రాణ వ్రతమును ప్రారంభించువాడు ఆ వ్రతమును తృప్తిగా చివరివరకు నిర్వర్తించి, పరిసమాప్తి చేయునుగాక।

ఆత్మజ్ఞానము పొందుతూ, సర్వత్రా ఆత్మదర్శనము నిర్వర్తిస్తూ ఆత్మగా తన స్వరూపము సిద్ధించుకొనేవరకు ప్రాణోపాసన కొనసాగించునుగాక।

మధ్యలో ఏర్పడే భంగములను (Hurdles) లెక్కచేయక శ్రద్ధా-భక్తులతో ‘‘సర్వత్రా ప్రాణతత్త్వదర్శనము’’ అనే ప్రాణవ్రతము నిర్వర్తించునుగాక. మధ్యలో కలిగే ఆయా ఇబ్బందులకు వశుడై ప్రాణోపాసనను ఆపరాదు. ఆవిధంగా ప్రాణోపాసన ‘ఆత్మతృప్తి’ పొందేవరకు కొనసాగించకపోతేనో? అట్టివాడు ప్రాణదేవతచే తిరస్కృతుడు కాగలడు.

కాబట్టి మానవుడు అట్టి ‘‘ప్రాణవ్రతము’’ను పట్టుదలగా ఆచరిస్తూ, ప్రాణదేవతయొక్క అనుగ్రహముచేత సారూప్య (సర్వత్రా ప్రాణశక్తిగా దర్శనము), సాలోక్య (సమస్తలోకములుగా ప్రాణరూపముగా భావించటము), సామీప్య (స్వస్వరూపమును ప్రాణశక్తిగా ఎరిగి ఉండటము), సాయుజ్య (తానే ప్రాణ - ప్రాణేశ్వర స్వరూపముగా ప్రకాశించటము) లను ఇక్కడే సిద్ధించుకోగలడు.

3–6.) షష్ఠమ బ్రాహ్మణము - నామ-రూప-కర్మ చమత్కారం
(Name, Form and Functioning)

త్రయం వా ఇదం - ‘నామ’ ‘రూప’ ‘కర్మ’।
ఈ అనుభవగుచున్న సమస్త సృష్టి కూడా మూడు విశేషములచే మూర్తీభవించినదై ఉంటోంది.
(1) నామము
(2) రూపము
(3) కర్మ
(Name, Form and Functioning)

(1) నామము

తేషాం నామ్నాం ‘‘వాక్’’।
నామముగా ఉన్నది ‘వాక్కు’యే. (అనగా) వాక్కే నామములకు కారణము.

వాక్కు నుండే సమస్త నామములు జనిస్తున్నాయి.
వాక్కు సమస్త నామములకు సామాన్యము(Common to all words) అయి ఉన్నది.
వాక్కే సమస్త నామములకు సమానము. (Sound is equal to all speakings).
వాక్కే అన్ని నామములను ధరిస్తోంది కూడా।
వాక్కే సమస్తమైన నామములకు బ్రహ్మము. బ్రహ్మస్వరూపము.

వాక్కు ఉపాదానకారణము. నామము నిమిత్తకారణము.

(2) రూపము

ఇక రూపము గురించి చెప్పుకుందాము.

నామము రూపమునకు ఇవ్వబడిందే కదా।
వస్తువు యొక్క తెలుపు, ఎరుపు, ఆకుపచ్చ, పసుపుపచ్చ, నీలము, లేతనీలము, నలుపు, ముదురు నలుపు మొదలైన రంగులన్నీ ఈ జీవునికి ఎట్లా తెలియవస్తున్నాయి? ఎట్లా గుర్తింప బడుచున్నాయి? నేత్రేందియము చేత (కళ్లుతో చూడటము చేత).

అయితే, నేత్రావయము స్వయముగా చూడగలదా? లేదు. కళ్లు (జీవునికి) ఉపకరణములు (Like a spectacle) మాత్రమే మరి? కళ్లలో ‘చూపు’ అనే తేజస్సు ఉన్నది.

నేత్రేంద్రియ తేజస్సు ఎవరిది? జీవునిది. జీవుడు ఎవ్వడు? పరమాత్మయొక్క అంశరూపుడు.

కనుక, రూపాత్మకమైనదంతా కూడా పరమాత్మయొక్క తేజోవిభవమే.

⌘⌘⌘

సమస్త రూపములు నేత్రము (కళ్లు) చేతనే ‘తెలియబడినవి’ అగుచున్నాయి. అందుచేత కళ్లను ‘నేంత్రేంద్రియము’ అని పిలుస్తున్నాము.

అట్టి చక్షురింద్రయమే సమస్త రూపానుభవములకు కారణముగా ఏర్పడి ఉంటోంది.
- సమస్త రూపములు చక్షురింద్రియమునుండియే జనిస్తున్నాయి (పుట్టుకొస్తున్నాయి).

అట్టి చక్షురింద్రయ (చూపు) తేజో విశేషమే సమస్త రూపములతో ఆ రూపములను గుర్తించటానికి కల్పించబడే నామములతో - ఏకము, సమానము, అద్వితీయము అగుచున్నది.

ఈ విధంగా నామరూపములు అన్నీ కూడా - ‘చూపు’ అనబడే తేజోవిభవమే. ఈ చూడబడే సమస్తము కూడా ద్రష్టకు చెందిన తేజోరూపమగు ‘‘చూపు’’కు వేరు కాదు. వేరుగా లేదు.

చూపు, చూచువాడు, చూడబడునది - ఈ మూడు కూడా ఆత్మయొక్క త్రిమూర్తిత్వ ఏకకళాప్రదర్శనమే।

కనుక, ఈ సమస్త దృశ్యము ఏకమగు ఆత్మయే. పరబ్రహ్మస్వరూపమే.

(3) కర్మ

ఇక ఇప్పుడు జగద్దృశ్యముయొక్క మూడవ మూల పదార్థమగు ‘కర్మ’ గురించి చెప్పుకుంటున్నాము.

‘కర్మచేయాలి’ అంటే-దేహము ఉండాలి. దేహమే కర్మలకు కారణము - అని చెప్పబడుతోంది. శరీరమునుండే సర్వకర్మలు పుట్టుచున్నాయి. ఇదియే సమస్త కర్మలపట్ల ఏకరూపము. చూడటం, వినటం, మాట్లాడటం మొదలైన కర్మలన్నిటికీ సామ్యరూపము ఈ శరీరమే.

సమస్త కర్మలను ధరిస్తున్నది ఈ శరీరమే కాబట్టి ‘‘సమస్త కర్మలకు ఈ దేహమే ఆత్మస్వరూపము’’ అని కూడా అభివర్ణించబడుతోంది.

నామరూపములతో కూడి దేహము ప్రకృతిలో అగుపిస్తున్నది. ప్రకృతి ఆత్మయొక్క తేజో విభవమే।

⌘

నామ రూప కర్మలు - ఈ మూడు కూడా ఒక్కటిగా అయి ‘దేహము’ అవటం జరుగుతోంది. దేహము ‘దేహి’ యొక్క విన్యాసము. దేహి సర్వదా ఆత్మస్వరూపుడే. ఈ విధంగా సమస్తము అమృతమగు ఆత్మయే।

తదేతత్ అమృతగ్ం సత్యేనచ్ఛన్నం। అమృత రూపమగు స్వస్వరూపాత్మ ‘‘సత్యము’’ చేతనే ఆవరించబడినదై ఉన్నది.

ప్రాణో వా అమృతం నామరూపే సత్యం। తాభ్యాం అయం ప్రాణశ్ఛన్నః। (మం।।శ్లో।। - 3)। ఆత్మయొక్క చేతన స్వరూపము ప్రాణము.

అట్టి ‘ఆత్మ-శక్తి’ ఏకరూపము అయి ఉండి కూడా అనేకములగు నామరూపములచే చమత్కారంగా కప్పబడి ఉన్నది. ప్రాణము నామరూపములకు చాటుగా, గుప్తముగా కప్పబడిఉన్నది.

   సత్యమే - ఆత్మ।
   ఆత్మయే ప్రాణము।
   ప్రాణమే ఈ సమస్తము కూడా। జీవాత్మ పరమాత్మయొక్క అంశయే।

ఏకము అక్షరము అగు పరమాత్మయే లీలగా జీవాత్మగా కూడా అయి విరాజిల్లుచున్నారు.


ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - తృతీయాధ్యాయే షష్ఠమ బ్రాహ్మణమ్।

🙏 🌹 బృహదారణ్యకోపనిషత్ తృతీయ అధ్యాయము సమాప్తము 🌹 🙏

శుక్ల యజుర్వేదాంతర్గత

9     బృహదారణ్యకోపనిషత్ - శ్లోక తాత్పర్య పుష్పమ్

బృహదారణ్యకోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయః

4–1.) ప్రథమం బ్రాహ్మణమ్ - అజాతశత్రు బ్రాహ్మణమ్

శ్లో।। స యథా ఊర్ణనాభిః తన్తునా ఉచ్చరేత్, (ఉత్+చరేత్),
యథా అగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులింగాపి ఉచ్చరన్తి,
ఏవమేవ అస్మాత్ ఆత్మనః సర్వే ప్రాణాః
సర్వే లోకాః సర్వే దేవాః సర్వాణి భూతాని ఉచ్చరన్తి।
- ఇతి ఉపనిషత్ - (4–1–20)

సాలెపురుగు దేహమునుండి తంతువులు బయల్వెడలుచున్నట్లుగా, అగ్నినుండి చిన్న విస్ఫులింగములు బయలు దేరుచున్నట్లుగా - ‘ఆత్మ’ నుండియే పంచ ప్రాణములు, లోకములు, దేహములు, సమస్త జీవులు, పంచభూతములు బయల్వెడలుచున్నాయి, చరిస్తున్నాయి, లయిస్తున్నాయి.
1) ఓమ్, దృప్త బాలాకిః హ
అనుచానో గార్గ్య ఆస।
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుం
‘‘కాశ్యం బ్రహ్మ తే
బ్రవాణి’’। ఇతి।
 ‘బలాక’ అను ఒక యోగికి ‘బాలాకి’ అనే కుమారుడు ఉన్నారు. ఆయన గార్గ్యుడు అనే వ్యవహార నామము కలిగి ఉన్నారు. ఆయన బ్రహ్మము గురించి ఉపాసిస్తూ, అనర్గళముగా ఉపన్యసించగల గొప్ప వక్త. ఆ గార్గ్యముని తపశ్శాలి, శాస్త్రజ్ఞాని కూడా!

ఒకరోజు ఆయన ఆత్మతత్త్వమును మననము చేయదలచారు. కాశీరాజు అగు అజాతశత్రు మహారాజును సమీపించారు. మహారాజు ఆయనకు అతిధి మర్యాదలు సమర్పించారు. ‘‘అయ్యా! ఊరకరారు మహాత్ములు! ఏమి సేవ చేయగలను? ఆజ్ఞాపించండి!’’ అని పలికారు. అప్పుడు గార్గ్యముని ‘‘ఓ మహారాజా! కాశీరాజా! పరబ్రహ్మము గురించి మనము చెప్పుకుందాము. బ్రహ్మోపాసన ఎట్లా చేయాలో వివరించుకుందాం’’ - అని పలికారు.
సహోవాచ అజాతశత్రుం :
సహస్రం ఏతస్యాం
వాచి దద్మో జనకో।
జనక ఇతి వై జనా
ధావన్తి - ఇతి।
 అజాతశత్రు మహారాజు: ‘‘హే బ్రహ్మన్! గార్గ్య మునీశ్వరా! బాలాకీస్వామీ! చాలా సంతోషము. మునులు, మహనీయులు, బ్రహ్మవేత్తలు అగు మహానుభావులు అనేక మంది ‘‘జనక మహారాజే గొప్ప శ్రోత! అందుచేత మిధిలా నగరానికి వెళ్లి బ్రహ్మోపాసన గురించి ఆత్మతత్త్వమును ఉపదేశించి వారిని ఒప్పించెదముగాక! వారి సన్మానము పొందెదము గాక!’’ అని జనక మహారాజును దర్శిస్తూ ఉంటారు. అటువంటిది, మీరు పరబ్రహ్మము గురించి చెప్పటానికి వచ్చి, నన్ను కూడా జనక మహారాజు వలె సన్మానించినట్లుగా చేస్తున్నారు. మీ వాక్కు మహాప్రసాదముగా భావిస్తూ, ముందుగా మీకు వేయిగోవులను గురుభక్తి పూర్వకముగా సమర్పిస్తున్నాను. దయచేసి స్వీకరించండి!’’
2. స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ ‘‘అసావాదిత్యే పురుష’’
ఏతమ్ ఏవ అహం
‘బ్రహ్మ’ ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని : మీరు ఈ విధంగా బ్రహ్మమును ఉపాసించండి. ‘‘ఏ పురుషుడైతే సూర్యునియందు పరిపూర్ణుడై ఉన్నారో’’, ఆయననే నేను ఈ నా ఈ దేహ - ఇంద్రియములతో పరబ్రహ్మతత్త్వము కొరకై ఉపాసిస్తున్నాను.
ఆ ఆసావాదిత్య పురుషుడే జగత్తుకంతటికీ పరమ పురుషుడు. ఆయనను మీరు ఉపాసిస్తే ఆ సూర్యభగవానుడు బ్రహ్మజ్ఞానము అనుగ్రహించగలరు. ఈ విధంగా సూర్యుని ఉపాసిస్తూ ఉంటే (ఆయన బోధనలచే) బ్రహ్మమును తెలుసుకోగలము. మీరు అట్లే ఉపాసించండి.
సహోవాచ అజాతశత్రుః :
మామై తస్మిన్ (మాం ఏతస్మిన్) సంవదిష్ఠా।



అతిష్ఠాః సర్వేషాం భూతానాం



మూర్ధా రాజేతి వా,

 అజాత శత్రువు : అయ్యా! పరబ్రహ్మము అనునది సూర్యుని ఉపాసించి తెలుసుకోవాలని, బ్రహ్మోపాసన అనగా అంతమాత్రమేనని నేను న సంవదిష్ఠా। అనుకోవడం లేదు. (ఇది నాకు ఇతఃపూర్వమే తెలియును. ఈ విషయమై తర్జనభర్జనలు అఖర్లేదు కూడా)।

-‘పరబ్రహ్మమే సూర్యునిగా కూడా ఉన్నది’ అను అనన్యోపాసనయే ఉపాయము.
(బంగారము అన్ని బంగారు ఆభరణములకు అధిష్ఠానమైన తీరుగా),
- సమస్త భూతజాలమును తనయందు కలిగి ఉండి, సమస్తమును అతిక్రమించి, సమస్త జీవులకు అధిష్ఠానము అయినవాడుగాను

- సమస్త జీవులకు మూర్ధము (శిరస్సు) అయినవారు గాను,
- సర్వ జీవులను పరిపాలించు రాజుగాను, →
నేను ఆ పరబ్రహ్మముగా ఉపాసన చేస్తున్నాను.

అహం ఏతం ఉపాస ఇతి।
స య ఏతం ఏవం ఉపాస్తే అతిష్ఠాః
సర్వేషాం భూతానాం మూర్థా రాజా భవతి।


(సంవదనమ్ = ఆలోచనవశమై ఉండటము)
సంవలితుడు = చుట్టుకొనబడినవాడు)
(సంవదిష్ఠము = అట్లాగే అనటము)
 సర్వ జీవులుగాను, సర్వజీవులను అతిక్రమించిన తత్త్వముగాను ఎవ్వరు ఆ పరమాత్మను ఉపాసిస్తారో,
అట్టివాడు సర్వ భూతజాలములకు శిరస్సు వంటివాడుగాను, ప్రధానుడుగాను, రాజాధిరాజుగాను కాగలడని నేను దర్శించుచున్నాను.

అట్టి ఆ పరబ్రహ్మమే సూర్యునిలో - సూర్యమండలా భిమానిగాను, సూర్య తేజస్సుగా కూడా ఉన్నారని భావిస్తున్నాను.
3. స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అసౌ ‘‘చన్ద్రే పురుష’’
ఏతం ఏవ, అహం ‘బ్రహ్మ’
ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని : అట్లాగా? సరే! మనమంతా ఆహారముపై ఆధారపడి ఉన్నాము కదా! ఇక నేను ఔషధరూపుడు, అన్నదాత, ప్రశాంత నిలయుడు అగు చంద్రునిలో గల పురుషతత్త్వమును ‘‘పరబ్రహ్మము’’ కొరకై ఉపాసించుచున్నాను. ఆ చంద్రలోకాభిమాన పురుషుని బ్రహ్మోపాసన కొరకై అర్చిస్తున్నాను. (మీరు అట్లే చేయండి).
సహ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠా।

బృహత్ పాణ్డరవాసాః
సోమో రాజేతి వా, అహం
ఏతం ఉపాస ఇతి।
 అజాతశత్రువు : అట్లు కాదు. (“బ్రహ్మోపాసన కొరకై చంద్రోపాసన కాదు - అని నాకు అనిపిస్తున్నది. సూచిస్తున్నాను. మీరు చెప్పునది ఇంతకుముందే నాకు తెలుసు. మనం ఈ విషయం వాదించుకోవలసిన పనిలేదు. నేను స్పష్టముగా ఎరుగుచున్నదానికి నేను వాదించి నమ్మించటమెందుకు?”).

బృహత్‌స్వరూపమగు పరబ్రహ్మమే చంద్రునిలో ఓషధపురుషునిగా కూడా ఉన్నదని చూస్తూ, అట్టి సర్వే సర్వత్రా ప్రకాశమానమై నిండి ఉన్న దానిని పరబ్రహ్మముగా ఉపాసిస్తున్నాను. చంద్రపురుషునిగా కూడా ఉన్న బ్రహ్మమును ఉపాసిస్తున్నాను.
స య - ఏతం ఏవం
ఉపాస్తే అహరహర్హ
సుతః ప్రసుతో భవతి।
న అస్య అన్నం క్షీయతే ।।
 చంద్రమండలాభిమానిగా కూడా ఉన్న పురుషుడు అఖండమగు ఆత్మ పురుషుడే పరబ్రహ్మమే. ఏ పురుషుడు ప్రతిరోజు యజ్ఞమునందు సుత-ప్రసుత (ప్రకృతి-వికృతి) స్వరూపుడై ఉన్నారో, ఆ రీతిగా పరమపురుషుడే చంద్రునియందు చంద్ర మండలాభిమానిగా కూడా ఉన్నారని ఎరుగుచున్నాను. ఉపాసించు చున్నాను.
(‘‘చంద్రుడే పరబ్రహ్మము’’ - అని ఉపాసించుట లేదు). పరబ్రహ్మమే చంద్రుడుగా కూడా ఉన్నారు’’ అని బ్రహ్మమును ఉపాసించువారికి అన్నము (అనుభూతి- అనుభవము) కొనసాగుచూనే ఉంటుందిగాని, క్షీణించదు.
4. స హ ఉవాచ గార్గ్యో।
య ఏవాసౌ ‘‘విద్యుతి పురుష’’
ఏతం ఏవ అహం-
‘‘బ్రహ్మ’’ ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని : ఏ పురుషుడు మెరుపునందు (తేజస్సునందు) కాంతి స్వరూపుడై ప్రకాశిస్తున్నారో, ఆ విద్యుత్ అభిమాన పురుషుని నేను బ్రహ్మము కొరకై ఉపాసిస్తున్నాను.
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠాః।
తేజస్వీ ఇతి వా అహం ఏతం ఉపాస ఇతి।
 అజాతశత్రువు : అట్లా అని నాకు అనిపించటము లేదు. అయితే, పరబ్రహ్మమే తన లీలా- క్రీడా-మహిమా విశేషము చేత తేజోరూపుడుగా, తేజస్విగా విశ్వమునందు సర్వత్ర ఉన్నారని ఉపాసిస్తున్నాను. విద్యుత్ (తేజస్సు) ఆత్మదేవుని పురుషకారమే।
స య ఏతం ఏవం ఉపాస్తే తేజస్వీ,
హ భవతి। తేజస్వినీ హాస్య ప్రజా భవతి।
 ఎవ్వరైతే బ్రహ్మమే సూర్య-చంద్ర-అగ్ని తేజో (విద్యుత్) రూపమై జగత్తునందు ప్రకాశమానమగుచున్నారని ఉపాసించుచున్నాడో, అట్టివాడు తేజోవంతుడు అగుచున్నాడు.
అంతేకాదు. ఆతని సంతానము, శిష్యులు కూడా తేజోవంతులు కాగలరు.
5. స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘‘ఆకాశే పురుష’’
ఏతం ఏవ అహం-
‘బ్రహ్మ’ ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని :
ఆకాశమునందు ఆకాశాభిమాని యగు ఏ పురుషుడు ఉన్నారో, సర్వము తనయందు కలిగి యున్నారో, ఆయనను బ్రహ్మము కొరకై నేను ఉపాసిస్తున్నాను. మీరూ ఆ ఆకాశభిమాన పురుషుడే పరబ్రహ్మమని ఉపాసించవచ్చు.
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠాః।
 అజాతశత్రువు : ‘పరబ్రహ్మమనగా ఆకాశపురుషుడే’ - అనునది పరిమితిగా ఉపాసించటము అవగలదు. ఆ పరమ పురుషుని పరిమితము చేయటానికి కుదరదు. పరమ పురుషుని ఆకాశ పురుషునికి పరిమితము చేసి నేను ఉపాసించటము లేదు.
పూర్ణం అప్రవర్తి ఇతి వా
అహం ఏతం ఉపాస ఇతి।
 పరబ్రహ్మము పరిపూర్ణుడని, క్రియాశూన్యుడని, అప్రవర్తి అని, ఆకాశస్వభాముచే పరిమితుడు కాడని, తన యందు ఆకాశాది తత్త్వలేమి లేనివాడని నేను ఉపాసించుచున్నాను.
స య ఏతం ఏవం
ఉపాస్తే పూర్యతే (హ)
ప్రజయా పశుభిః। న అస్య
అస్మాత్ లోకాత్ ప్రజోద్వర్తతే ।।
 ఎవ్వరైనా ఆయన ఆకాశరూపము అగుటలేదని, ఆయనయే ఆకాశముతో సహా సర్వము అయి ఉండినట్లు (అజ్ఞానముచే) కనిపిస్తున్నారని, అట్టి పరమాత్మను ఉపాసిస్తారో.., అట్టి పరమాత్మను పూర్ణముగా ఉపాసించువాడు తాను కూడా సంతానము - పశుసంపదతో పూర్ణుడుగా అగుచున్నాడు. అట్టి ‘‘పూర్ణమదః-పూర్ణమిదమ్’’గా ఉపాసించువాని లోకములు విభేదము విభేదముకాదు. లోకములన్నీ తనయందు కలిగి ఆతడు పూర్ణుడగుచున్నాడు.
6. స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘‘వాయౌ పురుష’’
- ఏతం ఏవ అహం -
‘‘బ్రహ్మ’’ ఉపాస ఇతి।।
 గార్గ్యముని : అయ్యా! అజాతశత్రు మహారాజా!
వాయువునందు ఏ వాయు అభిమాన దేవత ఉండి, వాయువు యొక్క చలనములకు కారణమగుచున్నారో, ఆయననే మనము పరమపురుషునిగా, బ్రహ్మముగా ఉపాసించాలి. ఈ ప్రపంచంలోని సర్వ చలనములకు ఆవల, అందుకు కారణమగు ప్రజ్ఞారూపుడు - వాయుదేవుని ‘బ్రహ్మము’గా ఉపాసిస్తున్నాను. (బ్రహ్మముయొక్క సిద్ధికై మీరూ ఇది నిర్వర్తించండి).
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠా।
 అజాతశత్రువు : పరమాత్మను వాయు ఇత్యాది అభిమానిగాను, వాయు చలనములకు కారకుడుగాన మాత్రమే చూడాలని, ఉపాసించాలని నేను ఒప్పుకోవటము లేదు.
ఇన్ద్రో వైకుణ్ఠో అపరాజితా
సవే(నే)తి వా
అహం ఏతం ఉపాస
 ‘‘ఆ పరమ పురుషుడే (అఖండాత్మ భగవానుడే) ఇంద్రియములకు - త్రిలోకములకు అధిపతియగు ఇంద్రుడుగాను, ఈ సర్వజగత్తులో వాయు స్థితి-వాయు చలన కారకుడగు జిష్ణువుగాను, అపరాజిష్ణువుగాను (పరాజయము పొందనట్టి తత్త్వముగాను) ప్రదర్శనమగుచున్నారని నేను ఉపాసించుచున్నాను.
(ఇతి) స య ఏతం
ఏవం ఉపాస్తే జిష్ణుః హ
అపరాజిష్ణుః భవతి,
అన్యతస్త్య జాయీ।
 ‘‘పరమాత్మ ఇదియే’’ - అనే భావముతో ఉపాసించవలసిన పనేమున్నది? పరబ్రహ్మమే ఈ ఈ సమస్త విధములుగా ప్రకాశించుచున్నదని గమనిస్తూ ఉపాసించువాడు విజయశీలుడు, పరాజయము లేనివాడు, శత్రుజయమును సిద్ధించుకొనువాడు అగుచున్నాడు. అన్యత్వమంతా మొదలంట్లా జయించినవాడగుచున్నాడు. అనన్యత్వమునకు చేరుచున్నాడు.
7. స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘‘అగ్నౌ పురుష’’
ఏతం ఏవ అహం-
‘బ్రహ్మ’ ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని : సరే! ఇది వినండి. అగ్నియందు ఏ అభిమాన దేవతా పురుషుడు (అగ్ని దేవుడు), ఉన్నారో, ఆయననే నేను ‘బ్రహ్మము’గా ఉపాసించుచూ ఉన్నాను. కనుక బ్రహ్మముకొరకై అగ్నిపురుషుని ఉపాసించ వలసినదిగా చెప్పుచున్నాను. మనము అగ్నిరూప ప్రజ్ఞాదేవతను ఉపాసిస్తూ ఆత్మతత్త్వము ఎరుగగలము.
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠాః।
విషా సహిః ఇతి వా అహం
ఏతం ఉపాస ఇతి। స య
ఏతమ్ ఏవం ఉపాస్తే
విషా సహిః హాస్య (హ అస్య) ప్రజా భవతి।
 అజాతశత్రువు: అయ్యా! అది కూడా నేను ‘ఔను’ అని అనటము లేదు.
(సర్వదా సిద్ధము, ప్రసిద్ధము అయిన) పరబ్రహ్మమును - ‘‘అట్లా సిద్ధించగలదు’’ అని ఎట్లా నిర్వచిస్తాము? లేదు. ఆ పురుషోత్తముడు (పరబ్రహ్మము) సర్వ విషయములు తానే అయి, విషయములన్నిటికి అతీతుడై, సాక్షి అయి ఉన్నవారుగా నాచే ఉపాసించబడుచున్నారు. అగ్ని యందు, వాక్కునందు, హృదయమునందు అభిమానిగా ఉన్నది. ఆ పరమాత్మయే - అని నేను ఉపాసించుచున్నాను. పరమాత్మను సర్వ విషయ స్వరూపుడుగాను, నిర్విషయునిగాను ఎవ్వరు ఉపాసిస్తారో, (పరమాత్మన విసాసహిగా.. సర్వము సహించువాడుగా ఉపాసిస్తాడో).. అట్టివాడు ఇతరులను సహించువాడగుచున్నాడు. ఆతని సంతానము కూడా అట్టివారే అగుచున్నారు.
8) స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘అప్సు పురుష’
ఏతం ఏవ అహం-
‘బ్రహ్మ’ ఉపాస ఇతి।।
 గార్గ్యముని : అయితే రాజా! జలమునందు ఏ ప్రతిబింబ/ప్రతిరూప పురుషుడు గలరో ఆయననే నేను బ్రహ్మము కొరకై (ఆత్మీయభావనకై) ఉపాసించుచున్నాను. (మీరూ అట్లే ఉపాసించి బ్రహ్మమును సముపార్జించవచ్చును).
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠాః ।
ప్రతిరూప ఇతి వా
అహమ్ ఏతం ఉపాస ఇతి।
స య ఏతం ఏవం
ఉపాస్తే ప్రతిరూపగ్ం,
హైవై నం ఉపగచ్ఛతి
న అప్రతిరూపం అథో
ప్రతిరూపో అస్మాత్ జాయతే ।।
 అజాతశత్రువు : అయ్యా! అదీ నేను ఒప్పుకోవటము లేదు.
ఆ పరమాత్మ యొక్క ‘ప్రతిరూపము’ అగు అప్సు పురుషుని ఉపాసించు వాడు శ్రుతి-స్మృతి- శాసనములచే చెప్పబడినట్టి ప్రతిరూప (ప్రతిబింబ) ఫలములను మాత్రమే (విషయానుగతమైన ఫలములనేగాని - అసలైన తత్త్వమును కాదు) పొందుచున్నాడని నా మనవి. జలాభిమాన పురుషుడు పరమాత్మయొక్క అంశయే అయి ఉన్నారు.
ఎవ్వరైతే మీరు చెప్పు జలాభిమాన దేవతను ఆ పరబ్రహ్మము యొక్క ప్రతి రూప (అంశ) విశేషముగా ఉపాసిస్తారో,… అట్టివానివద్దకు అనురూపము (అప్రతిరూపము. Original) వచ్చి చేరుతుందేగాని ప్రతిరూపము కాదు. అనుకూలఫలమే చేరుతుంది. ప్రతిరూప ఫలములు కాదు. కాబట్టి బ్రహ్మమే జలమునందు సర్వజీవుల యొక్క త్రాణ-ప్రాణ రక్షక రూపము దాల్చినదై ఉన్నదని ఉపాసిస్తున్నాను.
9. స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘ఆదర్శే పురుష’
ఏతం, ఏవ-అహం-
‘బ్రహ్మ’ ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని : రాజా! నిర్మలమగు అద్దమునందు (దర్పణమునందు) ప్రతిబింబ స్వరూపుడై ఉన్న తత్-అభిమాన పురుషుని నేను ‘బ్రహ్మము’గా ఉపాసించుచున్నాను. (నీవు కూడా అట్టి ఆదర్శపురుషుని ఉపాసించుచూ బ్రహ్మమును సిద్ధింపజేసుకొనవచ్చును).

స హ ఉవాచ అజాత శత్రుః
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠా।
 అజాతశత్రువు : అది కూడా నేను ఒప్పుకోవటము లేదు.
నిర్మల దర్పణము (అద్దము) నందు ప్రతిఫలాత్మకుడైన ప్రాణ స్వరూప పురుషుని విషయమై అద్దాని గురించి నాకు ఇతః పూర్వమే తెలియును.
ఏ పురుషుడైతే నిర్మల దర్పణమునందు కూడా ప్రతిబింబిస్తున్నారో, ఆయనయే నేను - పరమాత్మగా ఉపాసించుచున్నాను.
అంతేగాని ప్రతిబింబిస్తున్న ప్రతిబింబ రూపమును కాదు. బింబమును వదలి ప్రతిబింబ పురుషుని ఉపాసించటమెందుకు? ఎవ్వరు బింబరూపుడై ఉన్నాడో అట్టి పరమాత్మయే పరమ సత్యము. ప్రతిబింబములో సత్యమేమున్నది?
రోచిష్ణుః ఇతి వా
అహం ఏతం ఉపాస ఇతి।
స య ఏతం ఏవం
ఉపాస్తేః రోచిష్ణుః హ భవతి।
రోచిష్ణుః హాస్య (హ అస్య) ప్రజా భవతి।
యథో యైః సన్నిగచ్ఛతి
సర్వాగ్ం స్తానతి రోచతే।।
 పరబ్రహ్మమే రోచిష్ణువు అనబడు ప్రకాశము దీప్తి, కలవాడు.
ఎవరు ప్రతిబింబతత్త్వమును అధిగమించి కేవలదీప్తి స్వరూపుడగు పరబ్రహ్మమునే ఉపాసిస్తారో, అట్టివారు దీప్తి కలవారగుచున్నారు. వారి సంతానము, వారు ఎవరితో సమావేశమైతే వారు కూడా… దీప్తిమంతులగు చున్నారు. అందుచేత అద్దములో ఏ పురుషుడు కనిపిస్తున్నాడో ఆ ప్రతిబింబ ఉపాసన అనునది అన్యోపాసన, అనన్యోపాసనయగు బింబోపాసన ఆత్మోపాసన. ఆత్మను బింబోపాసనగా స్వీకరించి, ఈ జగద్దృశ్యమును ఆత్మయందు ఆత్మకు అభిన్నమైన ప్రతిబింబముగా దర్శిస్తున్నాను.
10. స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం యన్తం పశ్చాత్
‘‘శబ్దోః’’ అనూద్యేతమ్ ఏవ
అహం ‘బ్రహ్మ’ ఉపాస ఇతి।।
 గార్గ్యుడు : సరే! ఇంకొక బ్రహ్మోపాసనా విధానమును చెప్పుచున్నాను. ఒకడు నడిచి వెళ్ళుచూ ఉండగా, ఆతని వెనుకభాగమును అనుసరించి పుట్టుచున్న శబ్దమునే బ్రహ్మముగాను, ఆ బ్రహ్మమే దేహ-ఇంద్రియములు మొదలైన సముదాయమునందు పరబ్రహ్మముగా ఉన్నట్లు నేను ఉపాసిస్తున్నాను. మీరు ఆ నడుచువాని వెనుక నుండు శబ్దమును బ్రహ్మముగా భావించండి.
మరొక అర్థము : శబ్దమును (ఓం నమః శివాయ మొ।।వాటిని) ఉపాసించిన తరువాత నేను బ్రహ్మమును అనుదోతముగా (ప్రకాశించునదిగా) పొందగలను.
సహ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
మామ్ ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠా।
‘అసుర’ ఇతి వా
అహం ఏతం ఉపాస ఇతి।
(అసురుసురు - శ్రమయందు ధ్వని అనుకరణము)
 అజాతశత్రువు : అయ్యా! అట్లా అది పూర్ణ బ్రహ్మోపాసన కాదు. కనుక ఒప్పుకోవటం లేదు.
నేను - మీరుచెప్పుచున్నట్టి ఒకడు నడుచుచూ వెళ్ళుచున్నప్పుడు వినబడే ‘ఉమ్-’ హమ్..’ శబ్దములను ‘ప్రాణము’ యొక్క (ప్రాణాత్మశక్తి యొక్క) ప్రదర్శనముగా ఉపాసించుచున్నాను.
స య ఏతం ఏవం ఉపాస్తే
సర్వగ్ం హైవ అస్మిగ్ం ల్లోక ఆయుః ఏతి।
నైనం పురా కాలాత్ ప్రాణో జహాతి।
 ఎవ్వరైతే - ఈదేహముల కదలికల వలన, నడకలప్పుడు వినబడే శబ్దాలన్నీ (శ్రమయందు ధ్వని అగు) - ప్రాణతత్త్వ విభవముగా ఉపాసిస్తాడో..
అట్టివాడు పూర్ణాయుర్ధాయము పొందగలడు.
ఆయుష్షుకంటే ముందుగా ప్రాణము ఆతనిని విడువదు. అర్థాయుష్కుడవడు!
11 స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘‘దిక్షు పురుష’’
ఏతం ఏవ అహం ‘‘బ్రహ్మ’’ ఉపాస ఇతి
 గార్గ్యముని : అయితే ఇంకొక ఆత్మ-ఉపాసన చెప్పుచున్నాను. వినండి. ‘8’ దిక్కులయందు ఏ పురుషుడు దిక్షు అభిమాని అయి, (అశ్వనీదేవతా స్వరూపుడై) చెవులయందు, ఆకాశమునందు పరిఢవిల్లుచున్నాడో, ఆతడే పురుషుడుగా నేను ఉపాసిస్తూ ఉన్నాను. మీరూ ఆ దిక్షు పురుషుని ఉపాసించి బ్రహ్మమును పొందవచ్చును.
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠా।
ద్వితీయో అనపగ ఇతి వా
అహం ఏతం ఉపాస ఇతి।।
 అజాత శత్రువు : అట్టి దిక్షు పురుష ఉపాసన కూడా నాకు ఒప్పుకోలు కాదు. ఆ పరబ్రహ్మమును→అట్టి దిక్షుపురుషుని కంటే ఆవలిది. రెండవది, దిక్షు పురుషునితో పరస్పరము విడిపోనట్టిదిగా ఉపాసన చేస్తున్నాను. సమస్తము ఆత్మయొక్క అంశమాత్రముగా దర్శిస్తూ ఉపాసిస్తున్నాను. బ్రహ్మోపాసన చేస్తున్నాను.
స య ఏతం ఏవం ఉపాస్తే
ద్వితీయవాన్ హ
భవతి। న అస్మాత్ గణః ఛిద్యతే।।
 ఎవ్వరైతే రెండవదగు ఆత్మ, దిక్షు పురుషుడుగా కూడా ప్రదర్శితము.. అగుచున్న బ్రహ్మమును ఉపాసిస్తాడో,… భృత్యువుల సహాయ - సంపదలు ఎల్లప్పుడు అట్టివానిని ఆశ్రయించినవై ఉంటాయి. ఆతనిని ఆతని అనుచరగణము విడిపోదు.
12 సహ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘‘ఛాయామయః పురుష’’
ఏతం ఏవ
అహం ‘‘బ్రహ్మ’’ ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని : అయితే మహారాజా! ఇది వినండి. (ఏ పురుషుడైతే నీడను కల్పించుకొను అభిమానముతో కూడి ఛాయాపురుషుడు అయి ఉన్నారో), ఆ ఛాయా పురుషుని ఈదేహేంద్రియ సముదాయమునందు గల పరబ్రహ్మముగా ఉపాసించుచున్నాను. మీరూ అట్లాగే ఉపాసించవచ్చును.
సహ ఉవాచ అజాతశత్రుః
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠా।
మృత్యుః ఇతి వా
అహం ఏతం ఉపాస ఇతి।
 అజాతశత్రువు : అది కూడా మీతో ఏకీభవించలేకపోతున్నాను స్వామీ! ఆత్మకు ప్రకృతియే ఛాయ. ప్రకృతి. ఎల్లప్పుడూ మార్పు-చేర్పులు కలిగి ఉన్నట్టిది. అనగా ‘మృత్యు’ స్వరూపము. అందుచేత మీరు వర్ణించిన ఛాయాపురుషుడుగా ఉన్నది-మృత్యువు. మృత్యువు నిర్వికార పరబ్రహ్మమునందు దృష్టి విశేషమగు సవికార ఛాయారూపు కల్పనా జగత్తుగా అనుభవమగుచున్నది.
జ్ఞానముచే ఈ ఛాయాపురుషుడుగా కనిపిస్తున్నది బ్రహ్మమేనని నేను భావిస్తున్నాను. ఉపాసిస్తున్నాను.
స య ఏతం ఏవం ఉపాస్తే సర్వగ్ం
హై వ అస్మిన్ లోక ఆయురేతి।
నైనం పురాకాలాన్ మృత్యుః ఆగచ్ఛతి।
 అట్లు ‘‘పరబ్రహ్మమే ఈ ఛాయామాయ పురుషుడు, (లేక) ఛాయా మయ పురుషుడైయున్నారు. అది బ్రహ్మము యొక్క చమత్కారమే’’.. అను ఛాయాపురుషావగాహనతో ఎరిగి ఎవ్వరు ఉపాసిస్తారో,… అట్టివాడు పూర్ణాయుర్ధాయుడౌతాడు. అకాల మృత్యువు ఉండదు. మృత్యువు తన రూపమే అగుచున్నది. (మృత్యుః సర్వ హరశ్చ అహమ్).
13) స హ ఉవాచ గార్గ్యో :
య ఏవ అయం ‘‘ఆత్మని’’
‘పురుష’ ఏతం ఏవ అహం
‘‘బ్రహ్మ’’ ఉపాస ఇతి।
 గార్గ్యముని : ఓ అజాతశత్రు మహారాజా! ఈ (జీవుడుగా కనిపిస్తున్న) బుద్ధ్యాత్మనే ‘పరమ పురుషుడు’ అని - ‘బ్రహ్మము’ కొరకై నేను ఉపాసించుచున్నాను. మీరూ అట్లా అనుసరించవచ్చును.
స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
మాం ఏతస్మిన్ సంవదిష్ఠా।
ఆత్మన్వీతి వా ‘అహం’
ఏతం ఉపాస ఇతి।
స య ఏతం ఏవం (ఏతమేవం) ఉపాస్తే ఆత్మన్వీహ।
భవతి। ఆత్మన్వినీ హాస్య ప్రజా భవతి।
స హ తూష్ణీమాస గార్గ్యః।। 		అజాతశత్రువు : మునీశ్వరా! అది కూడా నాకు ఒప్పుదలగాదు, నేను ఈ బుద్ధిసహితుడై కనిపించే జీవాత్మను - మనస్సుకు ఆవల గల సర్వ స్వతంత్రుడగు పరబ్రహ్మముగా ఉపాసిస్తున్నాను.
ఎవ్వరైతే బుద్ధి అభిమానియగు జీవాత్మగా కనిపిస్తున్నారో, అట్టి జీవాత్మను ‘‘సందర్భములకు ఆవల ఉన్న పరబ్రహ్మమే’’.. అని ఉపాసించువాడు. ఆత్మన్వీహ-ఆత్మయే స్వరూపము కలవాడై ప్రకాశించుచున్నాడు. ఆతనికి సమస్త జనులు ఆత్మస్వరూపంగా సాక్షాత్కరించగలరు.
ఈ విధముగా పలికిన అజాతశత్రువు యొక్క తిరస్కార మాటలు వింటూ ఉన్న గార్గ్యుడు - ‘‘ఇంకేమి ఈయనకి మనము చెప్పాలి?’’ అని తలచి తూష్ణీభావముతో మౌనము వహించి ఉన్నారు.
14 స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః
‘‘ఏతావన్నూ’’ ఇతి। ‘‘ఏతావద్ధి’’ ఇతి।
నైతావతా విదితం భవతి ఇతి-
 అప్పుడు అజాత శత్రుమహారాజు ఇట్లా చెప్పసాగారు.
ఓ గార్గ్యమునీ! ఇంతేనా? లేక ఇంకా ఏమన్నా బ్రహ్మమునకు సంబంధించిన ఉపాసన విషయమై మీరు నిర్వర్తిస్తున్నది చెప్పదలచు చున్నారా?
సహ ఉవాచ గార్గ్య :
ఉప త్వా యాని ఇతి।।
 గార్గ్యముని: అయ్యా! ఇప్పటివరకు బ్రహ్మమును ఉపాసించి ఎరుగుట కొరకై ఆయా విధములైన ఉపకరణ సంజ్ఞల గురించి చెప్పుకుంటూ వచ్చాను. మీరు అద్దానిని ఆత్మోపాసన దృష్ట్యా ‘కాదు!’ అని ఖండిస్తూ వస్తున్నారు. ఇక నేను చెప్పేదేమీ లేదు. మీరు క్రమముక్తి దాటి సద్యోముక్తిని ఆశ్రయిస్తూ చెప్పుచున్నారు. సంతోషము. ఇప్పటినుండి మీకు శిష్యుడనగుచున్నాను. ఇక మీరు బ్రహ్మము గురించి ప్రవచనము చేయండి! నాకు గురువులై బ్రహ్మమును ఎరుకపరచ ప్రార్థన!
15 స హ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
ప్రతిలోమం (చై) వైతత్
యత్ బ్రాహ్మణః,
క్షత్రియం ఉపేయాత్ బ్రహ్మ మే వక్ష్యతి ఇతి।
వ్యేవత్వా జ్ఞాపయిష్యామి ఇతి।।
 అజాతశత్రువు (తనలో) ‘‘ఈ గార్గ్యముని బ్రాహ్మణ వంశజుడు. నేను క్షత్రియవంశమునకు చెందినవాడను. ఈతడు ‘బ్రహ్మము’ గురించి చెప్పమని నన్ను వేడటము విపరీతమైన విషయము. అయినా కూడా, ఈతడు బ్రహ్మమునందు ఎంతో ఉత్సాహము కలిగి ఉన్నవాడు కాబట్టే ‘‘బ్రహ్మము గురించి వినండి’’ అని నన్ను సమీపించి సూచనలను చెప్పుతూ వస్తున్నాడు. ఇప్పుడు బ్రహ్మము గురించి అడుగుచున్నారు. ఈతడు అర్హుడే। కనుక చెప్పుతాను’’ - అని తలచారు.

అజాతశత్రువు : ఓ గార్గ్యమునీ! మీరు జన్మతః బ్రాహ్మణులే అయినప్పటికీ క్షత్రియుడనగు నేను ఒక సహ విద్యార్థి వలె బ్రహ్మము గురించి చెప్పబోవుచున్నాను. దయచేసి వినండి.
తం ప్రాణావాదా యోః
తస్థౌ తౌహ పురుషగ్ం
సుప్తమా జగ్మతుః।
తం ఏతైః నామభిరామన్త్రయాన్
చక్రే, బృహన్ పాణ్డర వాసః
సోమరాజన్! ఇతి।
స నోత్తస్థౌతం।
 అప్పుడు అజాతశత్రు మహారాజు గార్గ్యమునిని సమీపించి తన ప్రియమగు స్నేహితునివలె చేతులు పట్టుకొని ‘రండి!’ అని తన వెంట తీసుకొని పోనారంభించారు.
ఆ ఇద్దరూ కలిసి సోమరాజు అనే ఒక వ్యక్తి యొక్క గృహములో ప్రవేశించారు.
ఆ సోమరాజు గాఢ నిద్రాపరవశుడై ఉన్నాడు.
అజాతశత్రు మహారాజు ఆ నిదురిస్తున్న సోమరాజును ఉద్దేశ్యించి ‘‘ఓ తెల్లటి వస్త్రములు (పంచ) ధరించిన సోమరాజా! మేము వచ్చాము. నిదురలే!.. అని సునిశితముగా, తీయగా పలికారు. గాఢనిద్రలో ఉన్న
పాణినా పేషం బోధయాన్ చకార।
సహ ఉత్తస్థౌ।।
 సోమరాజు నిదురలేవలేదు. అప్పుడు రాజు ఆ నిదురిస్తున్న సోమరాజును రెండు చేతులతో గట్టిగా కదల్చుచూ ‘‘ఓ మిత్రమా! సోమరాజా! నిదురలేవవయ్యా! నీతో ఒక పని ఉన్నది!’’ అని పలికారు.
అప్పుడు సోమరాజు నిద్రలేచాడు. ఈ సందర్భము సహాయముతో ఆ రాజు అజాతశత్రువుకు బ్రహ్మము గురించి చెప్పతలచారు.
(నిదురలేచిన సోమరాజు మన అజాతశత్రుమహారాజును, గార్గ్యమునిని సుఖాశీనులుగా చేశారు. ప్రశాంతంగా వారు ఒకచోట కూర్చున్నారు)
16 సహ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
యత్ర ఏష ఏతత్ సుప్తో
అభూద్య ఏష విజ్ఞానమయః
పురుషః క్వ ఏష?
తదా భూత్ కుత ఏతత్ ఆగాత్ - ఇతి?
తదు హ న మేనే గార్గ్యః।
 అజాతశత్రువు : ఓ గార్గ్యమునీ! ఈ మన సోమరాజు ఎవరు? ఈ దృశ్యము గురించి, ఇందులోని సంబంధ బాంధవ్యముల గురించి- నేను మిత్రుడనని, రాజునని ఎరుక-ఇవన్నీ కలిగి ఉన్న ‘విజ్ఞాన పురుషుడు’- అయి ఉన్నారు. అంటే అన్నీ ఎరుగువాడై మనలో ఉండి ఉన్నాడు. ఇంటికి వచ్చి నిదురించాడు.

(1) ఏ సమయంలో ఈ మన స్నేహితుడు సోమరాజు నిదురిస్తూ ఉన్నాడో,.. ఆ సమయంలో ఈతడు ఎక్కడ ఉండి ఉన్నాడు? ఏ స్వరూపముతో ఉన్నాడు?

(2) మరల మనము నిదురలేపినప్పుడు ఏ స్వరూపముతో తిరిగి మన మధ్యకు వచ్చి మనతో ఈ దృశ్య విషయములలో పాల్గొనుచున్నాడు? చెప్పండి!
గార్గ్యముని ఆ ప్రశ్నలు విన్నారు. ఆ ప్రశ్నలేమిటో, వాటికి సమాధానమేమి చెప్పాలో గార్గ్యమునికి తెలియలేదు. ‘‘అయ్యా! నాకు తెలియదు. నేను ఆలోచించనూ లేదు. మీరే దయచేసి వివరించండి!’’ అన్నట్లుగా ముఖకవళికలు ప్రదర్శించారు, - ఆ ముని!
17 సహ ఉవాచ అజాతశత్రుః :
యత్రైష ఏతత్ సుప్తో అభూత్
య ఏష విజ్ఞానమయః పురుషః।
తత్ ఏషాం ప్రాణానాం
విజ్ఞానేన విజ్ఞానం ఆదాయ
య ఏషో అంతః హృదయ ఆకాశః।
తస్మిన్ శేతే తాని
యదా గృహాణాతి।
 అజాతశత్రువు : మనమధ్యనే ఉంటూ మనతోబాటే అనేక ప్రాపంచిక విషయ - సంఘటన - సందర్భ-సంబంధ- అనుబంధ - బాంధవ్యములన్నీ ఎరిగి ఉన్న ఈ ‘సోమరాజు’ అని మనము పిలుస్తున్న విజ్ఞాన పురుషుడు ఇంటికి వచ్చి, భోజనము చేసి నిద్రకు ఉపక్రమించారు.
అప్పుడు → తన యొక్క విజ్ఞానముతో ఇచ్చట ఈ జాగ్రత్ సంబంధమైన విజ్ఞాన విశేషాలను తనలో కలుపుకొన్నాడు. అట్లా కలుపుకొని ఉండియే తన హృదయాకాశములో నిర్విషయమౌన రూపమగు నిద్రను స్వీకరించారు. అంతర్హృదయములో హృదయాంతరంగుడై ఉండి ఉన్నాడు.
అథ హి ఏతత్ పురుషః
‘‘స్వపితి’’ నామ, తత్ గృహీత ఏవ
ప్రాణో భవతి।
గృహీతా వాక్। గృహీతం చక్షుః।
గృహీతగ్ం శ్రోత్రం।
గృహీతం మనః।।
 అప్పుడు ఈతడు జాగ్రత్ జగత్ విషయాలను తన విజ్ఞానము (లేక) ప్రజ్ఞతో (లోన) దాచుకొని జాగ్రత్ జగత్ ధ్యాస లేకుండా నిదురిస్తున్నప్పుడు ‘‘స్వపితి స్థితి - తనయందు తానే ఉన్నవాడు’’ - అని పిలువబడుచున్నాడు.

అట్టి ‘స్వపితి’ స్థితిలో తన యొక్క నామరూపాత్మకమైన అనుభవములన్నీ లోనికి గ్రహించి, అప్రదర్శితంగా ‘విజ్ఞానము’ నందు దాచుకొని ఉన్నాడు. అప్పుడు ప్రాణమును, ఘాణేంద్రియమును, మాట్లాడే వాక్కును చూచే చూపును, వినే వినికిడిని, ఇంద్రియములను ఉపయోగించే మనస్సును తనయందు (లోపలికి-హృదయాకాశములోనికి) గ్రహించి (పని చేయువాడు ఆ పనిని మానినప్పుడు పనితనమును తనయందు దాచుకొనువిధంగా) దాచుకొని ఉంటున్నాడు.
18 స యత్ర ఏ తత్ స్వప్న్యయా చరతి,
తే హాస్య లోకాః (తే హ అస్య లోకాః)
తదు తేవ మహారాజో భవత్యుత ఏవ
మహా బ్రాహ్మణ
ఉతేవోచ్చావచం నిగచ్ఛతి।
 ఈతడు ఒకప్పుడు (జాగ్రత్‌కు వేరైన మరొక సందర్భములో) నిదురించి, బాహ్యమును విడచి, హృదయాకాశములో అంతర్గతుడై, తనయందు తానే ‘కల్పన’కు ఉపక్రమించుచున్నాడు. స్వప్న సమయములో ఇంద్రియములకు, ఇంద్రియ విషయములకు, బాహ్యభౌతిక జగదనుభవములకు పనిచెప్పకుండానే.., తన యొక్క ‘తెలుసుకొనటము’ (The knowing) అనే ప్రజ్ఞను ఉపయోగించి స్వప్నానుభవములు పొందుచున్నాడు. ఆ స్వప్నములో ప్రసిద్ధములగు ఆయా అనేక లోకములలో ప్రవేశించుచున్నాడు.

అట్టి ఆ స్వప్నజగత్తులో మహారాజుగా అగుచున్నాడు. బ్రాహ్మణుడగుచున్నాడు. కుక్క-నక్క-పంది-దేవతా రూపములుగా కూడా అగుచున్నాడు. ఆ కలలో మహారాజు వలె ఇష్టారాజ్యము ఏలుచున్నాడు. తన ఇష్టం వచ్చిన రీతిగా అగుచున్నాడు. పొందుచున్నాడు. అనుభవించు చున్నాడు.
స యథా మహారాజో
జానపదాన్ గృహీత్వా
స్వే జనపదే యథా కామం
పరివర్తత।
 ఏ విధంగా అయితే ఒక మహారాజు రాజ్యమంతా తన ఆధీనములో ఉంచుకొని తన సామ్రాజ్యములో తానే యధేచ్ఛగా అధికారయుక్తంగా (ఇష్టం వచ్చినట్లు) సంచరిస్తాడో, అట్లాగే, స్వప్న ద్రష్ట తనయొక్క స్వకీయ కల్పిత స్వప్నసామ్రాజ్యంలో చరిస్తున్నాడు.
ఏవం ఏవ ఏష
ఏతత్ ప్రాణాన్
గృహీత్వా స్వే శరీరే
యథా కామం పరివర్తతే।
 ఈ విధంగా జాగ్రత్‌లో ఉన్నప్పటి బాహ్యేంద్రియ అనుభవములన్నీ ఉపసంహరించుకొని, అంతర హృదయములో ఈ జాగ్రత్ వంటి జగత్తునే కల్పనచే స్వప్నముగా కల్పించుకొనుచున్నాడు. జాగ్రత్ దృష్ట్యా తెలిసీ తెలియని అనేక విషయములను స్వప్నసీమలో కల్పించుకొని అనుభవములుగా పొందుచున్నాడు. స్వప్న సమయంలో కనిపించేదంతా ఆ సమయంలో జాగ్రదనుభవములాగానే ‘‘నాపట్ల ఇదియే సత్యము’’ - అని తలచియే అనుభవిస్తున్నాడు. (ఈ జాగ్రత్ కూడా అట్టి స్వకీయ కల్పనా విషయ సామ్రాజ్యము వంటిదే).
19 అథ, యదా సుషుప్తో భవతి,
యదా న కస్యచ న వేద।
‘హితా’ నామ నాడ్యో ద్వాసప్తతి
సహస్రాణి (72,000) హృదయాత్
పురీతతమ్ అభి ప్రతిష్ఠన్తే।
తాభిః ప్రతి అవసృప్య (ప్రత్యవసృప్య)
పురీతతి శేతే।
 ఇక ఆ స్వప్నదశ నుండి ఈ జీవుడు జాగ్రత్-స్వప్న అనుభవ రహితమగు సుషుప్తిలో ప్రవేశించుచున్నాడు. అప్పుడేమౌతోంది? ఆతని సుషుప్తి అనుభవములో ఏదీ తెలుసుకోవటము లేదు. కానీ ప్రజ్ఞ ఉన్నది। అట్టి తెలివి (తెలియబడేదేదీ ఆస్వాదించక) కేవలీస్వరూపమై ఉన్నది.

‘‘హిత’’ అని పిలువబడే ‘72000’నాడులు హృదయము నుండి (హృదయాకాశము నుండి) నుండి దేహములో మూలమూలకు విస్తరించి ఉన్నాయి. వాటి ద్వారా వెనుకకు వెడలి ఈ దేహధారి (జీవుడు) హృదయములో మౌనము వహించి సుషుప్తిని ఆశ్రయించి నిదురిస్తున్నాడు. ఆతడు నిదురించు హృదయాంతర్గత ప్రదేశమును ‘పురీతతి’ అని అంటారు. ఆ పురీతతి యందు నిర్విషయుడై విశ్రాంతి తీసుకుంటున్నాడు.
స యథా కుమారో వా మహారాజో వా
మహా బ్రాహ్మణో వా (n)తిఘ్నీమ్
ఆనన్దస్య గత్వా
శయీతైవం ఏవైష ఏతచ్ఛేతే।।
 ఏ విషయవాసనలూ లేకయే - కొన్ని సందర్భాలలో ఒక బాలుడు, ఒక మహారాజు, ఆత్మజ్ఞానము గల ఒక మహాబ్రాహ్మణుడు.. ఆనంద స్థితిని పొందియుండు రీతిగా, ఈ జీవుడు కూడా ‘‘విజ్ఞానమయ - నిర్విషయ పురుషుడై’’ ప్రశాంతముగా నిదురిస్తున్నాడు. జాగ్రత్ స్వప్న సంస్కారములు అవ్యక్తరూపముగా కలిగియే, సుషుప్తియందు నిర్విషయ - మౌన రూప విశ్రాంతిని ఆస్వాదిస్తున్నాడు.
20 స యథా ఊర్ణనాభిః తన్తున్ ఉచ్చరేత్,
యథా అగ్నేః, క్షుద్రా విస్ఫులింగాపి ఉచ్చరన్తి,



ఏవం ఏవ అస్మాత్ ఆత్మనః సర్వే ప్రాణాః,
సర్వే లోకాః, సర్వే దేవాః,
సర్వాణి భూతాని ఉచ్చరన్తి।




తస్య ఉపనిషత్ సత్యస్య,
సత్యమితి, ప్రాణా వై సత్యం।




తేషాం ఏష సత్యం।
 దృష్టాంతానికి :
- ఒక సాలెపురుగు తన దేహము నుండి తంతువులను బయటకు వెడలదీయు విధంగాను,
- అగ్ని నుండి అనేక చిన్న విస్ఫులింగములు (మిణిగురులు) నలువైపులా బయటకు వచ్చు విధంగాను,

(ఆ విధంగా) ఆత్మ నుండియే
- జాగ్రత్ స్వప్నసుషుప్తులు
- సకల ప్రాణులు,
- సకల లోకాలు,
- సర్వ దేవతలు,
- సర్వజీవులు అనేక రూప-గుణ-నామాలుగా→
‘‘ఉచ్ఛరంతి’’। ఉత్పన్నమై బయల్వెడలుచున్నాయి.
సర్వప్రాణుల యొక్క పరమ సత్యస్వరూపము ఆత్మయే। జీవులందరు ఉన్నది ఆత్మయందే!
జీవులందరు సర్వదా ఆత్మగానే ఉన్నారు.
- ప్రాణతత్త్వమే సత్యము।
- దానికి ఆధారమగు ఆత్మయే ప్రాణేశ్వర-ప్రాణశక్తిరూపముగా అగుపిస్తోంది.

ఉన్నసత్యము ఇంతే। మిగతాదంతా కల్పన. నాటకంలోని పాత్రల మధ్య గల సంబంధ కల్పన వంటిదే. ఇతి సత్యమ్।

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ చతుర్ధాధ్యాయే
‘‘అజాత శత్రు బ్రాహ్మణమ్’’ సమాప్తమ్।।

4–2.) ద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్ - శిశు బ్రాహ్మణమ్

1) యో హ వై శిశుగ్ం
సాధానగ్ం, స ప్రత్యాధానగ్ం,
స స్థూణగ్ం, స దామం, వేద సప్త హ ద్విషతో,
భ్రాతృ వ్యానవరుణద్ధి। అయం వావ శిశుర్యో,
 ఎవ్వరైతే సావధాన చిత్తులై ఆధానము - ప్రత్యాధానము - స్థూణము - దామములతో కూడిన్నట్టి ఒకానొక ‘శిశువు’ గురించి నిశ్చయముగా తెలుసుకుంటారో, అట్టివారు - తమను బాధించు, ద్వేషించు ఏడుగురు సోదరపుత్రులతో సమానమైన శత్రువులను జయించివేయగలరు. అవి ఏమిటో వివరించబడుచున్నాయి.
అయం మధ్యమః ప్రాణః।
తస్య ఇదం ఏవ అధానం ఇదం ప్రత్యాధానం -
- ప్రాణః - స్థూణాన్నం
దామ।।
 శిశువు → ఈ శరీరమునందు వర్తిస్తున్న ముఖ్య ప్రాణము. తానుగా ఏమీ తెలుసుకోదు. కాబట్టి - శిశువు.
ఆధార(న)ము→ ఈ శరీరమ్ (ప్రాణమునకు ఆధారము).
ప్రత్యాధానము : ఈ శరీరము - శిరస్సునందు వానివాని స్వరూపము కలిగి ఉన్నట్టి జ్ఞానేంద్రియములు. ఇవి ప్రాణము యొక్క ప్రత్యాధానము.
స్థూనము / స్తంభము : ప్రాణశక్తియే ఈ దేహములోని స్థంభము.
స్థంభము ఆధారముగా కలిగి ఉన్న శిశువు వలె ప్రాణశక్తి ఈ శరీరమున ఉన్నది.
బంధనము / దామము = అన్నము: పంచేంద్రియములలో ఒక్కొక్క ఇంద్రియము యొక్క అద్దాని విషయానుభవములే ‘అన్నము’.
శత్రువులు: బాధించు శత్రువులు = ఇంద్రియానుభవములు
     బాధించని శత్రువులు = ఇంద్రియములు, కల్పితములపట్ల ధ్యాసలు
2 తమ్ ఏతాః సప్తాక్షితయ ఉపత్తిష్ఠన్తే,
తద్యా ఇమా అక్షన్ లోహిన్యో రాజయస్తాభిః।
ఏనగ్ం -
(1) రుద్రో అన్వాయత్తో।
(2) అథ యా అక్షన్నాపస్తాభిః పర్జన్యోయా।
(3) (యా) కనీనికా, తయ ఆదిత్యో।
(4) యత్ కృష్ణం తేన అగ్నిః।
(5) యత్ శుక్లం తేన ఇంద్రో।
(6) (n)ధరయైనం వర్తన్యా పృథివి అన్వాయత్తా।
(7) ద్యౌః ఉత్తరయా
న అస్య అన్నం క్షీయతే, య ఏవం వేద।
 ఆ (ప్రాణ) శిశువును ‘7’ అక్షయ కారణములగు దేవతలు స్తుతిస్తున్నారు. వారు సప్తాక్షితులు (సప్తాక్షితయ).
ఆ శిశువు = ఈ స్థూల దేహములో ప్రతిష్ఠితమైయున్న, అన్నముచే (అనుభవించబడుచున్నది, చూడబడుచున్నదిలచే) కట్టివేయబడుచున్న ఇంద్రియ ప్రదర్శితరూపమైన ముఖ్య ప్రాణము.
సప్తాక్షితులు = అక్షితులు = అక్షయముగా (క్షీణము లేని వారుగా) ఉండటంచేత ‘అక్షితులు’.
ఆ సప్తాక్షితులు కంటిలో ఉండి ప్రాణదేవతా రూపమగు చూపును సేవిస్తున్నారు. ప్రాణదేవత యొక్క - సుషుప్త్యవస్థ నుండి బయల్వెడలి జాగ్రత్ స్థానములో చేరిన - ప్రాణ శిశువును సేవిస్తూ ఉన్న సప్తదేవతలను వివరించుకుంటున్నాము.

(1) మొదటి అక్షిత దేవత : ‘‘రుద్రుడు’’→ కంటి యందు రక్తరేఖ రూపమును పొంది శరీరము మధ్యమున ఉన్న ప్రాణమును అధిరోహించి ఉంటున్నారు.
(2) రెండవ అక్షితదేవత ‘పర్జన్యుడు’’ : → ఈ పర్జన్య అక్షిత దేవత కంటియందు ఉంటూ, జల స్వరూపుడై కంటిలో ప్రవేశించే దుమ్ము - పొగ మొదలైనవాటిని (సమస్త కాలుష్యమును) బయటకు వెడలగొట్టుచూ ప్రాణశిశువును సేవిస్తూ ఉన్నారు. ఉపాపిస్తూ ఉన్నారు.
(3) ‘3’వ అక్షత దేవత = ‘ఆదిత్యుడు’ (సూర్యుడు).
నల్లగ్రుడ్డులో చూచే శక్తి రూపముగా ప్రాణశిశువును సేవిస్తున్నారు.
(4) నాల్గవ అక్షరదేవత అగ్ని : కంటిలోని ‘‘ధామ’’ (నలుపు) రూపుడై అగ్ని దేవత ప్రాణ శిశువుకు సేవలు అందిస్తున్నారు.
(5) ఐదవ అక్షత దేవత ‘‘ఇంద్రుడు’’ : కంటిలోని ఏ తెలుపుగలదో, అద్దాని ద్వారా ఇంద్రుడు దేహమున గల మధ్య ప్రాణశిశువును లాలిస్తున్నారు.
(6) ఆరవ అక్షయ దేవత ‘‘పృథివి’’: పృథివీ, అక్షిత దేవత ‘క్రింద కనురెప్ప’ అయి ప్రాణ శిశువును ఉపాసించుచున్నారు. అనుసరిస్తూ సేవించు చున్నారు.
(7) ఆరవ అక్షత దేవత ‘‘అంతరిక్షము’’ : కంటి యొక్క పై రెప్ప రూపముగా ప్రాణ శిశువును సేవించుచున్నారు.

ప్రాణమునకు భోగ్యములు (అన్నము)గా ఉంటూ సేవించుచున్న ఈ ఏడు (7)గురు దేవతల ఉనికిని కంటిలో గమనించి ఎవరైతే ఉపాసిస్తారో, వారి అన్నము (చూపు అనుభవము) క్షయము కాదు. వ్యర్థము కాదు.
3 తత్ ఏష శ్లోకో భవతి।
అర్వాః బిలశ్చమస ఊర్ధ్వ బుధ్నః।
తస్మిన్ యశో నిహితం విశ్వరూపం।
 ఇంకా ఇట్లా గానం చేయిబడుచున్నది.
ఒక అర్వాకబిలము (యజ్ఞములో ఉపయోగించే చతురస్రంగా చేసే చెక్కతో చేసే యజ్ఞ-పాత్ర). (ఆ ఆర్వాకపాత్రకు క్రింద వైపు నోరు అనే బిలము), పైన మట్టు (దవడలు). (జాగ్రత్-స్వప్న-సుషుప్తి-తురీయముల) ప్రతీకయే యజ్ఞములో ఉపయోగించే చమసపాత్ర.
ఆ పాత్ర యందు ఈ ‘విశ్వము’ రూపమంతా యశస్సు అయి ఉన్నది. చమస (లేక) చెక్క పాత్రలో సోమరసమున్నట్లుగా, ‘నోరు’ అనే పాత్రలో విశ్వమంతా ఉన్నది.
తస్య అసత ఋషయః సప్తః।
 ఆ చమస పాత్రను : → సప్తఋషులు ఆశ్రయించి ఉన్నారు. వారు రెండు కన్నులు, రెండు చెవులు, ముక్కు, నోరు, నాలుకకు సంబంధించిన సప్త వాయు మరుత్తు రూపములు. సప్త వ్యాహృతులు.
తీరే ‘‘వాక్’’ అష్టమీ!
బ్రహ్మణా సంవిదాన ఇతి।
అర్వాక్ బిలశ్చ ‘మనః’।
ఊర్థ్వ బుధ్నః।
 వాక్కు వేదము ద్వారా (బ్రహ్మమును) సంవిదానము చేస్తూ ఎనిమిదవది అగుచున్నది.
బ్రహ్మ పలికిన ఆ వాక్కే ఎనిమిదవది.
క్రింద వైపు నోరు- పైవైపుగా మట్టు ఉండే చమసపాత్ర (చెక్క పాత్ర) అంటే? - ఈ శిరస్సే!
తస్మిన్ యశో నిహితం విశ్వరూపం-ఇతి।
ప్రాణా వై యశో నిహితం।
విశ్వరూపం ప్రాణాన్ ఏతదాహ (ఏతత్ ఆహ)
తస్యా సత ఋషయః
సప్త తీర ఇతి ప్రాణా వా ఋషయః।
 అందులో యశస్సు = చమసపాత్రలో సోవరసము వలె శిరస్సులో పంచజ్ఞానేంద్రియరూపములైన యశస్సు- పంచేంద్రియములు. అనగా కన్నులు, చెవులు, ముక్క, నోరు, నాలుక - జ్ఞానేంద్రియ సామర్థ్యములు, విషయానుభవములే యశస్సు. ప్రాణమే యశసుగా నిహితము (ఉంచ బడినది). ఈ విశ్వము యొక్క రూపము ప్రాణశక్తియే।
ప్రాణాన్ ఏతదాహ।
వాక్ అష్టమీ।
 అ పంచజ్ఞానేంద్రియములు, మనన రూపమగు (మననాత్ త్రాయతే) మనస్సు, బుద్ధి (బృహస్పతి)- ఇవియే సప్తఋషుల వర్తనములు. ప్రాణమే- సమప్త ఋషుల రూపము. ఎనిమిదవది = వాక్.
బ్రహ్మణా సంవిదాన
ఇతి వాగ్ఘ్యష్టమీ బ్రహ్మణా
సంవిధత్తే। 		ప్రాణములే (పంచ ప్రాణములు) విశ్వరూపమైన యశస్సు.
శిరస్సులో వినికిడి - చూపు, శిరస్సులో వాసన - రుచి - స్పర్శ- శబ్దము చిత్తము. ఈ ఏడు వాయువుల విస్తరణ వ్యాపారములు.
వీటన్నిటినీ కలిపితే ‘యశస్సు’ అనే మననరూప మంత్రము అగుచున్నది.

పాత్ర సమీపములో ‘7’గురు ఋషులే పై ‘7’ కూడా. వాక్కు→ 8వది వాగింద్రియము, తినుట కూడా చేయుచున్నది. (పలుకుచున్న) మంత్రమును ఉచ్ఛరించుచున్నది. ‘వేదము’ ద్వారా సంవిదానము చేయుచున్నది. అందుచేత వాగింద్రియము ‘8’వది అగుచున్నది.
4 ఇమా వేవ గౌతమ।
భరద్వాజ అవయమేవ।
గౌతమో అయం
భరద్వాజ।
ఇమా వేవ విశ్వామిత్ర
జమదగ్నీ। అయమేవ
విశ్వామిత్రో అయం జమదగ్నిః
ఇమావేవ వసిష్ఠ
కశ్యపావయమేవ।
వసిష్ఠో అయం కశ్యపో।
వాగేవ అత్రిః।
వాచా హి ‘అన్నమ్’ అద్యతే।। (అన్నమద్యతే)
అత్తిః హవై నామై
తత్ యత్ అత్రిః ఇతి।
సర్వస్యాత్తా భవతి।
సర్వమ్ అస్య అన్నం భవతి-
య ఏవం వేద।
 యజ్ఞములో సోమపానము చేయు సోమపాత్ర వంటి ఈ ‘శిరస్సు’ యొక్క సమీపమున ఉన్న సప్తర్షులు :
దక్షిణపు (కుడి) చెవి → గౌతమఋషి.
ఉత్తరపు (ఎడమ) చెవి → భరద్వాజ ఋషి.
దక్షిణ (కుడి) నేత్రము → విశ్వామిత్ర మహర్షి.
ఉత్తరపు (ఎడమ) నేత్రము → జమదగ్ని మహర్షి.
దక్షిణపు (కుడిముక్కు) పుట → వసిష్ఠ మహర్షి.
ఉత్తర (ఎడమ) పుట నాసా (ముక్కు) → కస్యప మహర్షి.
వాక్కుయే → అన్నము.
అనుభవమైయ్యేదంతా అన్నమే.

అనుభవమైయ్యేదంతా అత్రి ఋషియే!
ఈ విధంగా అత్తిః హవై నామై తత్ యత్ అత్తిః।

వాక్ ఇంద్రియము ద్వారా అన్నము తినబడుతోంది కదా!
అది అత్రి అని చెప్పబడుచున్నది.

అనుభవరూపముగా ఉన్నదంతా ‘అత్తి’ (All being experienced)యే।
ప్రాణమే అంతా ఆస్వాదిస్తున్నది. అందుచేత ప్రాణమే అత్తి. అనుభవి (Experiencer) గూఢముగా ‘అత్రి’ అని కూడా పిలువబడుచున్నది.

ప్రాణమునకు గల ‘అత్రి’ అనే పేరుతో అద్దాని అత్తి (Experiencing) (ఆవలి, సర్వాధార) తత్త్వము ఎవ్వడు గమనించి, దర్శిస్తూ ఉపాసిస్తాడో, ఆతడు ఈ సకలము (ఆత్మస్వరూపుడై) ఆస్వాదించువాడగుచున్నాడు.
ఆతడు సర్వదా భోక్తభావమే పొందుతాడు. అంతేగాని భోగ్య (Iam being consumed by some body) భావమునకు పరిమితుడై ఉండడు.

ప్రాణతత్త్వమే తానగుచున్నాడు.

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘శిశు బ్రాహ్మణమ్’’ సమాప్తమ్।।

4–3.) తృతీయం బ్రాహ్మణమ్ - మూర్తామూర్త బ్రాహ్మణమ్

1 ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే।
‘మూర్తం’ చ వా, ‘అమూర్తం’ చ।
మర్త్యం’ చ, ‘అమృతం’ చ।
‘స్థితం’ చ యత్ చ।
‘సత్’ చ, ‘త్యత్’ చ;।।

మూర్తం - అమూర్తం।
మర్త్యం - అమృతం।
స్థితం - యత్।
సత్ - త్యత్।
పరబ్రహ్మమునకు రెండు రూపములు ఉన్నాయి.
(1) మూర్తము - మార్పు చెందునది (2) అమూర్తము-మార్పు చెందనిది.

• మూర్తము (సాకారము) అమూర్తము. (నిరాకారము).
• మర్త్యము (నాషన సహితము) అమర్త్యము (నాశన రహితము).
• మృతధర్మము గలది అమృతధర్మము గలది
యత్ = కదిలేది. స్థితమ్ = కదలనిది (లేక) కదిలించేది.
ఈ జంటలన్నీ పంచభూతముల సంబంధము కలిగియున్నప్పటికీ - కూడా బ్రహ్మ యొక్క (సృష్టికర్త) యొక్క ద్విరూపములు.

(1) మూర్తము → కార్యకారణ సంఘాతము నుండి పుట్టిన వాసనలే రూపముగా కలిగియున్నట్టిది.
(2) అమూర్తము : సర్వజ్ఞము, ‘‘మాయ’’ను తన ఉపాధిగా కలిగియున్నట్టి - బ్రహ్మము.
మార్పు చెందు బ్రహ్మము - మార్పు చెందని బ్రహ్మము
.. అని రెండూ బ్రహ్మముగానే చెప్పబడుచున్నాయి. బ్రహ్మము సర్వదా ఏకము, సమస్తము కూడా।
తదేతత్ మూర్తం।
2 తత్, ఏతత్ మూర్తం
యత్ అన్యత్ వాయోశ్చ
అన్తరిక్షాత్ చ, స ఏతన్ మర్త్యమ్
ఏతత్ స్థితమ్, ఏతత్ సత్-తస్యై।
తస్య మూర్తస్య। ఏతస్య మర్త్యస్య।
ఏతస్య స్థితస్య।
ఏతస్య సత। ఏష రసో।
య ఏష తపతి, సతో హి ఏష రసః।।
 అట్టి మూర్త-అమూర్తముల రెండింటిలో..,
‘‘మూర్త రూపము’’ = అమూర్తమగు వాయు ఆకాశముల కంటే వేరైనట్టి
(1) భూమి (2) జలము (3) తేజస్సు (అగ్ని)
అవయము - సాకారముగా అయి ఉన్నప్పుడు మరణ (మార్పు) ధర్మము కలదియు, అవధి (End) కలదియు, ప్రత్యక్షముగా కనిపిస్తున్నదియు- అయి ఉన్నట్టిది. ఈ విధంగా ఆకారము కలిగి ఉన్నట్టిది, మరణ ధర్మము కలిగియున్నది, అవధులు (Limitations) కలిగి ఉన్నట్టిది. ప్రత్యక్షమై యున్నట్టిది అగు పృథివి, ఆపః, తేజములు ఈ లోకములను తపింప జేయుచున్న సూర్యమండలము నుండి ప్రభవములు.
- భూతతత్త్వమును ఆ మూడు విధములుగా చేయుచున్నది సూర్యమండల తేజస్సే!
ఏషః తపతి - అది తపింపజేయుచున్నది.
ఏది తపింపచేయుచున్నదో - అదియే రసస్వరూపము।
సూర్యమండలము తేజో రస స్వరూపమే।
తదేతత్ అమూర్తం।
3 అథ అమూర్తం। ‘వాయు’ శ్చ। ‘అన్తరిక్షం’ చ।
ఏతత్ ‘అమృతం’।
ఏతత్ ‘యది’। ఏతత్ ‘యత్’।
తస్య, ఏతస్య అమూర్తస్య,
ఏతస్య అమృతస్య, ఏతస్య ‘యత’।
ఇక అమూర్తము
(1) వాయువు (శ్వాస), (2) అంతరిక్షము (Space - ఆకాశము)
పంచభూతములలోని ఈ రెండూ రూపరహితము. సాకారము కాదు. కనుక అమృతము. ఇవి ఆకార రహితము. ఒక వస్తువుకు ఆకారమే లేనప్పుడు మరణ (మార్పు) ధర్మము లేదు. తక్కిన భూ-జల-అగ్నులవలె మార్పు-చేర్పులు ఉండవు.
అధిదైవతమ్।
ఏతస్య త్యస్య
ఏష రసోయ।
ఏష ఏతస్మిన్ మండలే పురుషః।
తస్య హి ఏష రస ఇతి ‘అధిదైవతమ్’।
 → మరణ, రూపధర్మములు లేవు కాబట్టి వాయు, ఆకాశములు అనంతమై చెన్నొందుచున్నాయి. సర్వవ్యాపకములుగా ఉంటున్నాయి.
- సర్వ వ్యాకము కాబట్టి అదృశ్య రూపమై ఉంటున్నాయి.
- యత్ - ఏ వాయు, అంతరిక్ష మండల పురుషుడు ఉన్నారో, … ఆయన ‘త్యత్’ - అధిదైవత పురుషుడు.
- వాయు - అంతరిక్షములు దేశ - కాలములకు బద్ధము కానివి.
త్యత్ = కంటికి కనిపించనట్టి విలక్షణత్వము.
హిరణ్యగర్భ పురుషుని సలక్షణ-విలక్షణములే పంచభూతముల మూర్త- అమూర్తములుగా ప్రదర్శనమగుచున్నాయి.
అధ్యాత్మమ్।
4 అథ ఆధ్యాత్మం।
‘ఇదం’ ఏవ మూర్తం,
‘యత్’ అన్యత్ ప్రాణాచ్చ
‘యత్’ చ అయమ్ అంతరాత్మన్
ఆకాశ ఏతత్ మర్త్యం
ఏతత్ ‘స్థితం’। ఏతత్ సత్।
‘తస్య’ ఏతస్య మూర్తస్య।
ఏతస్య మర్త్యస్య।
ఏతస్య స్థితస్య। ఏతస్య సత।
ఏష రసో। యత్ చక్షుః।
సతో హి ఏష రసః।।

మూర్తము - భౌతికశరీరము (స్థూల శరీరము)
ఇప్పుడిక అధ్యాత్మము గురించి:
వాయువు కంటే కూడా వేరై దేహమునందు ‘ఆకాశము’ ఉన్నది. అట్టి ఆకాశము కంటే భిన్నమైనది అమూర్తము, అధ్యాత్మము.
అట్టి అధ్యాత్మము ప్రాణముల కంటే కూడా భిన్నమైనది.
అంతరాత్మాకాశము నందే మూర్తివంతమగు ఈ సమస్త జగత్తు ప్రదర్శితమై ఉంటోంది. అట్టి జగత్తు స్థితిగల స్థానమే ‘సత్’।
- అట్టి మూర్తీ (With form) స్వరూపములగు, మరణ ధర్మము (మార్పుచెందుస్వభావము, పరిఛేద (Multiple) స్వభావము) గలిగినట్టి పృథివి-ఆపః - తేజో (Solid-Liquid-fire) స్వరూపముల సారమే (స్వరూపమే) ఈ భౌతికమైన కళ్లు. అనగా, - ఈదేహమునందలి భౌతిక నేత్రములు.. అధ్యాత్మమునందు త్రిభూతముల (పృథివి, జలము, అగ్నిల) యొక్క సమ్మేళనమే ప్రదర్శనమౌతోంది.
- సూర్యమండలమే అధి దైవతమునందు భూతత్రయసారము.

స్థూల శరీరము = భూమి + జలము + అగ్ని
అధ్యాత్మయే భూతత్రయ స్వరూపపురుష నివాసుడు.
అమూర్తం।
5 అథ అమూర్తం।
ప్రాణశ్చ ‘యత్’ చ, అయం అంతరాత్మన్,
ఆ (నా)కాశ ఏతత్ అమృతం।
ఏతత్ ‘యది’। ఏతత్ ‘త్యత్’।
తస్య ఏతస్య అమూర్తస్య।
(తత్) ఏతస్య అమృతస్య।
ఏతస్య ‘యత’। ఏతస్య త్యస్య ।
ఏష రసో యో అయం దక్షిణే అక్షన్
పురుషః తస్య హి ఏష రసః।।
అమూర్తము - లింగశరీరము
ఈ దేహములో (1) ప్రాణము (Energy) (2) ఆకాశము (Space).. ఈ రెండూ కూడా అమూర్తములు
- ఈ రెండింటికీ మరణ ధర్మము లేదు.
- ఈ రెండూ సర్వవ్యాపకమైనవి.
- భౌతిక రూపంగా ప్రత్యక్షము కానివి. కళ్ళకు కనిపించనివి.
ఈ విధంగా ‘అమూర్తత్వము’ అను ధర్మము (Feature)తో కూడిన వాయు + ఆకాశముల యొక్క సారమే ‘లింగ శరీరము’.

అనగా
లింగ శరీరము= (లేక) సూక్ష్మ శరీరము = ప్రాణవాయువు + ఆకాశము.
‘లింగశరీరము’లో దక్షిణ (కుడి) నేత్రములోని పురుషుడు → ‘వాయు ఆకాశములు’ అనే ఉభయభూతముల సారము. అధ్యాత్మయే భూతద్వయ స్వరూపపురుషుడు. పురుష నివాస స్థానము.
= ‘భూతద్వయ నిర్మిత లింగ శరీరము (భావనా శరీరము)నకు కుడికన్ను అధిష్ఠానము’ అని.. శాస్త్రకారుల ప్రత్యక్షానుభవము. లింగశరీరమే (వాయు-ఆకాశ) ద్వైభూతసారము.
బ్రహ్మము- మూర్తామూర్తములకు పరము (ఆవల), ఆధారము కూడా.
- పరబ్రహ్మమునకు మూర్తము (స్థూల శరీరము) - అమూర్తము (సూక్ష్మ శరీరము) ‘ఉపాధులు’ అయి ప్రవర్తిస్తున్నాయి.
- స్థూల సూక్ష్మ శరీరములను బ్రహ్మముగా భావించుటచే సర్వే సర్వత్రా బ్రహ్మ భావన సిద్ధించగలదు.
అట్టి వ్రతములలో సూక్ష్మ (లింగ), దేహోపాసన గురించి విధి (Procedure) సూచించబడుతోంది.
6 తస్య హి ఏతస్య పురుషస్య రూపం।
యథా మహారజనం వాసో,
యథా పాణ్ద్వావికం,
యథా ఇన్ద్ర గోపో,
యథా అగ్న్యిర్చి, యథా పుణ్డరీకం,
యథా సకృత్ విద్యుత్తగ్ం,
సకృత్ విద్యుత్ ఏవ హ వా
అస్య శ్రీః భవతి య ఏవం వేద।
అథాత ఆదేశో ‘నేతి నేతి’
నహి ఏతస్మాత్ ఇతి।
 ప్రసిద్ధుడగు లింగ శరీరాత్మక పురుషుని యొక్క రూపము ఎట్టిది?
- లింగ శరీరము వాసన-సంస్కారములతో నిండి ఉన్నట్టిది.
- మూర్త - అమూర్త సంబంధములైన వాసనలతో, బుద్ధియే ప్రధాన ఉపకరణముగా గల భోక్త వాటివాటి సంయోగములతో ప్రవర్తించుచున్నది.
లింగశరీరము → వస్త్రముపై వేసిన ఎర్రటి-పచ్చటి రంగువలె విచిత్రముగా నానాత్వముతో కూడుకొను ఉన్నట్టిది.
- మాయ → కల్పన, కపటము, అసత్యములతో కూడినట్టిది. ఇంద్ర జాలమును, ఎండమావులను బోలినట్టిది!

భౌతికదృష్టి పరిమితంగా చూచే వారికి - ఈ లింగ శరీరమే ఆత్మగా తోచుచున్నది.
‘‘జీవుడనగా స్వభావమే’’ - అనే భ్రమను కలిగింపజేయునది,
లింగ శరీరాత్మక (దృశ్య అభిమాని) పురుషుని యొక్క ఉపాసనారూపము.
→ ఎర్రని వస్త్రము వలెను, తెల్లటి కంబళి వలెను,
- చిమ్మచీకటిలో మెఱయుచున్న మిణుగురు పురుగువలెను,
- అగ్ని జ్వాలవలెను, శుక్లము మెరుపులతోను ప్రకాసిస్తోంది. వర్ణించ బడుతోంది.

ఎవడు అట్టి లింగ శరీరము యొక్క పైపూత- పైపై మెఱుపు వంటి తత్త్వమును - ఆత్మయందు స్వయం కల్పితముగాను, ఆయతనముగాను గ్రహిస్తాడో, అట్టివాని శోభ ప్రసిద్ధమై సర్వత్రా ప్రకాశించుచున్నది.
బ్రహ్మము యొక్క ఉపదేశమును మించి మరొకటిది ఏదీ లేదు.
నేతి అన్యత్ ‘పరమ్’ అస్తి।
అథ నామధేయగ్ం సత్యస్య,
సత్యమితి। ప్రాణా వై సత్యం।
తేషాం ఏష సత్యమ్।।
 ’నేతి-నేతి’.. అనే రెండు ‘న’కారముల చేతనే పరబ్రహ్మము యొక్క నిర్వచనమంతా చెప్పబడుచున్నది. పరబ్రహ్మము ‘‘సత్యమునకు సత్యము’’… అని చెప్పబడుతోంది. (నామధేయముతో పిలువబడుతోంది). బ్రహ్మముగా శ్రోతీంద్రియములు, తదితర ఇంద్రియములు, ప్రాణములు, విజ్ఞానాత్మ, ప్రత్యగాత్మ.. అంతా ఆత్మయే కాబట్టి సత్యస్వరూపమే!

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘మూర్తామూర్త బ్రాహ్మణమ్’’ సమాప్తమ్।।

4–4.) చతుర్థ బ్రాహ్మణమ్ - మైత్రేయీ బ్రాహ్మణమ్

1 మైత్రేయి ఇతి హ ఉవాచ యాజ్ఞవల్క్య :
‘‘ఉద్య అస్యన్ వా
ఆరే! అహం అస్మాత్
స్థానాత్ అస్మి। హన్త! తే అనయా
కాత్యాయన్యా అన్తం కరవాణి’’ ఇతి।
 ఒకానొప్పుడు ఒక సంఘటన।
యాజ్ఞవల్క్యమహర్షి తన భార్యయగు మైత్రేయుని పిలిచి ఈ విధంగా అన్నారు.
‘‘ఓ మైత్రేయీ! నేను ఈ గృహస్థాశ్రమమునుండి విరమించి సన్న్యాసాశ్రమమును స్వీకరించదలచుకున్నాను.!
అందుకుగాను నా గృహస్థాశ్రమములోని అర్ధాంగిగా, భాగస్వామిగా నీ యొక్క అనుమతిని కోరుచున్నాను.
నా యొక్క రెండవ భార్య అగు కాత్యాయనికి, నీకు నా సంపదను విభజించి ఇచ్చివేస్తాను. నా వలన మీ ఇరువురికి కలిగిన సవతి సంబంధ బంధమును కూడా త్రెంచివేస్తాను (లేక) తెగత్రెంపులు చేస్తాను. ఆ ధనముతో మీ ఇరువురు మీ మీ జీవితాంతము సంతోషముగా ఉండెదరు గాక!’’

మైత్రేయీ దేవి యాజ్ఞవల్క్యుని మాటలు సాదరంగా విన్నది.
2 సా హ ఉవాచ మైత్రేయీ :
‘యన్ను మ ఇయం భగోః (భోగోః)
సర్వా పృథివీ విత్తేన పూర్ణాస్యాత్
కథం తేన అమృతాస్యాం’?
ఇతి। (నేతి।)।
 మైత్రేయి: స్వామీ! ప్రాణనాధా! భగవాన్! మీరు ధనమును విభజించి మాకు ఇస్తామన్నారు. సంతోషమే. అయితే, సప్త సముద్రాలతో అలవాలమైన ఈ భూమినంతా ఇస్తేకూడా అదంతా పొంది నేను ముక్తురాలను అవుతానా? పూర్ణత్వము పొందగలనా? ‘‘పొందవలసినదేదైతే ఉన్నదో, అదంతా పొందాను’’ - అనే తృప్తి నాకు లభిస్తుందా? నేను అమృతత్వమును పొందుతానని మీరు భావిస్తున్నారా?
(నేతి) హ ఉవాచ యాజ్ఞవల్క్యో :
యథైవ ఉపకరణవతాం జీవితం।
తథైవ తే జీవితగ్ంస్యాత్
అమృతత్వస్య తు
నాశాస్తి విత్తే నేతి।
 యాజ్ఞవల్క్యుడు : లేదు.

ధనముచే మోక్షము, అమృతత్వము పొందలేవు. అయితే లోకంలో సమస్త సంపద - సాధనములు కలవారు ఎటువంటి సుఖ జీవితము అనుభవించగలరో, అదంతా నీకు సిద్ధించగలదు.

‘‘భోగసంపదలు’’ - అనే ఉపకరణాలతో భౌతికంగా సుఖము లభిస్తుందేమో. అంతవరకే। విత్తము వలన, తదితర సంపదల వలన అమృతత్వము లభిస్తుందన్న ఆశయే పెట్టుకోవద్దు. ధనము చేత మోక్షము యొక్క ఊసుకూడా ఊహించటానికి కుదరదు.
3. సా హ ఉవాచ మైత్రేయీ :
‘‘యేన అహం న అమృతాస్యాం
కిం అహం తేన కుర్యాం?
యత్ ఏవ, -
భగవాన్! వేద,
తదేవ మే బ్రూహి’’ ఇతి।।
 మైత్రేయి : దేనిచే అమరత్వము లభించుట లేదో, అట్టి సంపదలు నాకెందుకు?

హే ప్రాణేశ్వరా! యాజ్ఞవల్క్య మహర్షీ! మహానుభావన్! ఏ ధనము, సంపదలచే నాకు శాశ్వత సుఖమగు మోక్షము లభించదో, అట్టి పైపై మెరుగుల వంటి వాటి వలన నాకేమీ ప్రయోజనము కనిపించటలేదు, స్వామీ!

అందుచేత మహాత్మా! పరమ పూజ్యులగు మీరు ఎద్దానిని ముక్తి సాధనముగా ఎంచి గృహము నుండి సన్న్యసించాలనుకొంటున్నారో, అట్టి సన్న్యాసమార్గమును నేను కూడా అనుసరించునట్లు అనుగ్రహించండి. ఆ మార్గము నాకు కూడా చూపండి.
అమృతస్థానము కొరకై నాకు ఏది బోధించాలో - అది ఇప్పటికిప్పుడే నాపై దయతో బోధించండి.

4 స హ ఉవాచ యాజ్ఞవల్క్యః
ప్రియా బతారే నః
సతీ ప్రియం భాషస
ఏహ్యాః స్వ వ్యాఖ్యాస్యామి,
తే వ్యాచక్షాణస్య తు
మే నిదిధ్యాసస్వ ఇతి।।
 యాజ్ఞవల్క్యుడు : ఓ మైత్రేయీదేవీ! నీవు అట్లా పలకటము నాకు చాలా సంతోషమును కలుగజేస్తోంది. ఇతః పూర్వము నాకు నీవు ఎంతగా నీ అణకువ- ప్రేమ- సేవలచే నాకు ఇష్టురాలవైనావో, అదేవిధంగా ఇప్పుడు కూడా ఈ విధముగా అమృతత్వమును ఆశయముగా పలుకుటచే ప్రేమాస్పదురాలవగుచున్నావు. ఇటు వచ్చి కూర్చొనుము. నీవు అభిలషించిన తీరుగా మోక్ష సాధనము అగు బ్రహ్మజ్ఞానము గురించి చెప్పుకుందాము. నేను చెప్పు విశేషముల పట్ల నిదిధ్యాస కలదానవై, అట్టి వాక్యార్థములను ధ్యానించుచు, అట్టి స్థానమును చేరెదవుగాక!
5 స హ ఉవాచ :
న వా అరే! పత్యుః
కామాయ పతిః ప్రియో భవతి।
ఆత్మనస్తు కామాయ
పతిః ప్రియో భవతి।
 ఈ జీవునికి కనిపించే ప్రియమైన వస్తువులు ఏమేమి? భార్య, భర్త, సంపద, సంతానము.. మొదలైనవి కదా! అట్టి ‘ప్రియత్వము’ గురించి ఇప్పుడు కొంచెము విచారణ చేద్దాము.
- ఒక స్త్రీకి తన భర్త ప్రియమైన వస్తువుగా ఉంటున్నాడు. ఎందుకు? భర్తయొక్క శరీరములో ప్రత్యేకత చేతనా? లేక, భర్తయొక్క సుఖ-సంతోషాల కొరకా? కానే కాదు. ఆత్మకు ‘భర్త’ అనునది ప్రియము. కాబట్టి ఇక్కడ భర్త ప్రియముగా అనుభూతమగుచున్నాడు.
న వా అరే! జాయాయై
కామాయ జాయా ప్రియా భవతి।
ఆత్మనస్తు కామాయ జాయా ప్రియా భవతి। 		ఒకనికి భార్య ప్రియమైన వస్తువు అగుచున్నుది. అది ఆ భార్య యొక్క ప్రయోజనము కొరకా? కాదు. ఆత్మకు ‘‘భార్యను కోరుకొనుట’’ అనునది ప్రియము. అయినప్పుడే సందర్భానుసారముగా భర్తకు భార్య ప్రియమైన వస్తువుగా అనుభవమవటం లోకంలో జరుగుచున్నది.
న వా అరే! పుత్రాణాం
కామాయ పుత్రాః ప్రియా భవన్తి।
ఆత్మనస్తు కామాయ
పుత్రాః ప్రియా భవన్తి।।
 అట్లాగే సంతానములోని ఏదో ప్రత్యేకత చేతనో (లేక) వారి యొక్క ప్రయోజనము కొరకై సంతానము ప్రియము అవటంలేదు. మరి?
ఆత్మ ‘సంతానము కోరుకొనుట’ అను ప్రియత్వము - కలిగి ఉండటము చేత, ఆత్మకు సంతానము ప్రియముగా అగుచున్నది. అట్లా కనిపించుచున్నది. అనిపించుచున్నది
న వా అరే! విత్తస్య కామాయ
విత్తం ప్రియం భవతి।
ఆత్మనస్తు కామాయ విత్తం ప్రియం భవతి। 		విత్తము (ధనము) యొక్క ప్రయోజనము కొరకై విత్తము (ధనము) ప్రియముగా ఉండటము లేదు. మరి? ఆత్మ యొక్క అభిలాషచే ‘‘విత్తము నాకు ప్రియము’’ అని అనుకోబట్టి, విత్తము ప్రియముగా అనిపించటము జరుగుతోంది. అంతేగాని ధనసంపద స్వయముగా ప్రియమైనది కాదు.
న వా అరే! బ్రహ్మణః కామాయ
బ్రహ్మ ప్రియం భవతి।
ఆత్మనస్తు కామాయ బ్రహ్మ ప్రియం భవతి। 		బ్రాహ్మణుని యొక్క ప్రయోజనము కొరకై ఒకనికి బ్రాహ్మణుడు ప్రియముగా అవటం లేదు. మరి ఎందుచేతనంటే, ఆత్మకు బ్రాహ్మణుడు ప్రియము అయినప్పుడే ఈ ఎదురుగా గల బ్రాహ్మణుడు ప్రియముగా అనుభూతమగుచున్నాడు.
న వా అరే! క్షత్రస్య
కామాయ క్షత్రం ప్రియం భవతి।
ఆత్మనస్తు కామాయ క్షత్రం ప్రియం భవతి। 		క్షత్రియుని ప్రయోజనము కొరకై ఒకనికి క్షత్రియుడు ప్రియము అగుట లేదు. ఆత్మ తన నిమిత్తము క్షత్రియుని ప్రియముగా భావించుచుండటం చేత, ఇక్కడ ఎదురుగా కనిపిస్తున్న క్షత్రియుడు ప్రియముగా పొందబడుచున్నాడు. ఆత్మయొక్క ప్రియముచేత క్షత్రము (కార్యదక్షత) ప్రియము అవుతోంది.
న వా అరే! లోకానాం
కామాయ లోకాః ప్రియా భవన్తి।
ఆత్మవస్తు కామాయ లోకాః ప్రియా భవన్తి। 		ఈ ఎదురుగా గల లోకముల ప్రయోజనము కొరకై లోకములు ప్రియము అవటంలేదు.
ఆత్మకు ‘లోకములు’ అనునవి కోరుకోవటము ప్రియమైనప్పుడు లోకములు ప్రియరూపములుగా పొందబడుచున్నాయి
న వా అరే! దేవానాం
కామాయ దేవాః ప్రియా భవన్తి।
ఆత్మనస్తు కామాయ దేవాః
ప్రియా భవన్తి।
 దేవతలు ఆ దేవతల ప్రయోజనము కొరకై ప్రియముగా అగుచున్నారా? కానేకాదు. తనకు దేవతలు ప్రియము అయినప్పుడు తన ఆత్మయొక్క ప్రయోజనము కొరకే దేవతలు ప్రియమైనవారుగా అగుచుండటము జరుగుతోంది.
న వా అరే! భూతానాం కామాయ
భూతాని ప్రియాణి భవన్తి।
ఆత్మనస్తు కామాయ భూతాని ప్రియాణి భవన్తి। 		(నిశ్చయముగా) సహప్రాణుల ప్రియము కొరకై ప్రాణులు ప్రియము అవటం లేదు. ఆత్మకు సహప్రాణుల పట్ల ప్రియము రూపము పొంది ఉన్నప్పుడు సహప్రాణులు ప్రియమైనవారుగా ప్రియభావన పొందటము ఇక్కడ జరుగుతోంది.
న వా అరే! సర్వస్య
కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి।
ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి। 		సర్వమూ కూడా ఆ సర్వము యొక్క ఉపయోగము (లేక) ప్రయోజనము కొరకై ప్రియముగా అవటము లేదు. ఆత్మకు ఈ సర్వము ప్రియముగా అనిపిస్తోంది. అప్పుడిక ఈ సర్వము ప్రియముగా అనిపిస్తోంది.
ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో
నిదిధ్యాసితవ్యో, మైత్రేయీ!
ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన
శ్రవణేన మత్యా విజ్ఞానేన
ఇదగ్ం సర్వం విదితమ్।
 సమస్తము ఆత్మకొరకేగాని, అన్యము కొరకు (మరెవరినో ఉద్ధరించటానికి) కాదు. అందుచేత, ఓ మైత్రేయీ! ఆత్మయే దర్శించతగినది, వినతగినది, మననము చేయుతగినది, ధ్యాస కలిగి ఉండవలసినదీ కూడా!
అంతేగాని ఆత్మకు అన్యమైనదేదీ స్వతఃగా ప్రియమైనదీ కాదు. సుందరమైనది కాదు.
ఓ ప్రియురాలా!

ఆత్మ యొక్క దర్శనముచే (సర్వము ఆత్మగా దర్శించు అభ్యాసముచే), శ్రవణముచే (వినబడేదంతా ఆత్మవిన్యాసముగా భావించుటచే), ఆత్మను ఎరుగుటచే (ఈ కనబడేదంతా ఆత్మగా ఎరుగుచుండుట చేత).. ఈ సర్వము వాస్తవానికి ఏమై ఉన్నదో తెలిసిపోవుచున్నది.
6 బ్రహ్మ తం పరాత్ ఆద్యో।
అస్య అత్ర ఆత్మనో బ్రహ్మ వేద।
క్షత్రం, తం పరాత్ ఆద్యో।
అన్యత్ర ఆత్మనః క్షత్రం వేద।
లోకాస్తం (లోకాః తం) పరా దుర్యో। అన్యత్ర
ఆత్మనో లోకాన్ వేద। దేవాస్తం
పరాదుర్యో, అన్యత్ర ఆత్మనో దేవాన్ వేద।
భూతాని, తం పరాదుర్యో।
అన్యత్ర ఆత్మనో భూతాని వేద।
సర్వం తం పరాదుర్యో। అన్యత్ర ఆత్మనః
సర్వం వేద - ఇదం బ్రహ్మ। ఇదం క్షత్రమ్।
ఇమే లోకా। ఇమే దేవా।
ఇమాని భూతాని। ఇదగ్ం సర్వం -
యత్ అయం ఆత్మా।
 అఖండమగు ఆత్మయే బ్రాహ్మణ- క్షత్రియ - వైశ్య - శూద్రాది చాతుర్యర్ణ్యములు గాను, లోకములుగాను, దేవతలుగాను, జీవులుగాను, సమస్తముగాను ఉన్నది.

ఎవ్వరైతే బ్రాహ్మణులనుగాని, క్షత్రియులను గాని, వైశ్యులనుగాని, శూద్రులనుగాని, లోకములనుగాని, దేవతలనుగాని, భూతములనుగాని - ‘‘ఆత్మకంటే - వేరు’’ అనే అనుభవముతో చూస్తాడో,.. అట్టి వాడు (ఎవరినిని ఆత్మకు వేరుగా చూస్తే → వారిచే) ‘‘అన్యము’’గా చూడబడగలడు! ఈ కనబడే పై వివరములతో కూడా ‘‘సర్వము ఆత్మ కంటే వేరు’’ - అను పరాభవ (అవమానించు) దృష్టితో చూస్తే, సర్వము చేత ఆతడు పరాభవించబడుచున్నాడు. అనాత్మదృష్టిగానే అనుభవము పొందుచున్నాడు.

కనుక ‘‘ఇక్కడ ఎదురుగా కనిపిస్తున్న బ్రాహ్మణులు, క్షత్రియులు, వైశ్యులు, శూద్రులు, లోకములు, దేవతలు ఇవన్నీ కూడా, ఆత్మ స్వరూపములే! ఆత్మకు అభిన్నము’’ అను భావనతో చూడబడుగాక।
దేనిని ఆత్మకు వేరుగా చూస్తావో, అద్దానిచే ‘‘ఓహో! ఈతడు నన్ను ఆత్మకు వేరుగా చూస్తున్నాడే’’…. అని ఆతనిని అది అవమానించుచున్నది. అట్టి దర్శనము ‘చ్యుతి’, ‘అసమాధి’ కూడా!
7 స యథా దుందుభేః హ(అ)న్యమానస్య
న బాహ్యాఞ్&చబ్దాన్ (బాహ్యాన్ శబ్దాన్)
శక్నుయాత్ గ్రహణాయ,
దున్దుభేస్తు గ్రహణేన,
దున్దుభ్యాఘాతస్య వా శబ్దో గృహీతః।।
 గొప్ప దుందుభి (యుద్ధంలో మ్రోగించే నగారా)ను పెద్దగా మ్రోగిస్తున్నప్పుడు ఇక తదితర శబ్దములు వినపడవు. ఆ దుందుభి యొక్క ‘ఢాం’ ‘‘ఢాంభాం’’ శబ్దములు వినపడనంతగా తదితర జనుల మాటలు, తదితర వాయిద్యాలు వినబడవుకదా! అట్లాగే ‘ప్రజ్ఞ’యొక్క (లేక, ఎరుక యొక్క) ప్రదర్శనమే జాగ్రత్ - స్వప్న - సుషుప్తులలో భాసిస్తోంది.

అట్టి కేవల ప్రజ్ఞారూపమగు పరబ్రహ్మమును తెలుసుకొన్న తరువాత, జాగ్రత్-స్వప్న-సుషుప్తు విషయాలన్నీ (ఆ కేవల ప్రజ్ఞలో ఇమిడిపోయినవై)- ప్రజ్ఞకు వేరుగా కనిపించవు. ఆత్మను ఎరిగినప్పుడు సర్వము ఆత్మగా స్వభావసిద్ధంగా అనుభూతమౌతుంది.
8 స యథా శంఖస్య ధ్మాయమానస్య
న బాహ్యాన్ శబ్దాన్
శక్నుయాత్ గ్రహణాయ,
శంఖస్య తు గ్రహణేన
శంఖధ్మస్య (వా) శబ్దో గృహీతః।।
 పెద్దగా శంఖానినాదము మ్రోగుతూ ఉండగా బయట జనించే పిల్లి కూతల వంటి శబ్దాలు వినబడతాయా? లేదు కదా! తదితర శబ్దాలన్నీ శంఖనినాదములో కలిసిపోయి, శంఖానాదమే వినబడునట్లుగానే -
సర్వభేదములు ఆత్మదర్శనములో ఏకమైపోతున్నాయి. ‘‘వారు అటువంటి వారు - వీరు ఇటువంటివారు. వారు గొప్పవారు. వీరు కాదు. అది అట్లా! ఇది ఇట్లా! ఇంకేదో ఎట్లు?’’ - ఇవన్నీ ఆత్మభావనయందు లయించిపోయి ఆత్మకు అద్వితీయమౌతాయి.
9 స యథా వీణాయై
వాద్యమానాయై న బాహ్యాన్
శబ్దాన్ శక్నుయాత్
గ్రహణాయ, వీణాయై తు
గ్రహణేన వీణా వాద్యశ్య వా
శబ్దో గృహీతః।।
 పెద్దగా వీణ మ్రోగుతూ ఉంటే, అది వినుచుండగా, తదితరంగా జనించే శబ్దాలను వినము. వీణావాద్య శబ్దము మాత్రమే చెవులకు వినబడుతుంది కదా.
బ్రహ్మమును గురించి వినుచున్నవానికి చాతుర్వర్ణ్యభేదములు, 14 లోకముల భేదములు, కాలభేదములు, వస్తు భేదములు, గుణ భేదములు, ఆకార భేదములు కనబడవు. ఆతడు బ్రహ్మమును మాత్రమే దర్శించుచూ, వినుచూ, స్వీకరిస్తూ ఉంటాడు. తదితర లోక సంబంధమైన వింత విశేషాలన్నీ (వీణానాదము - ఆస్వాదిస్తూ ఉన్నప్పుడు అల్లంత దూరం నుండి వినబడే పక్షుల కలకలము వలె) - బహుచిన్న విషయాలవుతాయి.
10 స యథార్ద్రేధాగ్నేః
అభ్యాహితాత్ పృథక్
ధూమా వినిశ్చరన్తి,
ఏవం వా ఆరే! అస్య మహతో
భూతస్య నిశ్వసితం।

ఏతద్యత్ ఋగ్వేదో,
యజుర్వేదః, సామవేదో,
అథర్వ అఙ్గిరస ఇతిహాసః
పురాణం విద్యా ఉపనిషదః,
శ్లోకాః, సూత్రాణి, అనువ్యాఖ్యానాని, వ్యాఖ్యానాని
యస్యైవ ఏతాని సర్వాణి నిశ్వసితాని।।
 తడికట్టెలను మండిస్తున్నప్పుడు పొగ ఏకమై బహిర్గత మగుచున్న రీతిగా, ఇక్కడి భూతముల భేదమంతా ఆత్మతత్త్వము సమక్షంలో ఏకము మాత్రమే! (పొగ ఒక్కటే అయినట్లు, ఆత్మ ఏకమే అయి ఉన్నది).

అట్లాగే ఋగ్వేద-యజుర్వేద, సామవేద- అధర్వణ వేదములు, అజ్ఞిరసములు (నాట్యము సంగీతము మొదలైన వేద ఉపశాఖలు), ఇతిహాసములు, పురాణములు, ఉపనిషత్తులు ఆత్మతత్త్వ శ్లోకములు, సకల విద్యలు, బ్రహ్మసూత్రములు, వాటి గురించిన వ్యాఖ్యానములు.. ఇవన్నీ కూడా ‘తత్త్వమ్’ రూప ‘ఆత్మచైతన్యము’ యొక్క ఉచ్ఛ్వాస-నిశ్వాసలు మాత్రమే!

ఈ సమస్తము సర్వదా సర్వత్రా పరబ్రహ్మమే!
(కనుక ఆత్మనే తెలుసుకొంటూ, దర్శిస్తూ ఆత్మయే నీవై ఉండుము).
11) స యథా సర్వా సామపాగ్ం
‘సముద్ర’ ఏక - ఆయనమ్ ఏవగ్ం,
సర్వేషాగ్ం స్పర్శానాం ‘త్వక్’
ఏకాయనం ఏవగ్ం,
 ఏవిధంగా నదులలోని, కాలువలలోని, నూతులలోని జలములన్నిటికి చిట్టచివరకు సముద్రమే జనన స్థానము - గమ్యస్థానము కూడా అయి ఉన్నదో
→ - మృదు-కఠిన స్పర్శలన్నిటికీ చర్మమే ఏకైక జనన విలీనస్థానము (గమ్యస్థానము) అగుచున్నదో…,
సర్వేషాగ్ం రసానాం ‘జిహ్వా’
ఏకాయనం ఏవగ్ం,
సర్వేషాగ్ం గంథానాగ్ం
నాసికా ఏకాయనం ఏవగ్ం;
సర్వేషాగ్ం రూపాణాం ‘చక్షుః’
ఏకాయనమ్ ఏవగ్ం;
సర్వేషాగ్ం శబ్దానాగ్ం ‘శ్రోత్రం’ ఏక ఆయనమేవగ్ం;
 → - సమస్త రుచులకు నాలుకయే ఏకాయన స్థానము.
- సర్వరకములైన సువాసన - దుర్వాసనలకు జనన- లయస్థానము నాసిక (ముక్కు)యే అయి ఉన్న తీరుగా,
సర్వ రూపానుభవములకు ఏకైక జనన లయస్థానము కళ్లే అగుచున్న విధంగా,
సర్వశబ్దములకు చెవులే జనన లయ ఏకైక స్థానము అయి ఉన్నట్లుగా.
→ ఆత్మయే సమస్తమునకు జనన - లయస్థానము.
సర్వేషాగ్ం సంకల్పానాగ్ం
‘మన’ ఏకాయనం ఏవగ్ం,
సర్వాసాగ్ం విద్యానాగ్ం
‘హృదయం’ ఏకాయనం ఏవగ్ం,।
సర్వేషాగ్ం కర్మణాగ్ం ‘హస్తవ’ఏకాయనమేవగ్ం।
సర్వేషాం ఆనన్దానామ్, ‘ఉపస్థ’ ఏకాయనమేవగ్ం,
సర్వేషాగ్ం విసర్గాణాగ్ం ‘పాయుః’ ఏకాయనమేవగ్ం,
సర్వేషామ్ అధ్వనాగ్ం ‘పాదావ’ ఏకాయనం ఏవగ్ం,
సర్వేషాగ్ం వేదానాగ్ం ‘వాక్’ ఏక అయనమ్।
 సర్వ సంకల్పములకు మనస్సే ఏకైక జనన - లయస్థానము.
సర్వ విద్యలకు (For all Learnings) హృదయమే ఏకైక జనన - గమ్యస్థానము.
సర్వకర్మలకు ఈ ఉభయ హస్తములే (చేతులే) ఏకైక జనింపజేయు - లయమగు స్థానము.
సర్వ శృంగారానందములకు ‘ఉపస్థ’యే ఏకైక జనన-లయ స్థానము.
సర్వ విసర్జనలకు ‘పాయువు’ యే ఏకైక జనన స్థానము.
సర్వ నడకలకు పాదములే ఏకైక జనన స్థానము, గమ్యము కూడా!
సర్వవేదమంత్రములకు వాక్కుయే ఏకైక ప్రారంభ, లయస్థానము.
12 స యథా సైంథవఖిల్య
ఉదకే ప్రాస్త,
ఉదకమేవ అనువిలీయేత,
 జలము వలననే పుట్టిన సైంధవలవణ స్ఫటికము తిరిగి జలములో పడవేయగానే కరిగిపోయిన తరువాత, అద్దానిని వెనుకకు ఎవ్వరూ మరల్చలేరు కదా! అప్పుడు ఆ లవణము కరిగిపోయిన నీరు ఎచ్చట రుచిచూస్తే అక్కడ ఉప్పగా ఉంటుంది కదా!
ఇప్పుడు ఆ లవణము యొక్క ఆకారము ఎక్కడున్నది? జలమంతా నిండి ఉన్నది కదా!
న హాస్య (హ అస్య) ఉద్గ్రహణాయేవస్యాత్।
యతో యతస్త్వాదదీత లవణమేవైవం
వా అర! ఇదం మహత్ భూతం
అనన్తం అపారం
విజ్ఞాన ఘన ఏవ।
ఏతేభ్యో భూతేభ్యః
సముత్థాయ తాన్యేవాను
వినశ్యతి। న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తి।
ఇతరే బ్రవీమీతి
- హ ఉవాచ యాజ్ఞవల్క్యంః।।
 అట్లాగే ఓ మైత్రేయా! ఈ జగత్‌దృశ్యమంతా వాస్తవానికి ‘తెలుసుకొనుట’ అను తత్త్వమగు విజ్ఞానఘన స్వరూపమే! తెలియబడేదంతా,.. తెలుసుకొను ప్రజ్ఞారూపమే! తెలుసుకొనుచున్నదే - తెలియబడుచున్న సమస్తముగా అగుచున్నది. తెలుసుకొనువాడు, తెలియబడునది కూడా ఏమగు - అనంత అపార విజ్ఞానఘనమే!

అసంగుడగు (Unattatched) పరమాత్మకు ఉపాధి మాత్రము (ఉపకరణ మాత్రము) అగు ఈ దేహ-ఇంద్రియములు విషయ రూపములుగా జనించినవై నామరూపాత్మకంగా వ్యవహరించుచున్నాయి. ‘పరమాత్మ అనే జలములో అవన్నీ కూడా (నదులన్నీ సముద్రమును జేర్చుచున్నట్లు) - తిరిగి లయము పొందుచున్నాయి. పరమాత్మ నుండి జీవాత్మ బయల్వెడలి, ఆయా ఉపాధులలో ప్రయాణించు నదీ జలము వలె, తిరిగి పరమాత్మయందే లయిస్తున్నది. - అని యాజ్ఞవల్క్య మహర్షి మైత్రేయికి వివరించారు.
13 సహ ఉవాచ మైత్రేయి :
యత్రైవ మా భగవాన్। అమూముహన్
న ప్రేత్య సంజ్ఞా అస్తి, ఇతి।


స హ ఉవాచ యాజ్ఞవల్క్యో :
న వా అరే! అహం మోహం
బ్రవీమి, అలం వా అర ఇదం
విజ్ఞానాయ।।
 మైత్రేయి : హే భగవాన్! పాణేశ్వరా! పూజ్యులగు మీరు ఇప్పుడు చెప్పుచున్నది నాకు కొంచెము భ్రమను కలుగజేస్తోంది. స్వామీ! పరబ్రహ్మమునందు నేను లయించినప్పుడు, ఇక ఆపై ‘‘నేను - నీవు- ఆతడు - ఇది’’.. మొదలైన సంజ్ఞలన్నీ లేనివిగా అగుచున్నాయని, ఉప్పు స్ఫటికమువలె కరిగిపోతాయనీ నన్ను భయపెట్టుచున్నారు. నేను మోహమును పొందుచున్నాని నాకు అనిపిస్తోంది.

యాజ్ఞవల్క్యుడు : సర్వదా పరబ్రహ్మ స్వరూపమగు ఓ మైత్రేయీ! నేను మోహబెట్టి నిన్ను భ్రమింపజేయటము లేదు. విజ్ఞాన ఘనస్వరూపము గురించి నీవు తెలుసుకొనుటను ఉద్దేశిస్తున్నాను. ఇంకా నీవే ఆత్మయందు ‘పరిచ్ఛేదనము’ అను విరుద్ధ ధర్మము గ్రహిస్తున్నావు.
14 యత్ర హి ద్వైతం ఇవ భవతి।
తదితర ఇతరం పశ్యతి।
తదితర ఇతరం జిఘ్రతి।
తదితర ఇతరగ్ం శృణోతి।
తదితర ఇతరం అభివదతి।
తదితర ఇతరం మనుతే।
తదితర ఇతరం విజానాతి।
 ఎప్పుడు ఎక్కడ ద్వైతము భావించబడుతుందో..,
• అక్కడ అప్పుడు ఇతరుడు (జీవుడు) తదితరమును దర్శిస్తున్నాడు.
• తదితరమును వాసన చూస్తున్నాడు.
• తదితరమైనది మాట్లాడుచున్నాడు.
• తదితరమైన ఇతరమును తలంచుచున్నాడు.
• తదితరమైన ఇతరమును తెలుసుకుంటూ ఉన్నాడు.

దృష్టాంతానికి,.. చూస్తూ ఉన్నప్పుడు, వాసన అనుభవిస్తూ ఉన్నప్పుడు, మాట్లాడుచూ ఉన్నప్పుడు, ఆలోచిస్తూ ఉన్నప్పుడు నీవు వేరువేరుగా అగుచున్నావా? లేదు కదా! అట్లాగే జీవాత్మ యొక్క అనేక సందర్శనముల సందర్భములో కూడా పరమాత్మ వేరువేరుగా అగుటలేదు. సర్వత్రా అఖండాత్మయే సర్వదా వెల్లివిరుస్తోంది.
యత్ర వా అస్య సర్వం
ఆత్మైవ ఆభూత్,
తత్ కేన కం జిగ్రేత్?
తత్ కేన కం పశ్యేత్?
తత్ కేన కగ్ం శృణుయాత్?
తత్ కేన కం అభివదేత్?
తత్ కేన కం మన్వీత?
తత్ కేన కం విజానీయాత్? -
- యేన ఇదగ్ం సర్వం
విజానాతి,
తం కేన విజానీయాత్?
విజ్ఞాతారమ్,
అరే కేన విజానీయాత్? ఇతి।।
 - ‘‘సర్వము ఎల్లప్పటికీ ఆత్మయే అయి ఉన్నది। ఆత్మకు భిన్నమై నేను - నీవు - జగత్తు - మొదలైనవేవీ లేవు। (మట్టియే అనేక కుండలు మొదలైన పాత్రలుగాను, బంగారమే అనేక ఆభరణములు గాను, కనుపించురీతిగా).. ఆత్మయే అజ్ఞాన దృష్టిచే నేను - నీవు-జ్ఞాని - అజ్ఞాని ఇత్యాది అనేక అసంఖ్యాక భేదములు ఉన్నట్లుగా దర్శిస్తోంది. దర్శనమౌతోంది. ఆత్మ జ్ఞానదృష్టిచే ఇదంతా అఖండమగు అద్వితీయ పరమాత్మ స్వరూపముగా తెలియవచ్చుచున్నది’’ - అని ఎవరికి అనిపిస్తోందో.. ఆతడే ఆత్మను ఎరిగినవాడు.
- అట్టి ఆత్మ గురించి ఎరిగినవాడు - ఇక దేనిచేత దేనిని వాసన చూస్తాడు? దేనితో దేనిని చూస్తాడు? దేనితో దేనిని వింటాడు? దేనితో దేనిని మననం చేస్తాడు? దేనితో దేనిని తెలుసుకుంటాడు?
ఆ చూస్తున్నవాడు - చూడబడునది,
ఆ వాసన చూచువాడు - వాసనా విషయము,
ఆ వింటున్నవాడు - వినబడునది,
ఆ మననము చేయువాడు - ఆలోచించబడునది,
ఆ తెలుసుకొనుచున్నవాడు - తెలియబడునది..
అంతా అఖండ బ్రహ్మమే అయి ఉన్నది! ఎద్దాని చేత ఇదంతా తెలియబడుచున్నదో, అట్టిది దేని చేత తెలియబడగలదు?
ఓ మైత్రేయీ! తెలుసుకొనుచున్నది, తెలియబడునది, ఆ తెలుసుకొనుచున్న దానిని తెలుసుకొనుచున్నది - అంతా కూడా విజ్ఞానాత్మయే! మరింకేదీ ఎక్కడా ఎప్పుడూ లేదు!

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘మైత్రేయీ బ్రాహ్మణమ్’’ సమాప్తమ్।।

4–5.) పఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్ - మధు బ్రాహ్మణమ్

1 ఇయం పృథివీ సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్యై పృథివ్యై సర్వాణి
భూతాని మధు
యశ్చ అయమ్ అస్యాం పృథివ్యాం
తేజోమయో, అమృతమయః పురుషో।
 ఈ పృథివియే సర్వ జీవులకు వారి వారి భౌతిక దేహముల ఉత్పత్తి స్థానము కదా! అందుచేత, ఒక పసిబిడ్డకు అమ్మ-అమ్మపాలు ఎంత ఇష్టమో, జీవులందరికి ఈ భూమి అంతటి మధురమైనది.

తల్లికి బిడ్డలంటే ఎంతగానో ఇష్టము కదా! అట్లాగే పృథివికి ఈ జీవులు కూడా అంతటి మధురము.

→ ఈ పృథివి యందు ఏ తేజోమయుడు - అమృతమయుడు అగు పురుషుడు ఉన్నాడో (లేక, ఏ పురుషకారము - Functioning Intellect సర్వదా ప్రకాశించుచున్నదో)..
యశ్చ అయమ్ అధ్యాత్మగ్ం
శారీరః తేజోమయో అమృతమయః పురుషో
‘అయమేవ స యో,
అయమ్ ఆత్మా ఇదం। అమృత మిదం।
‘బ్రహ్మ’ ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 → అట్లాగే ఆధ్యాత్మికంగా ఈ శరీరమును ఆశ్రయించి ఏ తేజోమయుడు - అమృతమయుడు అగు పురుషుడు ఉన్నారో - ఈ రెండూ ఒక్కటే!

ఆ భూమి యందు (ప్రకాశించు) పురుషుడే ఈ దేహమునందు కూడా ప్రకాశమానుడగుచున్నాడు.
(ఏ తెలుసుకుంటూ ఉన్నవానిని తెలుసుకొంటూ ఈ దేహమున ఉన్నదని, అద్దానిని దర్శించమని మైత్రేయీకి యాజ్ఞవల్క్యుడు మైత్రేయీ బ్రాహ్మణములో చెప్పటం జరిగిందో) ఆ పరమ పురుషుడే ఈ ‘‘పృథివియందు - దేహభూమి యందు’’.. కూడా సర్వదా ప్రకాశించు చున్నారు.

- ఈ జీవుడు సర్వదా అమృతమగు ఆత్మ స్వరూపుడే। ఆత్మయే ప్రతి ఒక్క దేహమునందు సర్వదా వేంచేసియున్న విజ్ఞాన ఘనము. భూమిలోను - సర్వ జీవులలోను అత్యంత మధుర రసమైయున్నదే ‘పరబ్రహ్మ స్వరూపము’. ఆత్మయే అమృతస్వరూపము।
- తేనె టీగలు ‘మధువు’ను పూవు-పూవు తిరిగి తిరిగి తెచ్చుకొని ‘తేనె తుట్టె’ను నిర్మించుకొను తీరుగా, ఈ జీవులు తమ కర్మలచే భూమిని నిర్మించుకొనుచున్నారు. అందుకే జీవునికి భూమి ప్రియమగుచున్నది. భూమియే జీవులకు ఉత్పత్తి స్థానము కూడా।
2 ఇమా ఆపః సర్వేషాం భూతానాం
మధ్వా సామపాగ్ం।
సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయమాసు అప్సు
తేజోమయో అమృతమయః పురుషో
యశ్చ అయం
అధ్యాత్మగ్ం రై (రే) తసః తేజోమయో,
అమృతమయః పురుషో అయమేవ।
స యో అయం ఆత్మా ఇదమ్।
అమృతం ఇదమ్। ‘బ్రహ్మ’ ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 ఇక్కడి ఆపః (జలము) సకల జీవులకు మధురమైనట్టిది. ఈ జలములకు సర్వ ప్రాణులు కూడా మధుర స్వరూపులు.
→ జలము నందు ఏ తేజోమయ- అమృతమయుడగు ఆత్మపురుషుడు మధురముగా ప్రకాశించుచున్నారో…, ఆ మధురమగు పరమ పురుషుడే సకల ప్రాణులకు మధురస్వరూపుడు. (మాధుర్యమగు స్వస్వరూపుడు).
దేహ-ఇంద్రియ సముదాయము యొక్క కర్త యందు గల రేతస్సంపన్నుడు, తేజోమయుడు, అద్భుత స్వరూపుడు ఆయనయే।
జలమునందు - దేహేంద్రియములందు ఏ పరమ తేజోసంపన్న పురుషుడు ప్రకాశించుచున్నాడో, ఆతడే ఆత్మపురుషుడు. అట్టి ఆత్మ స్వరూపమే అమృతస్వరూపము.
ఆయనయే పరబ్రహ్మస్వరూపము। ఆయనయే సర్వదా సర్వమైయున్నారు।.
3 అయం అగ్నిః సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్య అగ్నిః సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయమ్ అస్మిన్ అగ్నౌ
తేజోమయో అమృతమయః పురుషో।
యశ్చాయం అధ్యాత్మం
వాఙ్మయః, తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో
 ఈ అగ్నియే సమస్త భూతములయొక్క (జీవుల యొక్క) మధుర స్వరూపము. సమస్త భూతములు అట్టి అగ్ని యొక్క మధురస్వరూపులే.
✤ అగ్నియందలి తేజోమయుడు, అమృతమయుడు అగు పురుషుడు,
✤ ఈ దేహ-ఇంద్రియ సంఘాతకర్తయందు ఉన్న వాక్‌మయుడు (వాక్కును జనింపజేయు పురుషకారము) అగు అమృతమయుడగు పురుషుడు - ఈ ఇద్దరూ ఒక్కటే.
- ఈయనయే ఆయన। ఆయనయే ఈయన కూడా।
అయమేవ। స యో అయం ఆత్మా ఇదమ్।
అమృతం ఇదం।
‘బ్రహ్మ’ ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 ఆ ఉభయరూపములతో ఉన్నది అమృతమయమగు ఆత్మయే।
మధురము - అమృతరూపము అగు ఆత్మయే ఇదంతా।
- నోటి యందు శబ్దము పలుకు శక్తి రూపుడగు పురుషకారము,
- మాట్లాడబడుచున్న వాక్ స్వరూపము, మాట్లాడబడుచున్న విషయము,
- మాట్లాడుచున్నట్టి ప్రత్యగాత్మ పురుషుడు,
ఇవన్నీ ఆత్మయే। పరమాత్మయే। పరబ్రహ్మమే।
4 అయం వాయుః సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్య వాయోః సర్వాణి భూతాని మధు।
 ఈ వాయువే సమస్త భూతజాలము యొక్క మధురమగు సారాంశరూపము.
- సమస్త భూతజాలము వాయువునకు కూడా మధురమగు సారాంశ రూపమే।
యశ్చ అయం అస్మిన్ వాయౌ
తేజోమయో అమృతమయః పురుషో,
యశ్చ అయం అధ్యాత్మం ప్రాణః తేజోమయో।
అమృతమయః పురుషో అయమేవ। స యో।
అయం ఆత్మేదం। అమృతం ఇదం।
‘బ్రహ్మ’ ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 వాయువునందున్న తేజోమయుడగు అమృతపురుషుడు,… దేహ ఇంద్రియ సంఘాతము యందు ఉన్నటువంటి ప్రాణరూపుడగు తేజోమయ పురుషుడు - ఇద్దరూ ఒక్కటే.
- అమృతరూపులగు ఈ ఇరువురు పురుషులు ఆత్మస్వరూపులే!
అఖండాత్మయే ఉభయ అమృతరూప పురుషులుగా రూపము కలిగి ఉన్నది.
ఈ విధంగా వాయువు నందు తేజోమయ అమృత రూపుడు, సర్వజీవులయందలి తేజోమయ పురుషుడు - కూడా అయి ఉన్న ఆత్మయే పరబ్రహ్మము. ఈ సర్వము పరబ్రహ్మమే.
5 అయం ఆదిత్యః సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్య ఆదిత్యస్య సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయం అస్మిన్ ఆదిత్యే
తేజోమయో - అమృతమయః పురుషో।
యశ్చ అయం
అధ్యాత్మం చాక్షుషః
 ఆ ఆదిత్యుడే సకల ప్రాణుల మాధుర్య స్వరూపమగు మధువు.
సర్వ ప్రాణులు ఆదిత్యునికి మాధుర్య స్వరూపములే.
ఏ తేజోమయ- అమృతమయ పురుషుడు ఆదిత్యునియందు ప్రకాశించు చున్నారో, ఆ తేజోమయ - అమృత పురుషుడే సర్వ ప్రాణుల యందు కూడా తేజోమయ అమృత పురుషుడై మధురముగా వెలుగొందుచున్నారు.
ఆదిత్యుని యందు గల తేజోమయ అమృతరూపుడగు పురుషుడే → దేహేంద్రియ సంఘాతకర్తయందు ఉన్నట్టి నేత్ర సంబంధితుడు అయిన అమృతరూప పురుషుడు కూడా।
తేజోమయో, అమృతమయః పురుషో
అయం ఏవ।
 కళ్ళలోను - కనిపించేదాని యందు ఉన్న పురుషుడే ఆత్మ।
- ఆ ఆత్మయే పరమాత్మ।
- ఆ పరమాత్మయే పరబ్రహ్మము।
స యో అయం ఆత్మేదం
అమృతం ఇదం।
‘‘బ్రహ్మ’’ ఇదగ్ం సర్వమ్।। 		- ఈ సర్వము పరబ్రహ్మమే। అమృతమయమే।
కళ్ళలోని ‘చూపు’ అను తేజస్సు, కళ్ళతో చూడబడే ‘దృశ్య తేజస్సు’, కళ్ళతో చూస్తున్న ‘ద్రష్టరూపతేజస్సు’ - అన్నీ కూడా ఒకే పరబ్రహ్మము యొక్క వేరువేరు ప్రదర్శనములే!
సర్వదా ఇదంతా ఏకమే గానీ అనేకము కాదు. ఈ సమస్తము బ్రహ్మమే.
6 ఇమా దిశః సర్వేషాం
భూతానాం మధ్వాసాం। (మధు)।
అసాం దిశాగ్ం సర్వాణి భూతాని మధు।
 - ఈ దిక్కులన్నీ కూడా సకల ప్రాణులకు మాధుర్యమగు అనుభూతి వస్తువు.
- అట్లాగే దిక్కులకు ఈ సకల ప్రాణులు మాధుర్యమగు రూపములు.
యశ్చ అయమాసు దిక్షు
తేజోమయో - అమృతమయః పురుషో।
యశ్చ అయం అధ్యాత్మగ్ం।
శ్రౌత్రః ప్రాతిశ్రుత్కః
తేజోమయో - అమృతమయః పురుషో అయమేవ।
 ఏ తేజోమయ అమృతమయ పురుషుడు దిక్కుల నిండా వెలుగుచున్నారో, ఆ తేజోమయ-అమృత పురుషుడే సకల ప్రాణులందు దిక్కుల రూపముగా కూడా వెలుగొందుచున్నారు. అంతేకాకుండా, అధ్యాత్మమున చెవి అనే ఇంద్రియము నందు శబ్దము వినే సకల సందర్భములలో ఉండి ఉన్న తేజోమయ- అమృతరూపురుషుడు కూడా ఆయనే. శబ్దము ఆయనయే. వినేది ఆయనయే.
స యో అయమ్ ఆత్మా ఇదం అమృతం ఇదమ్।
బ్రహ్మ ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 ఈ పురుషుడుగా ఏ ఆత్మ ఉన్నదో,.. అదియే అమృతము। పరబ్రహ్మము। సర్వము అయి ఉన్నది కూడా ఆ మధుబ్రహ్మమే।
- చెవులలోని వినికిడి,
- వినబడుచున్నట్టివి,
- వినువాడు - అంతా కూడా పరబ్రహ్మమే। అమృతమయమే। బ్రహ్మమే ఇదంతా।
7 అయం చన్ద్రః సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్య చన్ద్రస్య సర్వాణి భూతాని మధు।
 ఈ చంద్రుడు సర్వప్రాణులకు మధురమైనవాడు (మనస్సే మధురము).
ఈ చంద్రునకు సకల ప్రాణులు మధురము.
యశ్చ అయం అస్మిగ్ం
చన్ద్రే తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో యశ్చ
అయం అధ్యాత్మం మానసః
తేజోమయో అమృతమయః పురుషో
అయం ఏవ।
 చంద్రునియందు ఏ తేజోమయ- అమృతమయ స్వరూపుడు స్థానము పొందియుండి ప్రకాశమానుడగుచున్నాడో,
- అట్లాగే అధ్యాత్మముగా (సర్వజీవుల) మనస్సు యందు ఏ తేజోమయ- అమృతమయ రూపుడు గలడో - ఆ ఇరువురు ఒక్కటే.
- ఆ చంద్రునిలోని మనో పురుషుడే ఈ జీవులలోని మనో పురుషుడు.
- ఈ జీవులలో ఏ మనోమయ పురుషుడు ప్రకాశించుచున్నాడో,.. ఈతడే చంద్రుని యందు ప్రకాశమానుడగుచున్నాడు.
స యో అయం ఆత్మా-
ఇదం అమృతం।
ఇదం ‘బ్రహ్మ’। ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 - ఆ చంద్రునిలోను జీవులలోను ప్రకాశించుచున్న మధురతత్త్వమే ఆత్మ!
అట్టి ఆత్మయే పరమాత్మ. మనస్సుగాను, ఆలోచనలుగాను, ఆలోచించువాడుగాను, ఆలోచింపబడునదిగాను ఏదైతే ఉన్నదో, అంతా కూడా ఆ పరమాత్మయే। బ్రహ్మమే। పరబ్రహ్మమే।
8 ఇయం విద్యుత్ సర్వేషాం భూతానాం మధు।
అస్యై విద్యుతే సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయం అస్యాం విద్యుతి
తేజోమయో అమృతమయః పురుషో।
యశ్చ అయం ‘‘అధ్యాత్మం తైజసః’’
తేజోమయో అమృతమయః పురుషో।
అయం ఏవ స యో
 ఇక్కడి విద్యుత్ (మెఱుపు/కాంతి) సర్వ భూతజాలమునకు ‘మధురమైనది.
అట్టి విద్యుత్తుకు సర్వ జీవులు తాను ప్రకాశింపజేయు ప్రియమైన రూపము.
విద్యుత్‌నందు (తేజస్సునందు) అమృతమయుడగు ఏ పురుషుడు ఉన్నాడో,
- (అట్లాగే) అధ్యాత్మికంగా చర్మము యొక్క కాంతియందు ఏ తేజోమయుడు - అమృతమయుడు అగు పురుషుడు కలడో - ఆ ఇద్దరు ఒకే ఆత్మానంద స్వరూపులు.
ఆతడే ఈతడు।
ఈతడే ఆతడు।
అయం ఆత్మా ఇదం అమృతం।
ఇదం ‘‘బ్రహ్మ’’। ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 ఆ పురుషుని రూపముగా ఉన్నది అమృతరూపమగు ఆత్మయే!
అదియే బ్రహ్మము।
ఆ బ్రహ్మమే ఈ కనబడే సర్వము కూడా। విద్యుత్ - వెలిగించబడేది కూడా బ్రహ్మమే।
9 అయగ్ం స్తనయిత్నుః
సర్వేషాం భూతానాం మధు।
అస్య స్తనయిత్నోః
సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయం అస్మిగ్ం
స్తనయిత్నౌ తేజోమయో,
అమృతమయః పురుషో
యశ్చ అయం ‘‘అధ్యాత్మగ్ం శాబ్దః’’
సౌవరః తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో
అయమేవ। స యో
అయం ఆత్మా ఇదం అమృతం।
ఇదం బ్రహ్మ। ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 సర్వప్రాణులకు మేఘము ఇష్టము. మధురము.
అదేవిధంగా మేఘములకు సర్వభూతములు (సర్వప్రాణులు) ఇష్టము కూడా!
మేఘము నందు ఒకానొక తేజోమయము - అమృతమయము అగు పురుషుడు (లేక, పురుషకారము) ఉన్నారు.
ఆ పురుషకారమే (పురుషుడే) అధ్యాత్మమగు శబ్దము రూపమున అమృతమయుడై, సర్వజీవులలో వేంచేసి ఉన్నారు.
- స్వరము నందు శబ్దము.
- ఆ శబ్దము యొక్క జగత్తులోని అర్ధము,
- ఆ అర్ధము తనదైన జీవాత్మ,
… ఇవన్నీ బ్రహ్మమే!
ఏ పురుషుడు మేఘమునందు ఉన్నాడో,
ఆతడే అమృత-తేజోసంపన్నుడై సర్వమునందు సర్వముగా వేంచేసియున్న పరబ్రహ్మ।
ఆ పరబ్రహ్మమే - ఇహముగా ఇక్కడ ఏదేది కనిపిస్తోందో, అదంతా కూడా అయి ఉంటోంది. ఇదంతా బ్రహ్మమే। అమృతమయమే।
10 అయం ఆకాశః సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్య ఆకాశస్య సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయం అస్మిన్
ఆకాశే తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో।
యశ్చ అయం అధ్యాత్మగ్ం హృద్యాకాశః
తేజోమయో,
 ఈ ఆకాశము సమస్త జీవుల యొక్క మధుర స్వరూపము.
ఆకాశమునకు సమస్త జీవులు మధుస్వరూపులు.
ఆకాశమునందు ఉన్న తేజోమయుడు, అమృతమయుడు అగు పురుషుడే అధ్యాత్మంగా ‘హృదయము’నందు కూడా తేజోమయుడై, అమృత స్వరూపుడై ఉన్నారు.
భూతాకాశమునందు ఉన్న పురుషుడే హృదయాకాశమున కూడా ప్రకాశమానుడై ఉన్నారు.
ఈతడే → ఆతడు।
ఆతడే → ఈతడు।
అమృతమయః పురుషో।
అయం ఏవ స యో అయం ఆత్మా।
ఇదం అమృతం।
ఇదం ‘బ్రహ్మ’ । ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 ఆ పురుషుడు ఆత్మ సమన్వితమైయున్నాడు. (ఆయనయమే ఆత్మ పురుషుడు).
అట్టి ఆత్మయే మధురాతిమధురము। అమృతము। బ్రహ్మము।
అట్టి పరబ్రహ్మమే ఈ సర్వము సర్వదా అయి ఉన్నది!
11 అయం ధర్మః సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్య ధర్మస్య సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయం అస్మిన్
ధర్మే తేజోమయో అమృతమయః పురుషో,
యశ్చ అయం అధ్యాత్మం
ధార్మః తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో, అయమేవ
స యో అయం ఆత్మా ఇదం। అమృతం ఇదం।
‘బ్రహ్మ’ ఇదగ్ం సర్వమ్।
 [ (ధర్మము = కనులకు చూపు, చెవులకు వినికిడి; చర్మమునకు స్పర్శ; కాళ్లకు నడక; చేతులకు పుచ్చుకొనటము, మనస్సుకు ఆలోచన, బుద్ధికి విచక్షణ, చిత్తమునకు ఇష్టము, పంచభూతములకు ఆయా ధర్మములు, సాంఘిక జీవునికి సంఘముపట్ల ధర్మము - ఇవన్నీ ‘ధర్మము’ యొక్క అర్థముగా చెప్పబడుచున్నాయి. (ధర్మో రక్షతి రక్షితః) ].

ధర్మము సకల ప్రాణుల యొక్క అత్యంత మధురమగు విషయము. సారము. అట్టి ధర్మమునకు ఈ భూతజాలమంతా అత్యంత మధురసారము. (కాబట్టే పంచభూతములు తమతమ ధర్మములు నిర్వర్తిస్తూ జీవుని సదా రక్షిస్తున్నాయి).

ధర్మమునందు గల అమృత తేజోమయ పురుషుడు, సర్వ భూతముల రూపుడు, సమస్త జీవుల రూపుడు కూడా మధురాత్మయే।
సర్వ భూతములు ఆ అమృత-తేజోరూపమగు ధర్మమే రూపములుగా కలిగి ఉన్నారు.

ఈ భూమి-జలము-అగ్ని-వాయు-ఆకాశము అనబడు పంచభూతముల యందు, తదితర వివిధ ప్రకృతి విశేషయములందు ‘సామాన్యధర్మము’గా, ఏ తేజోమయ-అమృత స్వరపుడైతే ఉన్నారో, ఆ తేజోమయ-అమృతమయ స్వరూప పురుషుడే ఈ ఇంద్రియ సంఘాతమగు భౌతిక దేహమునందు కూడా ప్రకాశించుచున్నారు.

ఆ పరమ పురుషుడే → ఈ జీవాత్మ పురుషుడు.
ఈ జీవాత్మ పురుషుడే → ఆ పరమ పురుషుడు కూడా।
ఇద్దరు పురుషులూ ఆత్మస్వరూపులే! ఆత్మసర్వదా ఏకము.
అట్టి ఆత్మయే అమృతస్వరూపమగు పరబ్రహ్మము.
ఆ పరబ్రహ్మమే → ఈ సర్వము కూడా. ఈ సమస్తము బ్రహ్మమే.
12 ఇదగ్ం సత్యగ్ం సర్వేషాం
భూతానాం మధు।
అస్య సత్యస్య సర్వాణి భూతాని మధు।
యశ్చ అయం అస్మిన్
సత్యే తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో,
యశ్చ అయం అధ్యాత్మగ్ం సాత్యః
తేజోమయో అమృతమయః పురుషో,
అయం ఏవ స యో
అయం ఆత్మా ఇదం।
అమృతం ఇదం।
‘‘బ్రహ్మ’’ ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 ఈ దృశ్యము నందు ఏ (పరమ) సత్యము వెలుగొందుచున్నదో, … అదియే సమస్త ప్రాణుల యొక్క శివస్వరూపమాధుర్యసారము కూడా।
అట్లాగే సమస్త భూతములు (జీవులు) సత్యమునకు ప్రియము, శివము, మధురము, సారము కూడా।

సత్యమునందు ఏ తేజోమయుడగు, అమృతమయుడగు పురుషుడు ఉన్నారో, ఆ తేజోమయ-మనోమయ పురుషుడే అధ్యాత్మికంగా (Individually speaking) ఈ దేహ ఇంద్రియ సంఘాతమునందు ‘సత్య’ స్వరూపుడై తేజోమయ అమృతరూపంగా వెలుగొందుచున్నారు.

- ఇరువురు (విశ్వసత్యమునందు వెలుగొందువాడు, దేహేంద్రియ సంఘాతమునందు వెలుగొందువాడు కూడా) - ఒకే ఆత్మస్వరూపుడు.
ఆ ఆత్మయే అమృతము, తేజోమయము అగు పరబ్రహ్మము. ఆ బ్రహ్మమే ఈ సర్వము। ఈ సమస్తము బ్రహ్మమే।
13 ఇదం మానుషగ్ం
సర్వేషాం భూతానాం మధు।
అస్య మానుషస్య సర్వాణి
భూతాని మధు।
యశ్చ అయం అస్మిన్ మానుషే తేజోమయో,
అమృతమయః పురుషో,
యశ్చ అయం అధ్యాత్మం
మానుషః తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో అయం ఏవ।
స యో అయం ఆత్మా ఇదం। అమృతం ఇదం।
‘‘బ్రహ్మ’’ ఇదగ్ం సర్వమ్।।
 ఈ మానుష జాతి పంచ భూతములకు, పంచ ప్రాణములకు మాధుర్యమైన మధువు. పంచభూతములు, పంచప్రాణములు - మానవునకు మధురము.
సమస్త ప్రాణులు ఈ మానుష జాతికి మాధుర్య సారము.

ఈ మనుష్యజాతియందు (మానవునియందు) ఏ ‘తేజోమయుడు- అమృతమయుడు’ అగు పురుషుడు కలడో, ఆయనయే పంచభూత - ప్రాణసముదాయము నందు ఏకాత్మ అయి వెలుగొందుచున్నారు.
పంచభూత-పంచ ప్రాణ సంబంధుడైనటువంటి తేజోమయ- అమృతమయ పురుషుడు ఉన్నారు. ఆ ఇరువురలోను పురుషులు ఏకరూపులే.

- ఈ ఇరువురు పురుషులు పరమాత్మ స్వరూపులే।
- ఆ పరమాత్మయే జీవులందలి, పంచభూతములందలి అమృతమయ- తేజోమయ స్వరూపము కూడా।
- ఆ అమృతమయ- తేజోమయ ‘పరమాత్మ’అనబడు పరబ్రహ్మ స్వరూపమే ఈ కనబడే సర్వమూ కూడా। ఇదంతా కూడా ఆయనయే.
14 అయం ఆత్మా
సర్వేషాం భూతానాం మధు।
అస్య ఆత్మనః సర్వాణి భూతాని మధు।

యశ్చ అస్మిన్ ఆత్మని తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో,
యశ్చ అయం ఆత్మా తేజోమయో
అమృతమయః పురుషో,
- అయం ఏవ।
స యో అయం ఆత్మా ఇదం। అమృతం ఇదం।
‘బ్రహ్మ’ ఇదగ్ం సర్వమ్।
 ఈ జీవాత్మకు పంచభూతజాలము అత్యంత ప్రియమైన, మధురమైన వస్తువు.
అట్టి జీవాత్మ తత్త్వము - సర్వభూతజాలముతో కూడిన పాంచభౌతిక దృశ్యమునకు అత్యంత ప్రియమైనది. మధురమైనట్టిది.

✤ ఈ జీవ జాలమునందు భౌతికంగా ఏ తేజోమయ-అమృతమయ మగు పురుషుడు ఉన్నాడో,
✤ అట్లాగే సమస్త పంచభూతములందు ఆథిదైవికంగా ఏ తేజోమయ - అమృతమయ పురుషుడు ప్రవర్తమానుడై ఉన్నారో…. ఆ ఇరువురు ఒక్కటే!

ఆతడే ఈతడు। విశ్వపురుషుడే జీవాత్మ।
ఈతడే ఆతడు। జీవాత్మ విశ్వపురుషుడే పాంచభౌతిక స్వరూపుడు.

జీవ జాతియందు తాదాత్మ్యమయముగా తేజోమయుడు, సర్వభూతము లందు (పంచభూతములందు) తేజోమయ- అమృతమయుడు అగు పురుషుడే ‘‘ఆత్మ’’.
ఆతడే పరమాత్మ। పరబ్రహ్మము। ఆతడే ఇదంతా। ఈ సర్వమును।
15 స వా అయం ఆత్మా
సర్వేషాం భూతానాం అధిపతిః।
సర్వేషాం భూతానాగ్ం రాజా।




తత్ యథా రథ నాభౌ చ
రథనేమౌ చారాః సర్వే సమర్పితా।

ఏవం ఏవ అస్మిన్ ఆత్మని
సర్వే ప్రాణాః, సర్వే లోకాః, సర్వే దేవాః,
సర్వాణి భూతాని,
సర్వ ఏత ఆత్మానః సమర్పితా।।
 ఈ ఆత్మ సర్వభూతజాలములకు అధిపతి. సకల భూతములకు రాజు.
అజ్ఞానముచే నిర్మితమైన ‘దేహ-ఇంద్రియ సంఘాతము’ అనే ఉపాధితో తన్మయుడై, అద్దానితో కూడుకొనియున్నవాడే ‘జీవుడు’ (జీవాత్మ). ఈతడు బ్రహ్మజ్ఞానమునందు ప్రవేశబెట్టబడినప్పుడో? ‘బాహ్య- అభ్యంతరములు’ - అనే విభాగము లేనివాడు, పూర్ణుడు, ఏకరసమగు ‘ఎరుక’యే స్వరూపముగా కలవాడు - అగుచున్నాడు. ‘పరమాత్మ’ అనబడుచున్నాడు.
సర్వప్రాణులు ఉపాసించేది ఆత్మనే. కనుక, ఆత్మయే సర్వులకు అధిపతి!

అందరూ ఆత్మకు అంతఃరతులే! అందరి స్వరూపముగా ఉన్నదీ - అఖండమగు ఆత్మయే।
రథము యొక్క నాభియందు, కడ్డీలయందు, తూము (మధ్య భాగము) నందు, చక్రముల చివర వరకు చక్రపు ఆకులు గ్రుచ్చబడి ఉంటాయికదా!

అట్లాగే.. ఈ ఆత్మయందే ఆయా విభాగములతో సహా సర్వ భూతజాలములు, సకల దేవతలు, సకల ప్రాణులు, సకల జీవాత్మ ప్రజ్ఞలు (కూర్చబడినవై) ఉన్నాయి. ఆత్మయందే (సమష్టిగత) సకల ఆత్మలు, సకల ఆత్మలలో వ్యష్టిగతమైనదంతా అమర్చబడి ఉన్నాయి. ఆత్మయే ఈ సమస్తము.
16 ఇదం వై తత్ మధు
దధ్యన్ అథర్వణో
అశ్విభ్యాం ఉవాచ।
తత్ ఏతత్ ఋషిః
పశ్యన్ నవోచత్।
తద్వాం నరా సనయేదగ్ం (స నయ ఇదగ్ం)
స ఉగ్రం ఆవిష్కృణోమి
తన్యతుః న వృష్టిం।
దధ్యన్ హ యన్మధ్వ
అథర్వణో వామశ్వస్య
శీర్షా ప్రయదీం ఉవాచ ఇతి।।
 ఒకానొకప్పుడు అశ్వినీ దేవతలు ఇరువురూ మానవాకారము పొందిన వారై అథర్వణవేదవేత్తయగు దధ్యన్ అను పేరు గల మహర్షిని సమీపించారు.
అశ్వినీదేవతలు : ఓ దధ్యన్ మహర్షీ! అతిరహస్యమగు పరమాత్మయొక్క మధుతత్త్వమును మాకు బోధించండి.
దధ్యన్‌మహర్షి : అశ్వనీ దేవతలారా! ఆత్మతత్త్వమగు మధుబ్రాహ్మణమును భక్తితో ఆశ్రయించి బోధించమని ఎవ్వరైనా ఆశ్రయించినప్పుడు తప్పక బోధించాలి. ఇది ఋషి సంప్రదాయము. ఓ దేవతలారా! మీ కొరకై ‘దంసము’ అను పేరు గల ఆత్మతత్త్వ మధుబ్రాహ్మణమును వర్షమువలె మీపై వర్షింపజేస్తాను. అయితే ఇందులో ఒక చిక్కు ఉన్నది.
అశ్వినీదేవతలు : ఏమిటో ఆ చిక్కు? మహర్షీ! శలవీయండి!
దధ్యన్‌మహర్షి : ‘మధువు’ అనే పేరు గల ఈ బ్రహ్మవిద్యను నాకు ఇంద్రభగవానుడు గురువై బోధించి ఉన్నారు. అట్లా బోధించేముందు, ‘‘ఈ మధువిద్యను ఎవ్వరికైనా నీవు బోధిస్తే అప్పుడు నీ శిరస్సును నేను వజ్రాయుధముతో ఖండిస్తాను’’.. అని ప్రతిజ్ఞ చేసి, నాకు అంగీకారము అయిన తరువాత బోధించారు. (అందుచేత వెనకాడుచున్నాను).
అశ్వినీదేవతలు : ఓ అథర్వణా! దధ్యన్ మహర్షీ! మీకు ఆ భయమే అవసరం లేదు. ఎందుకంటారా? మేము ఇప్పుడు మీ శిరస్సును ఖండించి ఎక్కడో దాచి ‘గుర్రము’ యొక్క శిరస్సును ఆ స్థానములో ఉంచుతాము. మీరు మాకు ఆత్మ యొక్క మధుతత్త్వము (మధు విద్య)ను బోధించండి. ఇంద్రుడు ఒకవేళ వచ్చి మీ శిరస్సు ఖండిస్తే, అప్పుడు ఆ ఖండించిన స్థానములో మీ ఇప్పటి శిరస్సును యథాప్రకారము ఉంచుతాము.

ఈ ప్రకారముగా ప్రతిజ్ఞ చేసి అశ్వినీ దేవతలు ‘మధుబ్రాహ్మణ- బ్రహ్మవిద్యను దధ్యన్‌మహర్షి నుండి బోధగా పొందసాగారు.
17 ఇదం వై తత్ (తన్) మధు దధ్యన్
అథర్వణోః అశ్విభ్యాం ఉవాచ।
తత్ ఏతత్ ఋషిః
పశ్యన్ నవోచత్।
అథర్వణాయ అశ్వినౌ
దధీచే అశ్వ్యగ్ం
శిరః ప్రత్యైరయతమ్।
 ఆ విధంగా అథర్వణవేత్త అగు దధ్యన్‌మహర్షి → తన గురువగు ఇంద్ర భగవానుడు తనకు బోధించిన - “జీవాత్మ-జగత్తులు ఆత్మ యొక్క మాధుర్యమే” అను సుప్రసిద్ధ తత్త్వమును దేవతల వైద్యులగు అశ్వినీ దేవతలకు బోధించటము జరిగింది. ఇదియే ‘మధువిద్య’.

ఈ విధంగా అశ్వినీదేవతల వలన దధ్యన్‌మహర్షికి అశ్వశిరస్సు లభించటము, అప్పుడు ఆ మహర్షి ఆ అశ్వ శిరస్సుతో తన వాగ్దానమును అనుసరించి ఆత్మయొక్క ద్రష్ట-దర్శన-దృశ్య అఖండ పరస్పర మధుతత్త్వమును, అంతర్లీన ఏకత్వమును బోధించటము జరిగింది. ఆయన సత్యపరిపాలన యందు ఇచ్ఛకలవారై ‘‘ప్రవర్గకర్మాంగ భూతము’’..
స వాం మధు ప్రవోచత్
ప్రవోచదృతాయన్ (ఋతాయన్) త్వాష్ట్రం
యద్దస్రావపి కక్ష్యం
వాం ఇతి।
 అయినటువంటి శిరచ్ఛేదన - శిరస్సంధాన రూపమగు కర్మను స్వీకరించి పరమాత్మ సంబంధమైన మధువిద్యను అశ్వినీ దేవతలకు ప్రసాదించారు.

ఈ విధంగా దధ్యఙ్ మహర్షి ‘జీవించి ఉండటము’ కంటే కూడా చాలా గొప్పదైనట్టి త్వాష్ట్ర సత్యమును పరిపాలించారు. (త్వష్ట్రా=ఆదిత్యుడు ఇతి త్వాష్ట్రము). ఇది ఆదిత్యునికి సంబంధించిన ఉపాసన కూడా. శత్రుమర్దనులగు అశ్వినీ దేవతలిరువురికి త్వాష్ట్రమధువిద్యను (సూర్య భగవానునికి చెందిన ఆత్మ విద్యను (లేక) [ స్తౌమితమ్ విశ్వరూపవిద్య (లేక) మధుబ్రాహ్మణ సారవిద్యను ] బోధించారు.
18 ఇదం వై తన్ (తత్) మధు
దధ్యంగౌ అథర్వణో
అశ్విభ్యాం ఉవాచ।
తత్ ఏతత్ ఋషిః
పశ్యన్ నవోచత్।
పురశ్చక్రే ద్విపదః।
పురశ్చక్రే చతుష్పదః।
పురః స పక్షీ భూత్వా
పురః పురుష అవిశత్ ఇతి।
స వా అయం పురుషః సర్వాసు
పూర్షు పురిశయోనై
నేనకించన అనావృతం।
నైనేన కించన అసంవృతమ్।
 ‘మధువిద్యాబ్రాహ్మణము’ను సారవిశేష పూర్వకంగా’ అథర్వణవేదవేత్త అగు ఆ దధ్యన్ మహర్షి అంగపూర్వకంగా వివరించారు. అశ్వినీ దేవతలకు సవివరణ - సదృష్టాంత - ససంవిధాన - పూర్వకంగా సకర్మ విధులతో సహా బోధించగా అది ఆత్మజ్ఞానుల వాఙ్మయములో ప్రసిద్ధి పొందినది.

ఆత్మతత్త్వమును మధువిద్యగా దర్శించిన ఆ ఋషి ‘మంత్రసిద్ధి’గా ప్రవచనము చేసి అశ్వినీ దేవతలకు సమస్త విశేషాలు బోధించారు. - అందులో కొన్ని విశేషాలు →
• ఏకమగు పరబ్రహ్మమే రెండు పాదములు (జీవాత్మ - పరమాత్మ భావన) గల వారిని (మనుష్య శరీరములను) సృజించారు.
• అదేవిధానంగా ఆ తరువాత నాలుగు పాదములు కలవారిని (పశువులను; దృశ్యము - దేహము - జీవాత్మ - పరమాత్మ భావము విడివిడిగా గల వారిని) కూడా సృజించారు.
• ఆ ఈశ్వరుడు ముందుగా పక్షి (లింగ శరీరధారుడు-మనోశరీరుడు) గా మారి అన్ని శరీరములలోను జీవరూపుడుగా ప్రవేశించారు.

ఆ విధంగా పరమాత్మ → పురుషుడై (జీవాత్మ పురుషకారము అధరించిన వారై) సర్వదేహములందు ఉండసాగారు. ‘పురము’ లేక ‘పుర’ లేక ‘పురి’ (Township) అనే శబ్ద వాచ్యములగు దేహములందు వసించసాగారు. పురుష స్వరూపుడై దేహమంతా నిండి ఉండసాగారు. కానీ, ఈ దేహములలో ఈశ్వరుడై నిండి ఉండినా కూడా ఆ పరమాత్మ ఈశ్వరత్వముచే దేహములలో నిండి ఉండనూ లేదు. దేని చేతనూ కప్పబడియూ లేరు. పరమాత్మ బాహ్య- అభ్యంతర స్వరూపుడై ఉన్నప్పటికీ, ఆయనకు బాహ్యము లేదు అంతరమూ లేదు.

ఈ విధంగా - బాహ్య అభ్యంతరము, నామరూపాత్మకము అగు దేహేంద్రియ రూపముతో ఉన్నట్టి ఈశ్వరుని చేత నిండి ఉండనిది- ఎక్కడా ఏదీ కొంచెమైనా లేదు. అందుచేత పరమాత్మ పూర్ణపురుషుడు.
ఈ జీవాత్మ పరమాత్మయే. ఈ జీవాత్మ సహజంగా పూర్ణపురుషుడే కూడా। (పూర్ణమదః। పూర్ణమిదమ్)।
19 ఇదం వై తన్ మధు
దధ్యంగౌ అథర్వణో
అశ్విభ్యాం ఉవాచ-
తత్ ఏతత్ ఋషిః
పశ్యన్ న (n)వోచత్।
 అట్టి ఈ ‘‘ఇంద్రియములు - ఇంద్రియ విషయాలు, మనోబుద్ధి చిత్త అహంకారాలు - వాటి వాటి విషయాలు, జీవాత్మలు, అఖండాత్మ.. ఇవన్నీ బ్రహ్మము యొక్క మధుర విశేషాలే! ఆయా విశేషాలన్నిటికీ మాధుర్యము బ్రహ్మమే’’.. అను మధుగీత (మధుబ్రాహ్మణ వైశిష్ట్యము) - అథర్వణ వేత్త యగు దధ్యన్‌మహర్షి అశ్వినీదేవలకు గానం చేస్తూ అర్ధతత్త్వమును బోధించసాగారు.
అట్టి ఈ మధుతత్త్వమును దర్శించిన దార్శనికుడగు ఋషి మంత్ర పూర్వకంగా (భాషాయుక్తంగా) ఇంకా ఇట్లా పలుకసాగారు.
రూపగ్ం రూపం
ప్రతిరూపో బభూవ।
తదస్య రూపం ప్రతిచక్షణాయ।
 ఆ పరమేశ్వరుడు అన్ని రూపములు తనవే అయి ఉన్నవారు. ఆయన ఆత్మరూపమును బోధించుట కొరకై దధ్యన్ మహర్షి (లేక) గురువు అనే మరొక రూపమును (ప్రతిరూపమును) కూడా ధరించుచున్నారు.

పరమేశ్వరుడు తన యొక్క మాయ+ప్రజ్ఞలచే అనేక రూపములు కలవాడుగా అగుచున్నాడు.
ఇన్ద్రో మాయాభిః
పురురూప ఈయతే
యుక్తా హి అస్య హరయః
శతా దశ ఇతి।
అయం వై హరయో।
అయం వై దశ చ। సహస్రాణి బహూని చ।
అనన్తాని చ।
 ఆ పరమేశ్వరుడు మాయా వినోదంగా శరీరములందు అంతటా ఇంద్రుడై (ఇంద్రభగవానుడై) → ఆస్వాదిస్తున్న - ఆస్వాదించబడుచున్న ‘పురు’ (పురము, దేహము) రూపము దాల్చుచున్నారు. ఆ ఇంద్రియ రూపధారణయే లక్షల కోట్ల రూపములుగా అనంతమై ప్రదర్శితమగు చున్నాయి.

కనుక ఆ పరమేశ్వరుడే - సర్వ ఇంద్రియములు. ఆ ఇంద్రియములతో ఆయన పదిగాను, పదివేలుగాను, అనేకములుగాను, అంతములేని రూపములుగాను - అగుచున్నారు.
తత్ ఏతత్
బ్రహ్మా, పూర్వమన, పరమ్ అనన్తరమ్।
అబాహ్యం అయమాత్మా బ్రహ్మ ।
సర్వానుభూః ।
ఇతి అనుశాసనమ్
 అట్టి బ్రహ్మము (లేక) ఆత్మ అపూర్వము. కాలముచే బద్ధము కాని దానికి పూర్వమేమి? పరమేమి? అది పూర్వాపరాలు లేనిది.

అంతరము - బాహ్యము ఆత్మయే కాబట్టి అనంతరమ్। అబాహ్యమ్ ఇతి బ్రహ్మ। బాహ్యము, అభ్యంతరము లేనిది బ్రహ్మము.

సర్వస్వరూపముతో సమస్తము అనుభవిస్తూ ఉన్నదే ఆత్మ। ఆత్మయే పరబ్రహ్మము। ఓ జీవాత్మా! నీవు బ్రహ్మమే అయి ఉన్నావు. ఇతి అను శాసనమ్।

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘మధుబ్రాహ్మణమ్’’ నామ పంచమ బ్రాహ్మణమ్।।

4–6.) షష్ఠమ బ్రాహ్మణమ్ - వంశ బ్రాహ్మణమ్

అట్టి పరబ్రహ్మము ఒకరిచే మరొకరికి తరతరములుగా ప్రవచించబడుచూ, బోధించబడుతూ వస్తోంది. వంశపారంపర్యముగా, గురు-శిష్య పరంపరంగా ఈ లోకమునందు బ్రహ్మజ్ఞానము దేదీప్యమానముగా ప్రకాశమానము అగుచున్నది. అట్టి ఆచార్య పరంపర, గురుశిష్యపరంపరకు కృతజ్ఞతాపూర్వకంగా నమస్కరించుకుంటున్నాము.
1 అథ వగ్ం శః। పౌతిమాష్యో
గౌపవనాత్, గౌ పవనః।
పౌతిమాష్యాత్ పౌతిమాష్యో।
గౌసవనాత్ గౌపవనః।
కౌశికాత్ కౌశికః।
కౌణ్డిన్యాత్ కౌణ్డిన్యః।
శాణ్డిల్యాత్ శాణ్డిల్యః।
కౌశికాచ్చ గౌతమాచ్చ గౌతమః।।
 (1) మధుకాండ వంశపరంపర
ఓం నమో శ్రీ గురోభ్యో!
- శ్రీ పౌతిమాష్యుడు తన గురువగు శ్రీ గౌపవననుని నుండి, శ్రీ గౌననుడు శ్రీపౌతిమాష్యుడి నుండి,
- ఆ పౌతిమాష్యుడు శ్రీగౌపవననుని నుండి,
- ఆ గౌరువననుడు శ్రీకౌశుకుని నుండి,
- ఆ కౌశుకుడు శ్రీ కౌణ్డిన్యుని నుండి
- ఆ కౌణ్డినుడు శ్రీ శాండిల్యుని నుండి,
- ఆ శాండిల్యుడు శ్రీ కౌశికుని నుండి, గౌతముని నుండి,
- శ్రీ గౌతముడు శ్రీ అగ్నివేశ్యుని నుండి
ఆత్మవిద్యను, ‘‘సర్వము మధురమే’’ అనే మధుగీతను పొందారు.
వారందరికి సాష్టాంగ దండప్రణామములు సమర్పిస్తూ వారి పాదరజమును శిరస్సుపై భక్తిపూర్వకంగా ధరిస్తున్నాము.
2 అగ్నివేశ్యాత్ ఆగ్ని వేశ్యః।
శాణ్డిల్యాత్-శ్లానభిమ్లాతాచ్చ
శానభిమ్లాత ఆనభిమ్లాతాచ్చ।
ఆనభిమ్లాతాత్ ఆనభిమ్లాతో గౌతమాత్।
గౌతమాత్, గౌతమః
గౌతమాత్-సైతవ ప్రాచీన యోగ్యాభ్యాగ్ం।
సైతవ ప్రాచీనయోగ్యౌ - పారాశర్యాత్।
పారాశర్యో భారద్వాజాత్।
భారద్వాజో భారద్వాజాచ్చ। గౌతమాత్।
గౌతమాచ్చ గౌతమో।
భారద్వాజాత్ శ్రీపారాశర్యః।
శ్రీపారాశర్యో శ్రీ బైజవవాపాయనః।
బైజవాపాయనాత్, - బైజవాపాయనః
కౌశికాయనేః కౌశికాయనిః।।
 (2) ఆ గౌతముడు శ్రీ అగ్నివేశ్యుని నుండి,
- ఆ అగ్నివేశ్యుడు శ్రీ శాండిల్యుని నుండి, (మరియు) శ్రీ ఆనభిమ్లాతుని నుండి,
- ఆ ఆనభిమ్లాతుడు శ్రీ గౌతముని నుండి,
→ ఆ గౌతముడు → శ్రీ సైతవుని నుండి (మరియు) అనేక మంది యోగులగు మహనీయుల నుండి)
ఆ సైతవుడు ప్రాచీన యోగ్యుడగు శ్రీపారాశర్యుని నుండి
ఆ పారాశర్యుడు శ్రీ భారద్వాజుని నుండి,
ఆ భారద్వాజుడు → శ్రీ భారద్వాజ గౌతముల నుండి
ఆ గౌతముడు శ్రీ భారద్వాజుని నుండి,
ఆ భారాద్వాజుడు శ్రీ పారాశర్యుని నుండి,
ఆ పారాశర్యుడు శ్రీ బైజవాపాయనుని నుండి,
ఆ బైజవాపాయనుడు → శ్రీ కౌశికాయనుని నుండి,
(ఘృతకౌశుకుని నుండి)
బ్రహ్మ విద్యను నేర్చుకున్నవాయ్యారు.

అట్టి బ్రహ్మ విద్యను తరతరములుగా, వంశ పారపర్యంగా, గురు-శిష్య అనుగతంగా బోధిస్తూ, బోధింపబడుచూ, గ్రంథస్థం చేస్తూ వస్తున్న గౌతమ పారాశర్య భారద్వాజ బైజపాయన మొదలైన మహామనీయులందరికీ త్రిప్రదక్షణ పూర్వక- సాష్టాంగ దండ ప్రణామములు. రెండు చేతులు జోడించి నమస్కరిస్తున్నాము.
3 (కౌశికాయనః) ఘృత కౌశికాత్।
ఘృతకౌశికః పరాశర్యాయణాత్।
పారాశర్యాయణః పరాశర్యాత్।
పరాశర్యో జాతూకర్ణ్యాత్।
జాతూకర్ణ్యః ఆసురాయణాచ్చ, యాస్కాచ్చ।
ఆసురాయణ, స్త్రైవణే। స్త్రైవణిః రౌపజంధనే।
రౌపజంధనే రేపజంథనిరాసురే।
ఆసురిః భారద్వాజాత్।
భారద్వాజ ఆత్రేయాత్। ఆత్రేయో మాణ్డేః।
మాణ్డిః గౌతమాత్। గౌతమో గౌతమాత్।
గౌతమో వాత్స్యాత్।
వాత్స్యః శాణ్డిల్యాత్।
శాండిల్యః కైశోర్యాత్। కాప్యాత్ కైశోర్యః।
కాప్యాత్ కైరార్యో - కాప్యాత్।
కాప్యః కుమార హరితాత్।
కుమార హారితో గాలవాత్।
గాలవో, విదర్భీ కౌణ్డిన్యాత్।
విదర్భీ కౌణ్డిన్యో వత్సనపాతోబాభ్రవాత్।
వత్సనపాద్బాభ్రవః పధాస్సౌరభరాత్।
పంథాస్సౌరభరో- అయాస్యాత్-అంగిరసాత్
యాస్య ఆఙ్గిరస ఆభూతే
స్త్వాష్ట్రాత్। ఆభూతిస్త్వాష్ట్రాత్।
విశ్వరూపస్త్వాష్ట్రో అశ్విభ్యాం।
అశ్వినో దధీచ అథర్వణాత్, అధ్వఙ్జాత్।
అధ్వఙ్జాత్ - అథర్వణోదైవాత్।
 ఆ కౌశికాయనుడు శ్రీఘృత కౌశికుని నుండి,
ఆ ఘృత కౌశికుడు → శ్రీ పారాశర్యాయణుని నుండి
ఆ పారాశర్యాయణుడు → శ్రీ పారాశర్యుని నుండి,
ఆ పారాశర్యుడు → శ్రీ జాతూకరుణ్యాడి నుండి,
ఆ జాతూకరుణ్యాడు → యాస్కురాయుణుని నుండి, (మరియు), యాస్కులుని నుండి,
ఆ యాస్కురాయణుడు శ్రీ త్రైవణి నుండి,
ఆ త్రైవణి → శ్రీ ఔపజంధనుని నుండి
ఆ ఔపజంధనుడు శ్రీ భారద్వాజుని నుండి,
ఆ భారద్వాజుడు → శ్రీ ఆత్రేయుని నుండి,
ఆ ఆత్రేయుడు → శ్రీ మాండవ్యుని నుండి,
ఆ మాండవ్యుడు → శ్రీ గౌతముని నుండి,
ఆ గౌతముని → శ్రీగౌతమ ఋషి నుండి,
ఆ గౌతముడు → వాత్స్యుని నుండి,
ఆ వాత్స్యుడు → శ్రీ శాండిల్యుని నుండి,
ఆ శాండిల్యుడు → శ్రీ కైశోర్యకాప్యుని నుండి,
ఆ కైశోర్యకాప్యుడు →శ్రీ కుమారహారితుడి నుండి,
కుమారహారితుడు →గాలవుని నుండి,
ఆ గాలవుడు → శ్రీ విదర్భీ కౌండిన్యుడి నుండి,
ఆ విదర్భీకౌండిన్యుడు → శ్రీ వత్సనపాత్ బాభ్రవుని నుండి,
ఆ వత్సనపాత్ బాభ్రావుడు → శ్రీ విదర్భీ కౌణ్డిన్యుని నుండి,
ఆ విదర్భీ కౌణ్డిన్యుడు → శ్రీ వత్సనపాతో బాభ్రవుని నుండి
ఆ వత్సపాత్ బాభ్రవుడు → శ్రీ పంథా సౌభరునుని నుండి
ఆ పంథా సౌభరుడు → శ్రీ అయాస్య అంగిరసుని నుండి,
అయాస్య అంగిరసుడు → ఆభూతే త్వాష్ట్రుని నుండి,
అథర్వణాదైవో - మృత్యోః।
మృత్యోః ప్రాధ్వగ్ం।
సనాన్మృత్యుః ప్రాధ్వగ్ం
సనః ప్రధ్వగ్ం
సనాత్ ప్రధ్వగ్ంసన ఏకఋషేః।
ఏక ఋషిః- విప్రచిత్తేః।
విప్రచిత్తిః వ్యష్ఠేః। వ్యష్ఠిః సనారో।
సనారుః సనాతనాత్।
సనాతనః సనకాత్।
సనకః పరమేష్ఠినః।
పరమేష్ఠీ బ్రహ్మణో।
బ్రహ్మ స్వయమ్భు బ్రహ్మణే నమః।
 ఆ ఆభూతిత్వాష్ట్రుడు → శ్రీ విశ్వరూపత్వాష్ట్రుని నుండి,
ఆ విశ్వరూపత్వాష్ట్రుడు అశ్వినీ దేవతల నుండి,
ఆ అశ్వినీదేవతలు దధీచి(దధ్యన్) అథర్వణుని నుండి,
అధ్యాత్మ విద్యా పరంపరగా శ్రుతముచేయబడుతూ వస్తోంది.
అథర్వణః దైవుని నుండి మృత్యుప్రాధ్వసనుడు,
ఆ మృత్యు ప్రధ్వసనుడు ఏకర్షి నుండి,
ఆ ఏకర్షి విప్రచిత్తి నుండి,
ఆ విప్రచిత్తి వ్యష్ఠి నుండి,
ఆ వ్యష్ఠి సనారువు నుండి
ఆ సనారువు సనాతననుని నుండి,
ఆ సనాతనుడు సనకుని నుండి,
ఆ సనకుడు పరమేష్ఠి నుండి,
పరమేష్ఠి బ్రహ్మనుండి,

ఈవిధంగా బ్రహ్మ విద్యను గ్రహించటం జరుగుతూ వచ్చింది.

బ్రహ్మ స్వయంభువు. తన ఉనికికి తానే కారణమై ఉన్నట్టివాడు.
స్వయంభువు అగు బ్రహ్మదేవునికి, భక్తిపూర్వకంగా ప్రణమిల్లుచున్నాము.

ఇతి బృహదారణ్యకోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘వంశఋషి బ్రాహ్మణం’’ నామ షష్ఠం బ్రాహ్మణమ్

🙏 🌹 బృహదారణ్యకోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయః సమాప్తః । 🌹 🙏

శుక్ల యజుర్వేదాంతర్గత

9     బృహదారణ్యకోపనిషత్ - అధ్యయన పుష్పము

బృహదారణ్యకోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయము

4–1.) ప్రథమ బ్రాహ్మణము - అజాతశత్రు బ్రాహ్మణము

బలాకి అనే మునీశ్వరుని కుమారుడు బాలాకి. ఆయన వ్యావహారిక నామము గార్గ్యుడు! ఆ గార్గ్యునికి తన బ్రహ్మోపాసనాపరిజ్ఞానమును పాఠ్యాంశముగాను, ఉపాసనావిధిగాను ఒక మహారాజుకు బోధించి, తద్వారా తన ఆశ్రమమునకు గోవులను సంపాదించుకోవాలనే యోచన వచ్చింది.

ఒకానొకరోజు ఆ గార్గ్యుడు కాశీరాజు అగు అజాతశత్రువును చూడటానికి వెళ్ళారు. రాజు ఆ మునిని సాదరముగా ఆహ్వానించి అతిధి మర్యాదలు సమర్పించారు.

అజాతశత్రు రాజు : ఓ బలాక మునిపుత్రా! బాలాకీ! గార్గేయా! మీకు సుస్వాగతము. ఆశ్రమవాసులగు మీసేవ చేయుటకు సిద్ధముగా ఉన్నాను. దయచేసి నేను ఏమి సేవ చేయగలనో.. ఆజ్ఞాపించండి.

గార్గ్య ముని : మహారాజా! మీరు జ్ఞానదృష్టి కలవారు. కనుకనే ఇంతటి నిరహంకారము కలిగి ఉన్నారు. ఆశ్రమవాసులమగు మా పట్ల ఆప్యాయత ప్రదర్శించుచున్నారు. మా పిత్రుదేవులగు బలాక మునీంద్రుల వద్ద మేము ఎరిగిన పరబ్రహ్మము, ఆత్మోపాసనావిధి - విధానము విషయమై మీతో కొన్ని విషయాలు సూచనలుగా ముచ్చటించాలనుకుంటున్నాను. జ్ఞానదృష్టితో ఆత్మతత్త్వము గురించి సంభాషించుకోవటము సర్వశ్రేయము కదా!

అజాతశత్రు రాజు : ఓ ముని కుమారా! మహనీయా! గార్గ్య మునీ! అవును! పరబ్రహ్మము గురించి చెప్పుకోవటము కంటే శ్రేయోదాయకము మరింకేముంటుంది? తప్పక చెప్పండి. నేను వినటానికి సిద్ధముగా ఉన్నాను స్వామీ!

ఇంకొక విషయము కూడా! అనేక మంది ఆశ్రమవాసులగు మునులు, తత్త్వజ్ఞులు, వింధ్య-హిమాలయాలలోను, [ పవిత్ర ప్రదేశములలోను నివసించు (తపస్సు చేసుకొను) ] తదితర మహనీయులు చాలామంది ‘‘మేము కర్మయోగియగు జనక మహారాజును దర్శిస్తాము’’ అని జనకుని సభకు వేంచేస్తూ ఉంటారు. వారి ఆత్మతత్త్వానుభవ విశేషాలను ప్రవచిస్తూ సభలో ఉపన్యసిస్తూ ఉండటము, శ్రీ జనక మహారాజు సత్సంగ సభలను జరిపిస్తూ ఉండటము (మామూలుగా) పరిపాటి.

ఈ రోజు ఈ కాశీరాజ్యానికి వచ్చి ‘పరబ్రహ్మము’ నకు సంబంధించిన ఉపాసన గురించి సంభాషించ సిద్ధపడటము - నాకు చాలా సంతోషము. మీరు నన్ను విదేహరాజగు జనకునితో సమానముగా - శ్రోతగా, దాతగా కూడా - సన్మానిస్తున్నట్లుగా భావిస్తున్నాను. ఈ సంతోష సమయములో మీ ఆశ్రమమునకు ‘1000’ గోవులను భక్తిపూర్వకంగా సమర్పణ చేస్తున్నాను. దయతో స్వీకరించ ప్రార్థన.

ఇప్పుడిక సుఖాసీనులై పరబ్రహ్మతత్త్వము యొక్క తత్త్వోపాసన గురించి మీరు చెప్పాలనుకొన్న విశేషాలు మాపై దయతో సెలవియ్యండి. నేను, మా మంత్రివర్యులు, సభికులు - మేమందరము వినటానికి సముత్సాహులమై ఉన్నాము.

⌘⌘⌘

గార్గ్యుడు : ఓ రాజా! నేను చెప్పుచున్న విషయమునకు ఏమైనా అనుబంధముగా చెప్పదలచుకొంటే, మీరుగాని, మీ మంత్రులుగాని మీమీ ఉపాసనల గురించి కూడా చెప్పవచ్చును. ఇక వినండి. నేను ఎవరిని ఏమని ఉపాసిస్తున్నానో చెప్పుతాను. మీరు ఏరీతిగా ఉపాసిస్తున్నారో కూడా మీరు చెప్పండి. ఇది మనపట్ల అత్యుత్తమమగు సత్సంగమగు గాక।

ఆదిత్య పురుష బ్రహ్మము

య ఏవ ఆసావాదిత్యే పురుష, ఏతమేవ అహం బ్రహ్మోపాస ఇతి।
ఓ అజాతశత్రు మహారాజా! ఏ ‘పురుషకారము’ (లేక) పురుషుడు ఆదిత్య మండలమంతా తన తేజస్సుతో నింపి ఉంచుచున్నారో, ఆ మహామహనీయుడే జగత్తునంతా వెలుగుతో నింపుచున్నారు కాబట్టి, నేను ‘బ్రహ్మము’ను సిద్ధించుకోవటానికై ఆ సూర్యభగవానుని ఉపాసిస్తున్నాను.

ఎందుకంటారా? వినండి.

ఆ సూర్యమండలము నందు, ఈ కంటియందు కూడా - ఏవ ఆసావాదిత్యే చక్షుషి చ ఏకో అభిమానీ - ఉన్న అభిమాని ఒక్కడే! ఆయనయే కంటిద్వారా హృదయంలో కూడా ప్రవేశించి ‘‘నేను భోక్తను! నేను కర్తను’’.. అను భావన కలిగి ఉన్నారు కూడా।

అందుచేతనే నేను ఆయనను ‘బ్రహ్మము’ కొరకై ఉపాసించటము జరుగుతోంది. మీరు కూడా అట్టి ఆదిత్య పురుషుడినే బ్రహ్మోపాసనగా ఆశ్రయించమని సూచిస్తున్నాను. ఆదిత్యుని స్తుతించెదము గాక।

అజాతశత్రు రాజు : అయ్యా! బ్రహ్మము విషయములో వాదోపవాదములు వద్దని పెద్దల సూచన కదా! పరబ్రహ్మమే సూర్య మండల పురుషుడుగా ఉన్నారు. సూర్యమండలముతో సహా సర్వదేహములలోను సర్వతత్త్వ స్వరూపునిగా నేను పరబ్రహ్మమును ఉపాసిస్తున్నాను. అట్టి బ్రహ్మము సకల ప్రాణులకు - అథిష్ఠానము. సమస్తమును అతిక్రమించినట్టివారు. ఆయనను సకల ప్రాణులకు శిరస్సు వంటి వానినిగా ఆరాధిస్తున్నాము. సకల దేహ-ఇంద్రియములకు కర్త-భోక్త, సర్వ ఇంద్రియ సంఘాతములకు కారకుడు కూడా! సర్వమును వెలిగించువాడుగా దర్శిస్తున్నాము. ‘‘బ్రహ్మమే సూర్యబింబముగా, సూర్య తేజస్సుగా కూడా ప్రదర్శనమగుచున్నారు’’ - అను భావనతో మేము సూర్యోపాసనకు ఉపక్రమిస్తున్నాము.

సకల ప్రాణులకు తలవంటివాడుగా, దీప్తిమంతుడుగా ఎవ్వరు బ్రహ్మమును ఉపాసిస్తాడో, పరమ పురుషుడుగా దర్శిస్తారో, - అట్టివాడు సకల ప్రాణులను అతిక్రమించినవాడుగాను, సకల ప్రాణులలో జ్ఞానజ్యోతి వెలిగించువాడుగాను ‘దీప్తిమంతుడు’ గాను అగుచున్నాడు. పరబ్రహ్మమే సూర్య తేజస్సుగాను, కంటిలో ‘చూపు’ అను తేజస్సుగాను వెలుగొందుచూ, దర్శించబడేదంతా (కనబడుచున్నదంతా) పరమాత్మయే అని మేము ఉపాసిస్తున్నాము.

పరబ్రహ్మమును సర్వజీవులుగాను, సర్వజీవులలోను ఉపాసించటమే మేమిప్పుడు చేస్తున్నాము. ఇప్పుడిక సూర్యునిలోను, తేజస్సుగాను, కంటిలోగాను, చూపుగాను, చూడబడునదిగాను కూడా ఉపాసిస్తున్నవారమగుచున్నాము.

చంద్రమస బ్రహ్మము

గార్గ్యుడు : అట్లాగా? అయితే ఇది వినండి. చంద్రునిలో ఏ పురుషుడు ఉన్నాడో, ఆయనను నేను పరబ్రహ్మము యొక్క సిద్ధికొరకై ఉపాసించుచున్నాను. మీరూ అట్లాగే ఉపాసించవచ్చునని గుర్తుగా చెప్పుచున్నాను. చంద్రుని గురించిన స్తోత్ర మంత్రములచే మనము ఉపాసించెదము గాక।

అజాతశత్రు రాజు : స్వామీ! మేము ఉపాసిస్తున్నట్టి ఆ పరమపురుషుడు మహత్తరము (మరియు) బృహత్ (పెద్ద) పరిణామము కలవాడు. తెల్లటి వస్త్రములు ధరించినవాడు (శుద్ధసాత్వికము) అగు బ్రహ్మమే చంద్రునిగాను, చంద్రుని ప్రసాదితములగు ఓషధులుగాను, సర్వే సర్వత్రా ప్రకాశించువాడుగాను ఉన్నారని మేము ఉపాసించుచున్నాము.

యజ్ఞవిధులలో సోమలతను దంచుటచే లభ్యమగు ‘సోమరసము’గా ఉన్నదీ ఆ బ్రహ్మమే! చంద్రునితో సహా, ఓషధులతో సహా, సోమలతతో సహా, చంద్రుని అమృతకిరణములతో సహా ఉన్నది బ్రహ్మమే। చంద్రమండలాభిమానిగా ఉన్నది కూడా పరబ్రహ్మమేనని ఎరిగి ఉంటున్నాము.

దృశ్యములో హసుత-ప్రసుత (ప్రకృతి-వికృతి) స్వరూపుడై కూడా ఆ పరబ్రహ్మమే వేంచేసిఉన్నారు. (హసుత = పెద్ద, దొడ్డ)
‘‘→ చంద్రుడు మాత్రమే పరబ్రహ్మము కాదు।
→ చంద్రుడుగా కూడా ఉన్నది పరబ్రహ్మమే । అయ్యది అనన్యము సమస్తము, సమగ్రము కూడా।’’
అని ఉపాసించువారి యొక్క అన్నము (అనుభూతి, అనుభవము) క్షీణము పొందదు.

అట్టి బ్రహ్మావలోకానుభవము సర్వదా సర్వత్రా కొనసాగుతూనే ఉండగలదు.

విద్యుత్ బ్రహ్మము
(వెలుగు, తేజోపుంజము)

గార్గ్యుడు : ఏ పురుషుడైతే విద్యుత్ (వెలుగు, తేజస్సు) నందు ఉండి ప్రకాశించుచున్నారో, ఆయనను బ్రహ్మముయొక్క స్వానుభవము కొరకై నేను ఉపాసించుచున్నాను.

అజాతశత్రు రాజు : పరబ్రహ్మమే తన యొక్క లీలా-క్రీడా-మహిమా విశేషాలచేత, మెరుపునందు తేజోరూపుడై కూడా వెలుగొందుచున్నారని నేను ఉపాసిస్తున్నాను. అంతేగాని, పరబ్రహ్మము మెరుపురూపులు (తేజోపుంజములు) ద్వారా అట్టి విద్యుత్ ఉపాసనాఫలంగా ఎప్పటికో సిద్ధించునది - అని మేము తలచటము లేదు.

ఎవ్వడైతే బ్రహ్మమే జగత్తునందు తేజోరూపముగా కూడా వెలుగొందుచున్నదని ఉపాసిస్తాడో, అట్టివాడు తేజో స్ఫూర్తి కలవాడగుచున్నాడు. ఆతని సంతానము, ఆతనిని ఆశ్రయించినవారు కూడా తేజోస్ఫూర్తిసమన్వితులగుచున్నారు.

తథా విద్యుతి త్వచి హృదయే చ ఏకా దేవతా।
విద్యుత్తు నందు, త్వక్ ఇంద్రియమునందు స్పర్శనుభమముగా అగు వస్తువునందు గల చైతన్యము ఒక్కటే.

‘‘తేజోమయముగా కనిపించేదంతా పరబ్రహ్మమే’’ అని భావించుటచే సర్వ సహజీవులు తేజోమయ స్వరూపులై అనుభవమగుచున్నారు.

ఆత్మను ప్రాణతేజో విద్యుత్ రూపముగాను, సమస్త జగత్తును ఆత్మతేజోమండలముగాను మేము ఉపాసిస్తున్నాము.

ఆకాశ బ్రహ్మము

గార్గ్యుడు : ఆకాశమునందు ఏ ఆకాశ పురుషాభిమాని ఉన్నారో, ఆయనయే శరీర - ఇంద్రియ సముదాయము నందు కూడా ఉన్నట్టి పరబ్రహ్మము. అట్టి ఆకాశపురుషుని నాయొక్క చిదాకాశానుభవ సిద్ధి కొరకై నేను ఉపాసించుచున్నాను. మీరు కూడా అట్టి ఆకాశాభిమాన పురుషుని ఉపాసించుటచే పరబ్రహ్మమును సిద్ధించుకో గలుగుతారు. ‘‘ఆకాశాత్ వాయురిత్యేవ ఏతి’’ - ఇట్టి స్తోత్రములతో ఆకాశ పురుషుడు ఆత్మగా ఉపాసించబడు గాక!

అజాతశత్రు రాజు : పరమపురుషుని విషయములో అట్లా కూడా పూర్ణము కాదు. ఆ పరమ పురుషుని మేము ‘‘పూర్ణుడు. సర్వక్రియాశూన్యుడు సర్వక్రియాతీతుడు. నిష్క్రియుడు. కర్మలకు అవిషయుడు’’.. అని ఉపాసిస్తున్నాము.

ఆకాశము నందు, హృదయమునందు, హృదయాకాశమునందు ఏకైక పురుషుడే ఉన్నారు. పూర్ణము - అప్రవర్తి (ప్రవర్తనమే లేనివాడు) అనునవి పరబ్రహ్మమునకు స్వభాతః ఉండిఉన్న లక్షణాలు.

‘పూర్ణుడవటం చేత అకర్తకూడా’ అని ఎవ్వరు పరబ్రహ్మమును ఎరిగి ఉపాసిస్తారో, వారి సంతానము లోకము నందు విచ్ఛిన్నము పొందదు. అవిచ్ఛిన్నముగా కొనసాగగలదు.

ఆకాశమునందంతటా పరబ్రహ్మము నిండి ఉండవచ్చు గాక! పరబ్రహ్మము నందు ఆకాశము లేదు. పరమాత్మను పూర్ణుడుగా ఉపాసించువాడు తానూ సంతానము మొదలైన వాటితో కూడి ‘పూర్ణుడు’ అగుచున్నాడు. ఆతనికి లోకములతో విభేదము ఉండదు. లోకములన్నీ కూడా తానే అయి ఉండగా, ఇక ఆత్మకు విభేదము ఎందుకు? ఎద్దానితో విభేదము? లోకములన్నీ ఆత్మయందే ఉండి ఉన్నట్లు, ఆత్మ సర్వదా లోకాతీతమై ఉండి ఉన్నట్లు - మేము ఉపాసిస్తున్నాము.

వాయు బ్రహ్మము

గార్గ్య ముని : వాయువు నందు ఏ చేతన పురుషుడు సర్వదా సర్వ కదలికలకు, స్పందనలకు కారకుడై వేంచేసిఉన్నారో, ఆయననే నేను పరమాత్మ స్వరూప సిద్ధికొరకై ఉపాసించుచున్నాను. ‘‘నమస్తే వాయుః। త్వమేన ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసి-’’ ఇత్యాది మంత్రములతో బ్రహ్మము కొరకై వాయుదేవుని ఉపాసిస్తున్నాను.

అజాతశత్రు రాజు : వాయువు నందు, ప్రాణము నందు, హృదయము నందు ఒకే ఆత్మదేవత (దివ్యత్వము) వేంచేసి ఉన్నది. ఆ దేవత (దివ్యత్వము) విషాసహిత (విషమును కూడా సహించగలుగునది)… అని వర్ణించబడుచున్నది.

అట్టి సమస్తము తానైన ఆ పరమ పురుషుడే - విషయములు అగుచున్నవాని గాను, పంచేంద్రియ విషయరూపుడుగాను,

ఆత్మను - అపరాజితమగు ప్రాణ రూప పురుషునిగా నేను ఉపాసించుచున్నాను. అట్టి ఉపాసనచే ఆ ఉపాశించువాడు - జయశీలుడు, పరాజయము లేనివాడు, శత్రువులను జయించువాడు అగుచున్నాడు.

అగ్ని బ్రహ్మము

గార్గ్య ముని : అగ్నియందు ఏ పురుషుడు (పురుషకారము) (అగ్న్యభిమాన దేవతాపురుషుడు) వేంచేసి ఉన్నారో, ఆయననే నేను/బ్రహ్మముకొరకై ఉపాసించుచున్నాను. అగ్నినే పరమాత్మగా స్తోద్రాదులు సమర్పిస్తున్నాను. ‘అగ్నిర్తేజసో బహ్మధారణం’ - అని తేజోబ్రహ్మముకొరకు ఉపాసిస్తున్నాను.

అజాత శత్రువు : ఆ పరబ్రహ్మమును ‘‘అగ్నిరూపుడు మాత్రమే’’ గా మేము ఉపాసించటంలేదు. పరబ్రహ్మమూర్తి సర్వవిషయములు తానే అయి, సర్వ విషయములకు వేరైనట్టి విషాసహిగా (విషయములను సహించువాడుగా) నాచే ఉపాసించబడుచున్నారు.

ఎవ్వరైతే పరమాత్మను సర్వ విషయాతీతుడుగాను, సర్వ స్వరూపుడుగాను, నిర్విషయుడుగాను, విషాసహిగాను ఉపాసిస్తారో, అట్టివాడు ఇతరులను సహించువాడగుచున్నాడు. ఆతని సంతానము, శిష్యులు, స్నేహితులు కూడా ఆతనిపట్ల సహనము కలవారగుచున్నారు.

అప్సు బ్రహ్మము

గార్గ్య ముని : అయితే రాజా! ఇంకా నా ఉపాసన ఇట్లున్నది. జలమునందు (ఉదకము నందు) ఏ ప్రాణ స్వరూపుడగు పురుషుడు ఉన్నారో, ఆయనను నేను ఈ దేహ- ఇంద్రియములలో గల పరబ్రహ్మముకొరకై ఉపాసించుచూ బ్రహ్మమును చేరుటకు ఆశయముగా కలిగి ఉంటున్నాను. (‘‘ఆపోవా ఇదగ్ం సర్వమ్। విశ్వభూతాన్యాపః। అన్నమాపో! సమ్రాట్ ఆపో! విరాట్ ఆపో!’’… ఇత్యాది శ్లోకాల ద్వారా) జలదేవతను స్తోత్రం చేయగా, బ్రహ్మము లభించగలదు.

అజాతశత్రువు : మిత్రమా! గార్గ్యమునీ! ఉదకము నందలి ప్రాణరూపుడైన పురుషుడు మాత్రమే పరబ్రహ్మము కాదు. పరమాత్మ యొక్క ఒకానొక రూపమును తీసుకొని ఇదియే పరమాత్మ యొక్క పూర్ణ రూపము’’ అని పూజించుటచే అది ‘‘సమగ్రము-పూర్ణము అగు ఆత్మోపాసన’’ ఎట్లా అవుతుంది? ‘‘జలాభిమాన పురుషుడు పరమాత్మ యొక్క ఒకానొక అంశరూపుడే’’ అను భావనను ఆశ్రయించి, అప్సుపురుషుని (జలదేవతను) ఉపాసిస్తున్నాము.

ఎవ్వరు మీరు చెప్పు జలాభిమానదేవతను ఆత్మకు ప్రతిబింబ రూపముగాను, ఆత్మను బింబరూపముగాను ఉపాసిస్తున్నారో, ఆ ఉపాసించునది ఆత్మయొక్క కళయే। జలమునందుగల సర్వజీవుల దాహము తీర్చే త్రాణరూప దేవతగా ఉన్నది కూడా ఆత్మ యొక్క ఒక విశేష సంప్రదర్శనమే। ఈవిధంగా ఉపాసించువానిని ప్రతికూల ఫలములు సమీపించవు. పైగా ఆతని ప్రతిబింబరూపమే ఆతనికి పుత్ర సంతానముగా అగుచున్నారు.

నీరు, రేతస్సు-హృదయము నందు ఒకే దేవత. ఆ దేవతకు ‘ప్రతిరూపుడు’ అనేది గుణము. సర్వత్రా సమరూపుడైయున్న పరమాత్మను జలమునందుకూడా ఉపాసిస్తున్నాం!

ఆదర్శ పురుషుడు

గార్గ్యుడు : అద్దములో ఏ ప్రతిబింబపురుషుడు కనిపిస్తూ ఉంటాడో, ఆయనను నేను పరబ్రహ్మోపాసన కొరకై ఉపాసించుచున్నాను. (నిజాత్మకాకుండా, ఒక దేవతను (లేక) అవతార పురుషుని (లేక) గురువును ఉపాసించటము).

(1) నిర్మలమగు అద్దమునందు (2) తదితరములగు ఖడ్గము మొదలైనవాటియందు (ఇనుములో లేని లక్షణము ఖడ్గమునందు ‘పదును’ రూపముగా అగుపించురీతిగా) - ప్రతిబింబించు స్వభావముతో కనిపించు పురుషుడే పరమపురుషుడు.

పరమాత్మ బింబపురుషునిగాను, ‘జగత్తు’ అనే దర్పణములోని ప్రతిబింబమే ‘జీవాత్మ’ అని పరాతత్త్వ సిద్ధికై ప్రతిబింబ (అంశా) పురుషుని ఉపాసిస్తునాము.

అజాతశత్రువు : అద్దము నందు ప్రతిఫల (Reflecting) స్వరూపుడైనవాడు ఆత్మయగు ప్రాణస్వరూప-సమగ్రము కాదు. ప్రతిబింబము యొక్క కారణ స్వరూపుడగు బింబస్వరూప ఆత్మభగవానుని నేను పరమాత్మగా ఉపాసించుచున్నాను. అట్టి పరమాత్మయే రోచిష్ణువు (సర్వమును ప్రకాశింపజేయువాడు)। స్వయం ప్రకాశకుడు। స్వీయ ప్రదీప్తి కలవాడు।

ఎవరు ప్రతిబింబమగు జీవుని అధిగమించి, అద్దానికి ఆధారమగు పరమాత్మను ఉపాసిస్తారో, అట్టివారు దీప్తి కలవారగుచున్నారు.
- ప్రతిబింబమును (ఒక వ్యక్తినో, ఒక దేవతనో) ఉపాసించువాడు → అన్యోపాసకుడు!
- బింబమును (సర్వ అంతర్యామిని) ఉపాసించువాడో → అనన్యోపాసకుడు.

బింబోపాసన ఆశ్రయించువాడు ప్రతిబింబమాత్ర రూపమగు ఈ దృశ్యజగత్తును ఆత్మయందు ఆత్మకు అభిన్నముగా దర్శించుచున్నాడు.

అంతం పశ్చాత్ (వెళ్ళుచున్న వ్యక్తి వెనుక గాలి వలన పుట్టు) శబ్దము।

గార్గ్యుడు : సరే"! నేను నిర్వర్తించే మరొక ఉపాసన గురించి చెప్పుచున్నాను. వినండి. ఒకడు నడచి వెళ్ళుచూ ఉన్నప్పుడు గాలి వలన ఏ ‘ష్‌ష్’ శబ్దము (జుయ్ జుయ్)- పుట్టుచున్నదో, అట్టి అంతం పశ్చాత్ వాయుజనిత శబ్దమును ‘బ్రహ్మము’గా భావించి నేను ఉపాసన చేయుచున్నాను. ఆ శబ్దమున దేహేంద్రియాది సముదాయమునందు పరబ్రహ్మము కొరకై ఉపాసిస్తున్నాను. కదిలే దేహములను ప్రక్కకుపెట్టి, కదిలించేవానిని ఆత్మగా ఉపాసించి, ఆ ఉపాసనా ప్రయోజనముగా ఆత్మదర్శనం చేస్తున్నాము.

అజాతశత్రువు : మహనీయా! మీరు చెప్పినట్టి అంతం పశ్చాత్ శబ్దమును (‘‘ఒకడు నడిచి వెళ్ళుచున్నప్పుడు వెనుకగా వినబడుచున్న ఊపిరిశబ్దము’’)ను నేను ప్రాణశక్తి యొక్క ఒక క్రియాప్రదర్శనముగా మాత్రమే భావిస్తున్నానుగాని, సమగ్రమగు ఆత్మస్వరూపముగా కాదు.

ఎవ్వరైతే ఈ దేహము యొక్క కదలికలు, శబ్దములు విభవములు, - ఇవన్నీ కూడా ప్రాణశక్తి యొక్క ప్రదర్శనములే - అని గమనిస్తూ.. ప్రాణశక్తిని ‘‘ఆత్మ యొక్క సంప్రదర్శనము’’గా దర్శిస్తాడో, ‘‘ఇదంతా ప్రాణతత్త్వప్రదర్శన’’గా దర్శిస్తాడో, అట్టివాడు పూర్ణాయుర్దాయము కలవాడగుచున్నాడు. అట్టివాడు అర్ధాయుష్కుడు అవడు.

దిక్షు పురుష ఉపాసన

గార్గ్య ముని : ఓ అజాతశత్రు మహారాజా! దిక్కులందు, వినికిడి యందు (శ్రోత్రములందు) హృదయమునందు అభిమానము కలిగియున్న నాయొక్క మరొక పురుషుని గురించిన ఉపాసన గురించి చెప్పుచున్నాను. 8 దిక్కులందు ఏ ‘‘అష్టదిక్ అభిమాన పురుషుడు - దిక్ దేవత’’గా ప్రవర్తించుచున్నారో, అట్టి దిక్షు అహంకారిని పరబ్రహ్మముకొరకై ఆరాధిస్తున్నాను. అట్టి అష్టదిక్ పాలక అభిమాన దేవత బ్రహ్మముగా మీరు ఆరాధించవలెను. (‘‘ఓం ప్రాక్చై - దక్షిణాయై - ప్రదీచ్యై - ఉదీచ్యై- ఊర్ధ్వ - అధో దిశాయాశ్చా దేవతా - ఏతస్యాం ప్రతివసంతి’’ - అని ఉపాసించాలి).

అజాతశత్రువు : ఎవడు రెండవ వాడుగా అగుటయే లేదో,.. అట్టి ఆత్మ పురుషుని నేను ఉపాసిస్తూ ఉండటము చేత, మీరు చెప్పుచున్న దిక్షు - పరిమిత ఉపాసనను పూర్ణమగు పరమ పురుషుని ఆత్మభగవానుని సమగ్రముగా మేము భావించటము లేదు. సర్వాంతర్యామి, సర్వ తత్త్వ స్వరూపుడు అగు - ఆత్మపురుషుని అద్వితీయముగా ఉపాసించుటచే ఆతడు సర్వదా తోడు అయి ఉంటాడు.

ఛాయామయ పురుషోపాసన

గార్గ్యుడు : నీడ (ఛాయ)లో తాదాత్మ్యము అగుచున్న ఏ పురుషుడున్నాడో (ఛాయపురుషుడై ఉన్నాడో), - ఆతనే పరబ్రహ్మముగా నేను ఉపాసిస్తూ వస్తున్నాను. ‘ఛాయామాత్రము’ అనతగిన దేహ - ఇంద్రియ సముదాయమును బ్రహ్మముగా భావన చేస్తూ బ్రహ్మము కొరకై ఆరాధిస్తున్నాను.

అజాతశత్రువు : నేను పరమపురుషుడే ‘మృత్యువు’గా (మార్పు చేర్పులు పొందునదిగా) కూడా ఉన్నట్లు ఉపాసిస్తున్నాను. ఆత్మ యొక్క ఛాయయే ప్రకృతి. ప్రకృతిలోనిదంతా మార్పుచేర్పులు చెందున్నట్టిది. స్వతఃగా సర్వదా ఏదైతే నిర్వికార స్వరూపమగు తత్త్వము యొక్క ప్రదర్శనమైయున్నదో,.. అద్దానిని పూజించుచున్నాము. సవికారమగు ఛాయారూప జగత్తు నిర్వికారమగు బ్రహ్మముయొక్క ఒకానొకవిశేషంగా మాచే దర్శించబడుచూ, ఉపాసించబడుతోంది.

ప్రతి జీవునిలోను జ్ఞానము ఉండియే ఉన్నది. అది అజ్ఞానముచే కప్పి ఉంచబడి ఉంటోంది. ఆ అజ్ఞానమే ఛాయ.
(1) దేహము యొక్క ఛాయ (నీడ) రూపములో ఉండే చీకటి యందును,
(2) ‘అధ్యాత్మము’ అనబడు వ్యష్టి యొక్క మనస్సులో వివేకమును కప్పి ఉంచే అజ్ఞానము నందును,
(3) హృదయాకాశమునందును, -

ఈ ‘3’ స్థానములలోను ఒక్కటే ఆత్మదేవత। అనగా మృత్యువు కూడా ఆత్మయొక్క ప్రదర్శనాచమత్కారమే! ఆ మృత్యు దేవతను (మార్పు-చేర్పులను) ఆత్మకు అభిన్నముగా, ఆత్మకళా విశేషముగా ఎవ్వడూ దర్శిస్తూ ఉపాసిస్తాడో, అట్టివాడు పూర్ణమగు ఆయుర్దాయము కలిగి ఉండగలడు.

బుద్ధియేవ బ్రహ్మమ్ - ఉపాసన

గార్గ్యుడు : ఓ మహారాజా! నేను ఆయా విశేషములను ఆత్మోపాసనకై ఉపకరణములుగాను, ఆత్మ గురించిన అణ్వేషణలకు మార్గదర్శకములుగాను సూచిస్తూ వస్తున్నప్పటికీ మీరు ఏదో విధిగా అద్దానిని ‘లేదు- లేదు’ అని ఖండిస్తూ వస్తున్నారే!
సరే! ఇది వినండి.. బుద్ధి స్వరూపమైన ప్రజాపతియందలి పురుషుని (అయమ్ ఆత్మని పురుష ఏవ) నేను అఖండాత్మభావన కొరకై ఉపాసిస్తున్నాను.

అంతేకాకుండా ఈ ‘జీవాత్మ’ను పరమాత్మ స్వరూపము సిద్ధించుట కొరకై పరబ్రహ్మమును బుద్ధిదేవతారాధనా పూర్వకంగా ఉపాసించుచున్నారు.

అజాతశత్రువు : బుద్ధి సహితుడై కనిపించే జీవాత్మను నేను బుద్ధి రూపునిగా గాని, జీవాత్మగా గాని ఉపాసించటము లేదు. మరి? ‘‘జీవాత్మ - పరమాత్మల అభేదమగు పరబ్రహ్మమే జీవాత్మ వలె అజ్ఞాన (చీకటి) దృష్టికి అగుపిస్తున్నారు’’ - అను భావనచే నేను ఉపాసిస్తున్నాను.

అనగా, ఎవ్వడైతే బుద్ధియందు అభిమానముగల జీవాత్మగా కనిపిస్తున్నాడో, ఆతడు జీవాత్మ అయి ఉండటము సందర్భమాత్ర సత్యమని, సహజముగా (Factually speaking, Originally speaking) ఈ జీవాత్మయే సదా పరబ్రహ్మమని (సదాశివ బ్రహ్మమని) నేను ఎరిగి ఉపాసిస్తున్నాను.

ఈ బుద్ధి పురుషుని (లేక, జీవాత్మ పురుషుని) ‘‘ఆత్మన్వి’’ → సహజంగానే మనస్సుకు బద్ధుడు కానట్టి మనో బుద్ధుల అతీతుడైనట్టి (లేక) మనో-బుద్ధులకు ఆవల సర్వదా వేంచేసియున్నట్టి ‘‘పరబ్రహ్మతత్త్వమే’’ - అని భావనోపాసన కలిగి ఉంటున్నారు.

ఎవ్వరు ఈ జీవాత్మతో ‘పురుషుడు’గా కనిపించే తత్త్వమును పరమానంద రూపమగు ‘బ్రహ్మము’గా ఉపాసిస్తాడో,… అట్టివాడు స్వయముగా ‘‘ఆత్మన్వి (ఆత్మను ఎరిగి, ఆత్మయే తన స్వరూపముగా ధరించినవాడు) అగుచున్నాడు. ఆతని సంతానము, ఆతనిని ఆశ్రయించు శిష్యులు, ఆతనిని పరిప్రశ్నలతో సమీపించువారు కూడా ఆత్మన్యులు [ఆత్మయే తనువుగా (స్వరూపముగా) ధరించి ఉన్నట్టి ఎరుక గలవారు] అగుచున్నారు.

- - -

ఈ విధంగా గార్గ్యుడు- ‘‘ఆత్మకొరకై సంజ్ఞాపూర్వక ఉపాసన చేయాలి-అని చెప్పు,- సూచనకు అజాతశత్రురాజు- ‘‘ఆత్మగా దర్శించటము, ఆత్మకు అభేదముగా చూడటము, ఆత్మ యొక్క విశేషణముగా, చిత్కళగా భావించటము, ఆత్మను ఈ కనబడే అంతటికీ అద్వితీయమని - (ఈ కనబడే అంతా కూడా ఆత్మకు అద్వితీయమని), అభేదమని ఉపాసించటము’’ అనే ప్రతిపాదనతో-ఖండిస్తూ రాసాగారు. అప్పుడు ఆ గార్గ్యుడు - ‘‘ఇక ఈతని ముందు ఆత్మోపాసన గురించి (బాహ్యమైన ఒక విశేషమును ఆలంబనముగా తీసుకోవటము గురించి) ఇంకేమి ప్రతిపాదించగలను?’’.. అని తలచి మౌనము వహించారు. ‘తుష్ణీభావము’చే మాటలు రానివానివలె ఉండిపోయారు.

అజాతశత్రువు : మిత్రమా! మునికుమారా! గార్గ్య మహాశయా! ఆత్మను సిద్ధించుకొనే మార్గముగా మీరు చెప్పాలనుకొన్నది ఇంతవరకేనా? ఇంకా ఏమన్నా ఉన్నదా? ఏతావన్నూ ఇతి? ఇంతేనా?

(కిమ్) ఏతావత్ బ్రహ్మ మరిజ్ఞాతమ్ ఇతి? ఇంతకుమించినది బ్రహ్మము గురించిన పరిజ్ఞానము దృష్ట్యా మీ దృష్టిలో ఇంకేమైనా ఉన్నదా?

అహోస్విత్ అధికమ్ అస్తీతి? ఇంతకన్నా మరేమన్నా అధికంగా బ్రహ్మము గురించి ఉన్నదని చెప్పదలుస్తున్నారా?

గార్గ్య ముని : ఓ రాజా! ఏతావతాధీ ఇతి। నాకు ఇంతవరకే తెలుసు. నైతావతా విదితే, న ‘బ్రహ్మ’ విదితం భవతి - ఇతి। ఇంతకుమించి బ్రహ్మము గురించి చెప్పటానికి నాకు తెలియదు.
అవును. ‘‘ఇంతమాత్రము తెలియుటచే బ్రహ్మము నాకు తెలిసినట్లు కాదు’’ - అని కూడా తలచుచున్నాను.

అజాతశత్రువు : ఇంతమాత్రమే మీరు ఎరిగి ఉంటే, అప్పుడు మీరు బ్రహ్మమును పూర్తిగా ఎరిగినట్లు కాదని, మరొక కోణము నుండి బ్రహ్మమును పరిశీలించి తీరాలని నేను తలచుచున్నాను. క్షమించెదరు గాక।

గార్గ్య ముని : అవును! ఓ ప్రియ అజాతశత్రూ! నేను బ్రహ్మము గురించి పూర్తిగా ఎరిగి ఉండలేదని, మీ యొక్క (సద్యోముక్త) వివరణలచే మరికొంత నేర్చుకోగలనని ఇప్పుడు నాకు అనిపిస్తోంది. తెలియవస్తోంది. అందుచేత, నేను మీచే బోధించబడుటకై మిమ్ములను శిష్యుడనై శరణు వేడుచున్నాను. మీరు నాకు బ్రహ్మము గురించి బోధించ వేడుకొనుచున్నాను. గురువుగా మిమ్ములను అర్ధిస్తున్నాను.

అజాతశత్రువు : ఓ గార్గ్య మహాశయా! మీరు జన్మతః బ్రాహ్మణకుల సంజాతులు. శ్రీ బలాకి ఋషిపుత్రులు. ఆశ్రమవాసులు. రాజులమగు మాకు పూజనీయులు. అనుసరణీయులు. మరి, నేనో? ఒక సామాన్య రాజును. మీ అంతటివారికి-బ్రాహ్మణ కులజునకు, ఒక సామాన్య రాజునగు నేను బ్రహ్మమును ఎట్లా బోధించటము? క్షత్రియుడనగు నన్ను మీ వంటివారు బ్రహ్మజ్ఞానము కొరకై శరణు వేడటమా? ఇది విపరీతమైన విషయము కాదా? లోక మర్యాద కాదే!

బాలాకి - గార్గ్య ముని : ఓ రాజా! అజాతశత్రూ! ఒకడు జ్ఞానముచేత ఉన్నతుడుగాని, జన్మచేత కాదు కదా! బ్రాహ్మణ్యము మొదలైన సర్వ లౌకికమైన (లోకసంబంధమైన) విశేషాల యొక్క మహదాశయము బ్రహ్మజ్ఞానమే కదా! బ్రహ్మజ్ఞానమును అనుసరించి మాత్రమే ఒకానొకడు బ్రాహ్మణుడు. అంతేగాని, కర్మలచేత, జన్మ చేత బ్రాహ్మణుడు (ఉత్తమార్థము దృష్ట్యా) కాజాలడు కదా! మీరు బ్రహ్మము గురించి అధికముగా ఎరిగి ఉన్నట్లుగా అగుపిస్తున్నారు. అందుచేత ఆత్మజ్ఞానార్ధినై మిమ్ములను శరణువేడటము సముచితము, శాస్త్ర సమ్మతము కూడా। అందుచేత ‘‘ఈ జీవుడు మరణించి ఎక్కడికి వెళ్లుచున్నాడు? తిరిగి జన్మ ఎట్లా పొందుచున్నాడు?’’ - ఈ విషయమునకు సంబంధించిన జ్ఞానము నాకు ప్రసాదించండి.

అందుచేత నేను మిమ్ములను గురువుగా భావిస్తూ, శిష్యుడనై శరణు వేడుచున్నాను. దయతో ఆత్మజ్ఞానమును బోధించండి.

అజాతశత్రువు : మిత్రమా! అట్లాగే! అయితే సహపాఠకునిగా (Like a Co-Student) నేను ఎరిగి ఉన్నంతవరకు మీకు విశదపరుస్తాను. మరల అడగండి.

గార్గ్య ముని : గురువర్యా! అజాతశత్రుమహారాజా! నేను ఉపాసిస్తూ మీకు వివరించి చెప్పుకొస్తున్న ‘‘అదిత్యపురుష బ్రహ్మోపాసన, చంద్రపురుష బ్రహ్మోపాసన, విద్యుత్ (తేజ) బ్రహ్మోపాసన, అకాశరూప బ్రహ్మోపాసన, వాయు-అగ్ని-అప్సు (జల) - భూ బ్రహ్మోపాసన, ప్రతిబింబ పురుష బ్రహ్మోపాసన, వాయుసంచలనరూప బ్రహ్మోపాసన, దిక్‌బ్రహ్మోపాసన, ఛాయాపురుష బ్రహ్మోపాసన, బుద్ధిపురుష బ్రహ్మోపాసన- ఇవన్నీ కూడా పరబ్రహ్మోపాసనతో సమానము అవటం లేదని తమ ఉద్దేశ్యమా? మరి బ్రహ్మోపాసన విధి ఏది?

అజాతశత్రు రాజు : అవన్నీ గొప్ప ఉపాసనలే। అనుమానంలేదు. అయితే, ఇవన్నీ సమగ్రమగు ‘బ్రహ్మోపాసన’ అని అధ్యాత్మ శాస్త్ర హృదయము దృష్ట్యా అనిపించుకోవు. అవి ‘అన్యోపాసన’ అని అనిపించుకుంటాయి. అనన్యోపాసన అనిపించుకోవు. అన్యోపాసనను అనన్యోపాసనగా తీర్చిదిద్దుకోవాలి, మరి।

గార్గ్య ముని : ఓహో! ‘‘సమస్తము బ్రహ్మమే’’ అను ఉపాసనకు నాకు దారి చూపుచున్నారుకదా?

అజాతశత్రు రాజు : మిత్రమా! సౌపాధిక (స ఉపాధిక) బ్రహ్మము గురించిన ఉపాసన - క్రమంగా ‘‘నిరుపాధిక (సమస్త ఉపాధి భావములకు, నామ - రూపములకు ఆవలగల) - సర్వాధార బ్రహ్మోపాసన’’గా పరివాక్యమగు గాక - అనురూపముగల ‘సమగ్రబ్రహ్మోపాసన’ గురించి మీముందు ప్రస్తావించటం జరిగింది. అంతవరకే।

గార్గ్య ముని : గురుదేవా! మంచిది. అయితే ఈ జీవుడు ఎవడు? ఎట్టివాడు?

అజాతశత్రు రాజు : ఉపాసన చేస్తున్న నేను, మీరు, ఈ సమస్త జీవులు - అఖండము, అప్రమేయము, నిత్యము, సత్యము, అమృతరూపము అగు బ్రహ్మమే అయి ఉన్నాము. అట్టి అనునిత్య, స్వాభావిక సందర్శనమే ‘పరబ్రహ్మోపాసన’ అని వేదవరేణ్యుల ఉద్దేశ్యము. అదియే ‘‘తత్ త్వమేవ’’ - అనబడు తత్త్వోపాసన.

గార్గ్య ముని : అట్టి బ్రహ్మము గురించి నాకు ఉపదేశించండి.

అజాతశత్రు రాజు : స్నేహితుడా! మీరు బలాకి మహర్షిపుత్రులు. జన్మ-కర్మల చేత బ్రాహ్మణకుల సంజాతులు. ఇక నేనంటారా? క్షత్రియ కులంలో పుట్టి రాజధర్మము నిర్వర్తిస్తూ ఉన్నవాడను. బ్రాహ్మణుడు క్షత్రుయుని గురువుగా బ్రహ్మజ్ఞానము చెప్పమనటము సంప్రదాయం కాదని అనుకున్నాం కదా! అయినా కూడా, బ్రహ్మము గురించిన జ్ఞానము కొరకు మీరు మీ సాధనలచే అర్హులు. అందుచేత, పదండి. మనము బ్రహ్మము గురించి అధ్యయన - నిరూపణలను నిర్వర్తించుకుందాము. నేను సహపాఠకునివలె (Like a co-student) నాకు తెలిసినది వివరించి చెపుతాను.

⌘⌘⌘

అజాతశత్రురాజు లేచి నిలుచున్నారు. కొంచము సిగ్గుపడుచున్న గార్గ్య మునిని సమీపించారు. - తం గార్గ్యం సలజ్జమానస్య విశ్రంభజనాయ, పాణౌ హస్త ఆదాయ గృహీత్వా, ఉత్తస్థే ఉత్థితవాన్! ఆ మునికి కొంచము విశ్వాసము, ఉత్సాహము కలిగించటానికై తన అరచేయితో వారి చేయి పట్టుకున్నారు.

అజాతశత్రు మహారాజు గార్గ్యముని చేయి పట్టుకొనగా అప్పుడు వారిద్దరు అక్కడి నుండి బయలుదేరారు. రాజప్రాసాదము నుండి ఆరాజు యొక్క సేవకుడు, బాల్యమిత్రుడు అయిన ‘సోమరాజు’ అనువాని ఇంటికి చేరారు. ఒకానొకచోట నిద్రిస్తూ ఉన్న ఒకానొక వ్యక్తిని చూచారు. రాజుగారు ఆ మునిని ఆ నిదురిస్తున్న వ్యక్తికి దగ్గిరగా తీసుకువెళ్లారు. [‘సోమరాజు’ అనునది జీవాత్మ. మనస్సు (లేక) చిత్తమునకు సంజ్ఞ ప్రతీక].

అజాతశత్రు మహారాజు ఆ నిదురిస్తున్న సోమరాజును ఉద్దేశించి - ఇట్లా పలుకసాగారు.

‘‘బృహన్! పెద్దవ పరిమాణము కలవాడా! బ్రహ్మమే స్వస్వరూపముగా కలవాడా! స్నేహితుడా!
పాండరవాసన్! తెల్లటి వస్త్రము కట్టినవాడా! నిర్మలమైన సేవక భావములు కలవాడా!
సోమరాజన్। ఓ సోమరాజా! ‘‘దయచేసి నిద్రలేవయ్యా!’’

అప్పుడు,… ఏవం ఆమంత్ర్యమాణో-పి స సుప్తో న ఉత్తస్థౌ। ఆ విధంగా మహారాజుచే పిలిచినా కూడా ఆ సోమరాజు అనే వ్యక్తి నిదురలేవలేదు. నిదురపోతూనే ఉన్నాడు. గాఢనిద్రానుభవంలో ఉన్నాడు. అప్పుడు అజాతశత్రువు ఆ నిదురించువానిని చేతితో కదిపి, తట్టి, గట్టిగా కుదిపి నిద్రలేపసాగారు. ఆతడు (సోమరాజు) తటాలున నిదురలేచాడు. కాశీరాజును గుర్తించి నమస్కరించాడు.

అజాతశత్రురాజు : స్నేహితుడా! బాలాకిమునీ!ఇప్పుడు నిద్ర లేచిందెవరు? దేహమా? దేహియా?
శరీరము తనకు తానే నిదురలేవలేదు. శరీరి శరీరమును స్పందింపజేయుటచే-కళ్లు, చెవులు, ముక్కు మొ।।వి ప్రవర్తించసాగుతాయి. అవునా?
- నిదుర లేచినప్పుడు ఇంద్రియములు తమకు తామే స్పందించలేదు. కనుక న ఇతి. అవి బ్రహ్మము కాదు. ఆత్మ కాదు.
- నేను నిద్రలేపటాన్ని అంగీకరించి, దేహమంతా తన తేజోమయ తత్త్వముతో ఉత్తేజపరచినదే - ఈ ‘జీవుడు’.

సోమరాజుకు సంబంధించిన సహజరూపము - ముఖ్యబ్రహ్మము. కేవల సాక్షి. అట్టి ‘దేహి’ (లేక) ‘శరీరి’ ఇంకా ఎట్టివాడు? సాక్షి అయి, దేహ మనో స్పందనలకు అనుమతించి ప్రవర్తింపజేయువాడు కదా।

‘సాక్షి’ (ఆత్మ) → (సేవకుల మధ్య రాజు వలె) ఇంద్రియముల మధ్య → ప్రత్యక్షమై ఉంటున్నది. ప్రాణములు కూడా అట్టి సాక్షిరూప బ్రహ్మము యొక్క చేతిలో ఉపకరణములు వంటివి. దేహములోని సాక్షి చైతన్య - ఆత్మప్రభువుకు ప్రాణములు దేహ గృహములో గల పరిచారికల (Servants) వంటివారు.

⌘⌘⌘

ఓ స్నేహితుడా! గార్గ్యమునీ! ఈ సోమరాజు గాఢ నిద్రలో ఉండటంచేత - మొదటగా మన పిలుపుకు నిదుర లేవకపోవటము, మనము గట్టిగా కదల్చినప్పుడు లేచి కూర్చొవటము గమనించాము కదా!. ఇప్పుడు మనము కొన్ని ప్రశ్నలను, వాటికి సమాధానము పరిశీలించబోతున్నాము. సోమరాజు, ‘‘మనస్సు, ఆ మనస్సు నిద్ర లేవటం, మనస్సు తన జనన స్థానమగు ఆత్మను గమనించటము’’ గురించి వివరించుకుందాము.

సోమరాజు అనబడు ఈ జీవుడు నిదుర లేవగానే ఈ ఇంద్రియ ప్రపంచమును ఎరుగుచూ విజ్ఞానమయ పురుషుడై ఉండసాగాడు కదా! (He started operating his awareness and then also started operating his feelings, thoughts and limbs there after).

  యత్రైష ఏతత్ సుప్తో అభూద్య,.. ఏష విజ్ఞానమయః పురుషః క్వైష తదా ఆభూత? (4–1–16).
  ఈ విజ్ఞానమయ పురుషుడగు జీవుడు నిదురించబోతూ ఉన్నప్పుడు ఎక్కడి నుండి ఎక్కడికి వెళ్ళి ఉన్నాడు?

  క్వైష తదా అభూత్?
  గాఢనిద్రలో ఆతడు ఉన్నదెక్కడ?

  కుత ఏతత్ ఆగాత్-ఇతి?
  నిదుర లేపినప్పుడు ఎక్కడి నుండి ఈతడు ఈ జాగ్రత్ ప్రపంచానికి వచ్చాడు? -

గార్గ్యుడు : గురుదేవా! అజాతశత్రూ!

🌹 నిద్రపోగానే ‘సోమరాజు’ అని మనం పిలుస్తున్న ఈ జీవుడు ఇక్కడి నుండి ఇంకెక్కడికన్నా వెళ్ళాడా? ఎక్కడి నుండి ఎక్కడికి వెళ్ళాడు?
🌹 నిద్రా సమయములో ఈతడు ఎక్కడ ఉండి ఉన్నాడు? ఏమి చేస్తూ ఉన్నాడు?
🌹 నిద్ర లేచినప్పుడు ఎక్కడి నుండి ఇక్కడికి వచ్చాడు?
అను మూడు ప్రశ్నలే నాకు అర్ధము కాలేదు. ఇక సమాధానము నాకు తెలియటం లేదని వేరే చెప్పాలా?
అందుచేత మిమ్ములను మరొక్కసారి శిష్యుడనై శరణవేడుచున్నాను. దయచేసి వివరించండి.

జాగ్రత్ - జాగ్రత్ ఉపసంహారము

అజాతశత్రువు : మిత్రమా! వినండి!

ఈతడు స్వతఃగా విజ్ఞానమయ పురుషుడు. (A Knower who can execute and - Perform). ఇంద్రియములను, మనస్సును, బుద్ధిని ఉపయోగించి, ఇది ఈ తీరు। అది ఆ విధమైనది। నేను అది। వారు ఇట్టివారు। నేను ఇక్కడ ఉన్నాను. నీవు అక్కడ ఉన్నావు.. మొదలైన విశేషాలన్నీ తెలుసుకొని, అనుభవముగా మరల్చుకొనగిలిగి ఉన్నారు. అందుకే ఈయనను ‘విజ్ఞానమయ పురుషుడు’ అని అన్నాము.

ఇప్పుడు ఈయన గాఢ నిద్రలోనికి వెళ్లారు. అప్పుడేమైనది?

‘‘ప్రాణముతో కూడి విషయములను తెలుసుకొనగలిగినట్టి సంవేదన సామర్ధ్యము’’ - ఈతని హృదయాకాశములో విషయరహితము కాసాగుతోంది. అప్పుడీ జీవుడు ‘తెలుసుకోవటము’ అనే శ్రమ నుండి విరామము (Break) ఆశ్రయించాడు.

ఈతని తెలుసుకోగలిగే శక్తి ‘కారణాకారము’ (As cause prior to effect)గా ఘనీభవించి హృదయాంతర్గతమైన ఆకాశములో ‘‘అనేకత్వమునును వదలి, ఏకత్వము’’ను ధరించినప్పుడు ‘‘ఈతడు గాఢనిద్రలో ఉన్నాడు’’… అని అంటున్నాం. అట్టి సమయంలో ఈ కార్యరూప జగత్తు ఆతనిచే పొందబడటము లేదు. ఆతనిలో ఇక్కడి కార్య-కారణ-కర్తృత్వాలు మౌనము వహించి ఉన్నాయి. జాగ్రత్ సమయములో ఇంద్రియముల ద్వారా బహిర్గతమగుచూ ఉండి ఉన్న ప్రాణము - (ప్రాణశక్తి) - గాఢ నిద్రా సమయములో లోపలికి (హృదయములోనికి) → గ్రహించబడుతోంది. సమస్త దృశ్యవిశేషముల నుండి ఉపశమించి, ఆత్మయందు మౌనము వహించి ఉంటోంది.

అప్పుడు వాక్కు - కళ్ళు- చెవులు - మనస్సు మొదలైన విజ్ఞాన సామర్ధ్యము (Knowing ability) గల ఇంద్రియములన్నీ వాటివాటి కార్యక్రమముల నుండి ఉపసంహరించబడినవగుచున్నాయి.

ఈ విధంగా … విజ్ఞానాత్మ (తెలివి - ఎరుక) నిద్రాసమయంలో..,
→ సర్వ ఇంద్రియానుభవములనుండి, ఇంద్రియముల నుండి వెనుకకు మరలి, ఉపరతి పొందినదై..,
→ బాహ్య విశేషత్వమును బాహ్యముననే వదలినదై, స్థూలానుభవము వదలి,
→ సూక్ష్మదేహ సంబంధమైన (వస్తువు లేకుండా ఊహ) అనుభవముతో,
→ అవిశేషమైన (విషయరహితమైన) స్వాభావికతను సంతరించుకొని,

🥀 ఒకప్పుడు తన యందు స్వప్న దృశ్యము కల్పించుకొని అనుభవముగా పొందుచున్నది.
🥀 ఇంకొకప్పుడు తనయందు తానే ‘కేవలమగు మౌనము’ వహించినదై గాఢనిద్రను ఆస్వాదిస్తోంది.

తనయందు = తన హృదయాకాశమునందు

[ హృదయాకాశము = యోగాభ్యాసముచే అనుభవమయ్యే అంతరంగ స్థానము. Zone of Inner Self made up of Absolute factors viz. (1) Experiencing (2) Feeling ].

హృదయ అంతరాకాశము = ఈ వ్యక్తి యొక్క → దేహ - ఇంద్రియములకు అతీతమైన → స్వరూపము.

గాఢ నిద్రయందు.. దృశ్య సంబంధమైన విశేషాలేమీ ఉండవు. అట్టి నిర్విషయ స్థితి ఈ జీవుని యొక్క సర్వదా వాస్తవమైన రూపము.

అదియే ‘‘ఆత్మ’’। ‘‘పరమాత్మ’’। ‘‘బ్రహ్మము’’। ఇక విషయములంటావా? అవన్నీ ఆత్మకు స్వయం కల్పిత విహార స్థానములు.

ఎప్పుడైతే ఈ జీవుడు శరీర-ఇంద్రియములను → దాటివేసిన స్థానము ఆశ్రయిస్తాడో, అప్పుడు అద్వితీయమగు స్వస్వరూపమున ప్రవేశించువాడగుచున్నాడు. అట్టి స్వస్వరూప నిర్విషయస్థానము (లేక స్థితిని) ‘స్వపితి’ స్థితి అంటారు.

గాఢ నిద్ర = ఆత్మ ఆత్మయందే నిలచి జాగ్రత్ - స్వప్న సంస్కారములను అప్రదర్శితంగా అంతర్గత ఆకాశములో దాచివేసి కొన్న స్థితి. ద్వితీయము లేనట్టి స్థితి. (స్వపతి = స్వకీయ నిర్విషయ స్థానము).

స్వప్నావస్థ → (1) జగత్ పదార్థ రహితమైనట్టిది (2) బాహ్యేంద్రియ విషయ రహితమైనట్టిది. కానీ, (3) హృదయాకాశములో వాసనాజాల కల్పితమైనట్టిది. అప్పటి దృశ్యమే స్వప్న సంఘటన (లేక) స్వప్న దృశ్యము. ఇంద్రియములు - దృశ్య పదార్థాలు లేకపోయి కూడా, సంసార స్వభావము వదలకపోవటముచే ఏర్పడుచున్న స్వానుభవము. వస్తు రహిత ఊహామాత్ర దృశ్య కల్పనము.
→ జాగ్రత్ అవస్థలో లాగానే స్వప్నములో కూడా..

🌹 బంధువుల సంయోగ - వియోగములు,
🌹 సుఖ - దుఃఖములు
🌹 వ్యామోహములు; భయ- ఉద్వేగములు
- ఇవన్నీ జీవుడు పొందుచూనే ఉంటున్నాడు.

ఇక్కడ ఒక చమత్కారం। జాగ్రత్ స్వప్నములు ఉభయములోను కూడా… జీవునికి శోక- మోహములు, భయ-ఉద్వేగములు మొదలైనవి స్వగతమైన - స్వకీయమైన లక్షణములేగాని,… దృశ్యము కారణంగా జనించుచున్నవి కావు. అనగా తన నుండియే అవి బయల్వెడలుచున్నాయి. అంతరంగమే నిమిత్తకారణం! (Original cause). దృశ్య జగత్తు ఉపాదాన కారణము మాత్రమే (Outer world is merely helping factor). విజ్ఞానమయ స్వరూపుడగు ఈ జీవుడు తన హృదయాకాశములో జాగ్రత్ - స్వప్న కల్పనలను తనకు తానై పొందుచున్నాడు.
- కర్మఫలములని చెప్పబడు లోకములు,
- ఆ లోకములలో మహారాజత్వము, బ్రాహ్మణత్వము, దేవతా జన్మలు, జంతుజన్మలు,
… ఇవన్నీ పొందుచున్నాడు.

ఒక కథారచయిత (Auto Biography) వలె, తన స్వప్న సామ్రాజ్యమునకు తానే రచయిత అయి, తన ఇష్టమును అనుసరించి పాలించుచున్నాడు.
- ఇష్టము వచ్చినట్లు ప్రవర్తిస్తున్నాడు. సంచారములు చేస్తున్నాడు.

ఈ విధంగా మాంసమయ బాహ్య ఇంద్రియముల నుండి ఉపసంహారము పొందిన ప్రజ్ఞతో తన దేహాకాశమునందు జాగ్రత్ వంటి వస్తువులనే భావనా మాత్రంగా స్వప్నము నందు కల్పించుకొని, ‘‘ఇవన్నీ సత్యమే కదా!’’… అని జాగ్రత్ వలెనే ఒక వ్యసనమువలె అనుభవిస్తున్నాడు.

❇︎ జాగ్రత్‌లో జాగ్రత్ ‘‘సత్యము’’ వలెను, స్వప్నము ‘‘అసత్య కల్పనానుభవము’’వలెను అనిపిస్తున్నట్లే..,
❇︎ స్వప్నానుభవ సమయ - సందర్భములప్పుడు స్వప్నానుభవము ‘‘సత్యము’’గాను, జాగ్రత్ వ్యవహారమంతా ‘‘అసత్యకల్పనానుభవ భ్రమ’’గాను అనిపిస్తూ ఉంటోంది.

సుషుప్తి

‘సుషిప్తి’ అను స్థితిలో, ఆ ద్రష్టకు రెండవ వస్తువు యొక్క అనుభవమే ఉండదు. ‘నేను ఒక్కడినే’ అనే భావముచే రెండవ వస్తు కల్పన అంతా త్యజించి ఉంటాడు. (లేక) ప్రక్కపెట్టి ఉంటాడు. (Side-Lined).

ఈ జీవుడు హృదయము నుండి కేవలమగు ప్రజ్ఞరూపి (Absolute knowing without issues of being known) అయి బయలుదేరి నాడులందు ప్రవేశిస్తున్నాడు.

‘హిత’ అనబడే 72000 నాడులు గల హృదయము నుండి దేహమంతా వ్యాపించి ఉన్నాయి.

ఆతడు ఆ 72000 నాడులలో ప్రవేశించి నిర్విషయ ప్రజ్ఞాస్వరూపమును ఆస్వాదిస్తున్నాడు. ఏ విధంగా అయితే ఒక బాలుడో లేక ఒక మహారాజో (లేక) ఒక బ్రహ్మతత్త్వము ఎరిగి బ్రాహ్మణుడో - అన్నీ వదలి, హాయిగా అత్యంత ఆనంద స్థితిలో ఏకాంతమును ఆస్వాదిస్తాడో → ఆ విధంగా ఈ జీవుడు ‘సుషుప్తిస్థితి’ యందుంటున్నాడు.

ఓ మిత్రమా! గార్గ్యమునీశ్వరా!

→ తరంగాలు సముద్రమునందు బయల్వెడలి, సంచరించి, లయించురీతిగా - ఈజీవుని ఆత్మస్వరూపము నందే జీవాత్మ-జగత్తులు (అనుభవి-అనుభవముగా సిద్ధిస్తున్న సమస్తము) బయల్వెడలి ఉండి, లయిస్తున్నాయి.
- జాగ్రత్‌గాని, స్వప్నముగాని, సుషుప్తిగాని బయల్వెడలుచున్నది, ఉండి ఉంటున్నది, లయించుచున్నదీ కూడా ఆత్మయందే!
- సర్వ ప్రాణులు ఆత్మస్వరూపులే।
- మహాసముద్రములో అసంఖ్యాక ఆకారాలు గల తరంగాలు బయల్వెడలుచున్నట్లు, ఆత్మయందు అసంఖ్యాక జీవులు - వారివారి సంస్కారాలతో సహా బయల్వెడలుచున్నారు. అసంఖ్యాక జాగ్రత్ - స్వప్న-సుషుప్తి దృశ్య పరంపరలు ఆత్మసాగరమునందు బయల్వెడలుచున్నాయి, సంచారములు చేస్తున్నాయి, లయిస్తున్నాయి.
- ఒక సాలెపురుగు తన దేహము నుండి అసంఖ్యాక తంతువులను (దారములను) బయల్వెడలదీయువిధంగా, అగ్ని నుండి అనేక విస్ఫులింగాలు (మిణిగురులు) బహిర్గతమగు రీతిగా……,

ఆత్మ నుండి..
- (బాహ్యంగా ఉన్నట్లు కనిపిస్తూ ఉన్నట్టి) సకల లోకాలు, సకల ప్రాణులు
- సర్వదేవతలు, సర్వజీవులు,
- రూప-నామ-గుణ-స్వభావాలు, = ఉచ్ఛరంతి! బయల్వెడలుచున్నాయి (ఉత్+చరంతి)! [ (లేక) ‘ఉదంతి’) ]
- చరంతి! ఆత్మయందే సంచారాలు చేస్తున్నాయి.
- లయంతి! లయిస్తున్నాయి.

ఆత్మయే, అటు బ్రహ్మాండములోను, ఇటు జీవాత్మదేహము నందు ‘‘ప్రాణశక్తి- ప్రాణేశ్వరుడు’’ రూపముగా - తేజోరూపమై వెలుగొందుచున్నది.

ఆత్మఒక్కటే సత్యము। నిత్యము। అఖండము। తదితరంగా కనిపించేదంతా మనస్సు చేస్తున్న కల్పనా వ్యవహారము మాత్రమే। (కల్పితము).
- వాస్తవానికి ఆత్మయందు లోకాలు జనించటములేదు. ఉండటము లేదు. లయించమూ లేదు.

ఒక నాటకములో కథ, పాత్రలు, సంఘటనల పరస్పర సంబంధము వంటిదే- ఈజగత్ దృశ్యము-స్వప్నదృశ్యము కూడా!
రచయతలోంచే-నాటకము, పాత్రలు, సంఘటనలు, పాత్రలపరస్పర సంబంధములు బయల్వెడలుచున్నాయి. కానీ రచయితలో నాటకమూ లేదు. పాత్రలూ లేవు.

అట్లాగే ఆత్మయందు జగత్తులు బయల్వెడలుచూనే, ఆత్మ నిర్విశేషమైయున్నది. నిర్విషయమైయున్నది.
- సర్వమునకు ఆధారమై, ప్రతి ఒక్క జీవుని పరమసత్యస్వరూపమై ఆత్మయే వెలుగొందుచున్నది.
- నీ యొక్క - నాయొక్క పరమ సత్యమగు అస్తిత్వమే ఆత్మ. (“I am Present” is the sense of Athma)
- ఇదియే ఆత్మయొక్క ‘సత్’ స్వరూపమే!
- అట్టి ‘అస్థి-భాతి’ స్వరూపమగు ఆత్మను దేనితో వెతికి పట్టుకోవాలి?

అనుభవమయ్యేదంతా ఆత్మయొక్క ఎరుక రూపమే! చిదానందరూపమే। ఆత్మయొక్క ప్రకాశ (భాతి) స్వరూపమే।
తెలియబడేదంతా ఆత్మ యొక్క ఎరుకయే! ఇదియే ఆత్మయొక్క ఆనందము!

  • ఆత్మయొక్క ప్రకాశమే జగత్తు.
  • ఆత్మకు వేరుగా జగత్తు లేదు.
  • (అద్దంలో వస్తువులు లేనట్లే) ఆత్మయందు ‘జగత్తు’ అనబడేదేదీ లేదు.

ఇతి బృహదారణ్య కోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘అజాతశత్రు బ్రాహ్మణము’’ నామ ప్రథమ బ్రాహ్మణమ్ సమాప్తః।।

4–2.) ద్వితీయ బ్రాహ్మణము - శిశు బ్రాహ్మణము

అజాత శత్రువు : ఓ గార్గ్య ముని మహాశయా! ఇంకా వినండి.

ఈ శరీరమునందు ఒక శిశువు వేంచేసినదై ఉంటోంది. అట్టి ఆ సూక్ష్మ దేహరూప శిశువు నాలుగు విశేషములు కలిగి ఉంటోంది.

[ (శిశువు = లింగ శరీరము, సూక్ష్మశరీరము). (శిశువు = ప్రాణము)- అను రెండు అర్థాలు చెప్పబడ్డాయి ].

(1) స సాధానగ్ం। ఆధానము = (జీవాత్మగా) -దేహము మధ్యలో (శరీరము మధ్యగా) ఊయలలోని బిడ్డవలె ఉండటము.
(2) స ప్రత్యాధానగ్ం। ప్రత్యాధానము= (ప్రాణశక్తిగా) - శిరస్సు-ఇంద్రియ రంధ్రములలో ప్రాణశక్తి చలనపూర్వకంగా ప్రదర్శితమై నిండి ఉండటము.
(3) స స్థూణగ్ం। (స్థూనము/బలము) = (బలముగా) - దేహమునకు ప్రాణమే బలము అయి ఉండటము. ప్రాణము - బలమునకు గల అవినాభావత్వము. బలము లేకుంటే ప్రాణము నిలువకపోవటము.
(4) సదామగ్ం। దామము = (అనుభవమయ్యేదిగా) అనుభవమైనదంతా కల్పించుకొని ఆస్వాదించటము. అనుభూతిగా అనుభవమును కలిగి ఉండటము. అన్నము అనుభూతి అనుభవము అనుభవించబడుచున్నదంతా దామమే! (ఆహారము, అనుభవము)

సావధానము, ప్రత్యాధానము, స్తంభము, దామము (మొలత్రాడు) అనబడే 4 ధర్మములతో కూడిన ‘ప్రాణము’ అనే శిశువు గురించి ఎవ్వరు క్షుణ్ణంగా నిశ్చయంగా తెలుసుకుంటారో, అట్టివారు - ‘‘తనను ‘ద్వేషిస్తున్న ‘7’ గురు శత్రువులను నశింపజేసుకోవటము’’ - అను ఉత్తమ ప్రయోజనమును పొందుచున్నారు.

శత్రువులు రెండు రకములు (1) ద్వేషించువారు (2) ద్వేషించనివారు

ద్వేషించని శత్రువులు = శిరస్సులోని ‘7’ ఇంద్రియములు - (స్వయం శోభాయమానములు).
(1&2) ‘2’ కన్నులు (3&4) ‘2’ చెవులు (5) ముక్కు (6) నోరు (7) చర్మము

ద్వేషించే శత్రువులు = విషయముల (శబ్ద స్పర్శ రూపరస గంథముల) పట్ల రాగద్వేషములు.

ఎందుకు ఆ ‘7’ కూడా శత్రువులు?

శబ్ద- స్పర్శ - రూప-రస- గ్రంథములు, వాటి పట్ల రాగ - ద్వేషములు ఈ జీవుని ‘వ్యక్తి’ స్వభావము నందు అంతర్విభాగములై ఉంటున్నాయి. వీటిని ‘భ్రాతృవ్యులు’ - (సహోదరులు, అన్నదమ్ములు) అని కూడా పిలుస్తారు.

ఈ ఏడుగురు ఈ జీవుని యొక్క దృష్టిని (లేక మనస్సును) స్వస్వరూపమగు చైతన్యము నుండి మరల్చి భోగవాసనలవైపు, ఇంద్రియ అనుభవములవైపు తీసుకుపోవుచున్నాయి. ఈ జీవుడు తన ఆత్మ చైతన్యతత్త్వమును ఎరిగి ఆస్వాదించకుండా అడ్డుగా ఉంటున్నాయి.
అందుకే ఇష్ట అయిష్టములతో కూడిన శబ్ద స్పర్శ రూప రస గంథ - ద్వేషించు సహోదరులు.

దేహమున మధ్య ప్రాణమే → ‘శిశువు’
- ప్రాణమునకు సాకారమై కనిపిస్తున్న ఈ శరీరమే → ఆధానము. (ప్రాణము ఉంచబడిన పాత్రవంటిది - ఈ శరీరము).
- ఈ శరీరములోని జ్ఞానేంద్రియములు - (చూపు-వినికిడి-రుచి-స్పర్శ-వాక్కు → ఈ పంచజ్ఞానేంద్రియములు). ప్రత్యాధానము.
- ప్రాణశక్తియే స్తంభము.
- ఇంద్రియములకు బాహ్య విషయములే → అన్నము, దామము.

అయం వావ శిశుః (4–2–1) - శరీరమునకు మధ్యగా-ఆత్మ చైతన్యమును తనయందు ప్రతిబింబిస్తూ ఉన్నది లింగశరీరము. సూక్ష్మశరీరము.
- అదియే ప్రాణచైతన్యము. ప్రాణస్పందనచే శక్తి పొందునది
- ‘భావన’యే ఆ శిశువు యొక్క సంప్రదర్శనము.

ఆధానము। శిశు సాధ్యామియుక్తమ్ → శిశువుతో పోల్చబడిన సూక్ష్మ శరీరము - ఎందులో ఉంచబడినదో, అట్టి (శిశువు పరుండిన) ఊయల వంటిది ఈ శరీరము. ప్రాణమునకు కూడా ఈ శరీరము అధిష్ఠానము. ఈ శరీరములో అధిష్ఠితములైనవి - ఇంద్రియములు. ఆ ఇంద్రియములు శబ్ద - స్పర్శ- రూప - రసగంధముల అనుభవములకు ద్వారములు.

ప్రత్యాధానము। ప్రత్యాధానం శిరః → ఈ తలయే ప్రత్యాధానము. ఇందులో చెవులు - కళ్ళు - ముక్కు (3x2=6) - నోరు అనే వేరువేరు గోళములున్నాయి. అట్టి ఈ శిరస్సులోని ప్రతి రంధ్రము ప్రాణశక్తితో నింపబడి ఉన్నది. (లేక) ప్రాణము ప్రత్యాధానము చేయబడినది.

అన్నపాన జనితాః। శక్తిః।। అన్నపానములచే ఉత్తేజమగు శక్తియే ప్రాణము.

ప్రాణః స్థూణః స్థంభాః → అన్నము తిని, నీటిని త్రాగుట వలన వచ్చే బలము.

‘‘ప్రాణో’’ - ‘‘బలమ్’’ ఇతి పర్యాయః → ప్రాణము - బలము (శక్తి) ఈ రెండూ కూడా పర్యాయపదములు. ఒకదాని అర్థము - రెండవది కూడా అయియే ఉన్నది.

బలావత్ స్తంభోహి ప్రాణో అస్మిన్ శరీరే! → బలమే స్థూనము లేక స్తంభము. ఎందుకంటే శరీరములో ప్రాణము బలమును (బలము అనే స్తంభమును) ఆశ్రయించుకొని ఉంటోంది. బలము తరిగితే ప్రాణమునకు పట్టుదొరకక, అది శరీరమునందు హీనపడనారంభిస్తోంది. శరీరము బలహీనమైతే, ప్రాణము దేహము నుండి తొలగుతోంది కూడా.

ఒక దూడ కట్టుకొయ్యకు కట్టివేయబడిన తీరుగా ప్రాణశక్తి ‘శరీరము’ అనే కట్టు కొయ్యెకు కట్టివేయబడి ఉన్నది.

ఈ శరీరములో ఉచ్ఛ్వాస-నిచ్ఛ్వాసలే ప్రాణశక్తి యొక్క ప్రదర్శనము. ఇదియే శరీరమునకు (ఒక ‘పాక’కు నిట్టాడు స్థంభము వలె) ఆధారస్థంభము.

అన్నము : అన్నమే ‘ప్రాణము’ అనే దూడను శరీరములో కట్టి ఉంచు కట్టుత్రాడు.

తిన్న అన్నము శరీరములో ప్రవేశించి మూడు విభాగములుగా అగుచున్నది.

(1) అన్నములోని స్థూలభాగము : ఇది ‘మలము-మూత్రము’.. అను ఈ రెండిటి రూపములలో శరీరము నుండి విసర్జకావయవముల ద్వారా విసర్జించబడి, భూమిలో కలిసిపోవుచున్నది.

(2) అన్నములోని మధ్యమ భాగము - రస విభాగము : ఇది ఆహారములోని రస విభాగము.
- ‘అన్నసారము’ అని కూడా అంటారు.
- ఈ రస విభాగము (లేక) అన్నసారము [ (1) చర్మము(త్వక్కు), (2) రక్తము, (3) మాంసము, (4) క్రొవ్వు(మేధస్సు), (5) కండరములు(నాడులు/ నరములు), (6) ఎముకలు, (7) శుక్రము (రేతస్సు) అని పిలువబడే ] ‘సప్తధాతువులు’గా అగుచున్నది.
- ఈ విభాగము స్థూల దేహమును ధాతురూపముగా వర్థిల్లజేస్తూ ఉన్నది.

భౌతిక దేహము = అన్నముచే నిర్మితము. అన్నమయము. అందుకే, అన్నము లభించగానే దేహము వర్ధిల్లుతూ ఉంటుంది. (లేదా) అన్నము లభించకపోతే దేహము క్షీణిల్లుచున్నది.

(3) అన్నములోని సూక్ష్మ విభాగము : ఈ అన్నము యొక్క సూక్ష్మ భాగమునకే ‘అమృతము’, ‘ఊర్జము’, ‘ప్రభావము’.. మొదలైన పేర్లు కూడా ఉన్నాయి. ఈ సూక్ష్మ విభాగము ముందుగా హృదయమును చేరి, హృదయము నుండి అన్ని వైపులుగా ప్రసరిస్తున్న 72000 నాడులలో ప్రవేశిస్తోంది.

➤ ‘స్తంభము’ అనే బలమును ఉత్పన్నం చేస్తోంది.
➤ ఈ స్థూల శరీరములో ‘శిశువు’ అని మనం పిలుస్తున్న లింగ శరీరము (మరియు) ప్రాణము యొక్క స్థితికి కారణము. అన్నములోని సూక్ష్మమగు అమృత రూపమే (లేక) ఊర్జమే - ప్రాణత్రాణ.

లింగశరీరము = ఇంద్రియములన్నిటి యొక్క (ఇంద్రియార్ధములగు శబ్ద స్పర్శ రూప రస గంధములయొక్క) సముదాయము.
ప్రవర్తయతేతి ప్రాణః। శరీరములోని ‘ప్రవర్తన’ అనునదే ‘ప్రాణ స్పందన’.

ఈ విధంగా అన్నము (All that being experienced) - అనే త్రాడుచే ఇటు శరీరము, అటు ప్రాణము కట్టివేయబడుచూ ఉన్నాయి. మరల శరీర ప్రాణములు పరస్పరము (ఒకటి మరొకదానిని) కట్టి ఉంచుచున్నాయి కూడా।

సప్త(7) అక్షరకారణ దేవతల - ప్రాణదేవతా స్తుతులు

‘ప్రాణము’ అనే శిశువు సుషుప్తి నుండి → జాగ్రత్ అవస్థ యందు ‘‘అక్షి-నేత్రము’’ను పొందుచున్నది.

అనగా ‘దేహము’ అనే ‘ఊయల’లో ఊగుచున్న ప్రాణరూప లింగ శరీర శిశువు → (7) సప్త అక్షితయ ఉపతిష్టంతే।। - ఏడుగురు దేవతలతో కూడి, వారి చేత ఎల్లప్పుడు సేవించబడుచున్నది. కాస్తా అక్షితయః? ఆ లక్షితులు (దేవతలు) ఎవరెవరు?

(1) రుద్రుడు : అను ప్రధమాక్షయ దేవత→ కంటియందలి ఎర్రటి రేఖలుగా ఉండి, - దేహమధ్యలోని ప్రాణరూప లింగదేహ శిశువును వెంటనంటి ఉంటున్నారు. ‘‘అన్వాయత్తో’’। → స్తుతిస్తున్నారు.

(2) పర్జన్యుడు : కంటిలో జల(ద్రవ) స్వరూపుడై ఉండి, జలముగా వర్తించుచూ, ప్రాణ శిశువును ఆహ్లాదపరచుచున్నారు. శరీర మధ్యలోని ప్రాణశిశువును సేవిస్తున్నారు.

(3) ఆదిత్యుడు : కళ్ళలోని ‘నల్లగ్రుడ్డు’ ద్వారా ప్రాణశక్తిని (లింగదేహ శిశువును) పొందుచున్నారు. ‘‘చూచే శక్తి’’ ద్వారా - మధ్యమ ప్రాణము శరీరములోని లింగదేహమును (నల్లగ్రుడ్డుతో చూచుట అను పరికరమును) ప్రాణశిశువుకు అందిస్తున్నారు.

(4) అగ్ని : నేత్రములోని ‘నల్లనికాంతి’ ద్వారా ప్రాణశిశువుకు అన్నివైపులా చూడగలుగు సేవను (ఉపకరణమై) అందిస్తున్నారు.

(5) ఇంద్రుడు : కంటిలోని ‘తెలుపు గ్రుడ్డు’ అయి, తెల్లటి కాంతి పుంజములతో ‘ప్రాణశిశువు’ను సేవకుడై సేవిస్తున్నారు.

(6) పృథివీ దేవత : కంటికి ‘కింది రెప్ప’గా అయి, పై కంటిరెప్ప రూపమగు ద్యు (ఆకాశ)లోకమును స్పృశించటం ద్వారా ప్రాణ శిశువుకు సేవలు అందిస్తోంది.

(7) అంతరిక్ష దేవత : నేత్రము యొక్క ‘పై రెప్ప’గా అయి క్రింది రెప్పను స్పృశించుచూ ప్రాణ-లింగదేహ శిశువుకు ‘‘రెప్పలు వ్రాల్చుచుండుట - తెరచుచుండుట’’ - అను సేవలు అందిస్తోంది.

ఈ విధంగా అన్నస్వరూపులై ఈ రుద్రుడు - పర్జన్యుడు - ఆదిత్యుడు - అగ్ని - ఇంద్రుడు - పృథివి - అంతరిక్షము.. అను సప్త దేవతలు ప్రాణ రూప శిశువుకు ఎల్లప్పుడు తమ సేవలు అందిస్తూ ఉన్నారు. ప్రణతులు సమర్పిస్తున్నారు.

ఈ ‘దేహము’ అనే దేవాలయములో - ప్రాణేశ్వర శిశువుకు (లేక లింగదేహ శిశువుకు) సప్త అధిష్ఠాన దేవతలు అందిస్తున్న సేవలను తన సూక్ష్మ బుద్ధితో (లేదా గురు ముఖతః) పఠనము - శ్రవణము చేసి ఎరిగినవాడు - అన్నమును సర్వదా సమృద్ధిగా పొందుచున్నాడు.

తదేష శ్లోకో భవతి
మంత్రో భవతి

ఈ విషయము గురించి (భావమును విశదీకరిస్తూ)
‘‘అర్వా బిలః’’ అనే మాటతో ప్రారంభమగు “తస్మిన్ యశః - ఆయశోః” మంత్రము అర్థ రూపముగా ఇట్లా విశదీకరిస్తోంది.

శ్లో।। అర్వాక్ బిలః చమస ఊర్థ్వ బుద్ధ్నః,
తస్మిన్ యశో నిహితం ‘విశ్వ’రూపం। ఇతి ప్రాణా వై యశో నిహితం విశ్వరూపం।
ప్రాణానేత దాహ తస్యా సత ఋషయః సప్తతీర, ఇతి ప్రాణావా ఋషయః ప్రాణానేతత్ ఆహ।
‘వాక్’ అష్టమీ.. బ్రహ్మణా సంవిదానేతి।। (4–2–3)

యజ్ఞములో ఉపయోగించే చెక్కతో చేసిన ‘‘చమస పాత్ర’’ వంటి - అర్వాక బిలము । (అర్వాక = అధమ, క్రింద) కలది.
- ఈ ‘శిరస్సే’ అది!

✳︎ చమస పాత్ర [ చెక్కతో చేసిన - చతురస్ర ఆకారము కలిగిన యజ్ఞ పరికరమగు పాత్ర (చెంబు) ] అనే ముఖము.
✳︎ ఆ చమసపాత్రకు క్రిందవైపు రంధ్రము (నోరు).
✳︎ పై వైపు లావు - గట్టి - మట్టు (కపాలము).
✳︎ ఈ పాత్రయందు అన్ని రూపములైన, విశ్వరూపముతో కూడిన ‘‘యశస్సు’’ - (చూపు, వినికిడి, స్పర్శ మొదలైనవన్నీ) ఉంచబడి ఉన్నది.
✳︎ యజ్ఞములోని చమసపాత్రలో ‘సోమరసము’ ఉంచబడే విధంగా ఈ దేహము యొక్క ‘శిరస్సు’ అనే పాత్ర యందు చూపు, వినికిడి, వాసన, స్పర్శ, రుచి - ఇవన్నీ ఉంచబడుచున్నాయి.

‘‘రెండు కళ్ళు’’ + ‘‘రెండు చెవులు’’ + ‘‘రెండు ముక్కుపుటలు’’ + స్పర్శ = ‘7’  
    (2)                (2)                 (2)    +   1  = 7

మరియు 8వది వాక్కు. ఇవన్నీ శిరస్సు అనే చమస పాత్రలోని యశస్సు (యశోవిషయాలు - ఈ ప్రపంచమును ఆస్వాదించే ఉపకరణాలు).

ముఖములోని ఇంద్రియాలన్నీ పనిచేయటానికి ఇంధనము ఏది? ప్రాణమే।

వాస్తవానికి..

ప్రాణశక్తియే →
✤ కన్నులు- చెవులు మొదలైన ఇంద్రియములన్నీగా కూడా అయి, తన వేరువేరు కళలను (శక్తులను) వేరువేరుగా తానే ప్రకటితము చేసుకుంటోంది.
✤ ఏడు విభాగములుగా ముఖము నందు ఉనికి కలిగి ఉంటోంది. వీరే 7గురు ఋషులు.
✤ అట్టి ప్రసరణ శీలమగు ప్రాణము ‘7’ జ్ఞానేంద్రియములుగా ప్రవర్తనము కలిగి ఉంటోంది.

ప్రాణశక్తి యొక్క అంశలే- చూపు, వినికిడి, వాసన, స్పర్శ, మొదలైన జ్ఞానేంద్రియములుగా పరిస్పందన రూపములు కలిగి ఉంటోంది.

ఆ ఇంద్రియ ద్వారములే సప్తఋషులు. జీవులకు ప్రసాదిస్తున్న ఇంద్రియ పరిస్పందనలు. అవి ఈవిధంగా ఋషులచే దర్శించబడ్డాయి.

సప్త ఇంద్రియములు సప్త ఋషులు అయితే, 8వది → వాక్ ఇంద్రియము. వేదమంత్రమును ఉచ్చరించు వక్త (Expression; outward articulation).

వాక్కువేదము ద్వారా ‘సంవాదము’ నిర్వర్తిస్తూ ఉన్నది. ఎనిమిదవదిగా, ఇంద్రియములన్నిటితో కలిసి ఉంటోంది.

సోమపానపాత్ర వంటి ఈ శిరస్సుకు సమీపము నందు ఉండి, ఇంద్రియ స్థానములకు అధిపతులై, ప్రాణశక్తిని ఇంద్రియశక్తిగా మరల్చుచున్న ప్రజ్ఞలు అగు సప్తఋషులు ఎవరెవ్వరు? వివరించుకుంటున్నాము.

సప్త ఋషులు

ప్రాణశక్తిని వినికిడి-చూపు-స్పర్శ-వాసన-రుచి భావన-అనుభూతులుగా మలచుచున్న ఋత్‌రూప (సత్య ద్రష్టలగు) దివ్య ప్రజ్ఞలు

ఇమావేవ గౌతమ - భరద్వాజ అవయవమేవ। గౌతమో అయం భరద్వాజ

కుడిచెవిలోని ప్రజ్ఞ → గౌతమ ఋషి.
ఎడమ చెవిలోని ప్రజ్ఞ → భరద్వాజుడు.

➤ ఆ ఇరువురి దివ్య ప్రజ్ఞలే రెండు చెవులలో వినికిడి రూపముగా ఉన్నాయి.
➤ ఆ ఇరువురు (గౌతమ-భరద్వాజ మహర్షులు) ఈ కుడి - ఎడమ చెవుల స్థానములో నివాసము కలిగి ఉన్నారు.
ఓం నమో గౌతమ భరద్వాజ మహర్షే ప్రజ్ఞయో।

విశ్వామిత్ర - జమదగ్ని। అయమేవ। విశ్వామిత్రో - ఇయమేవ జమదగ్నిః।

ఉత్తర (కుడి) నేత్ర → విశ్వామిత్ర మహర్షి।
దక్షిణ (ఎడమ) నేత్ర → జమదగ్ని మహర్షి।

వారి ప్రజ్ఞలే రెండు కళ్లలోను ప్రాణశక్తిని చూపు శక్తిగా తీర్చిదిద్దుచున్నాయి. అందుచేత ఆ విశ్వామిత్ర - జగమదగ్నులకు ఈ కుడి - ఎడమ కళ్ళకు (Respectively) నివాసయోగ్యము అగుచున్నాయి.
ఓం నమో విశ్వామిత్ర, జమదగ్ని మహర్ష ప్రజ్ఞయో।

ఇమావేవ వసిష్ఠ - కశ్యపా అవయవమేవ।
వసిష్ఠో అయం కశ్యపో।

దక్షిణ (కుడి) ముక్కు పుటము → వసిష్ఠ మహర్షి ప్రజ్ఞ.
ఉత్తర (ఎడమ) ముక్కు పుటము → కశ్యప ఋషి ప్రజ్ఞ.

✤ ఆ వసిష్ఠ - కశ్యపుల ప్రజ్ఞలే నాసా (ముక్కు) పుటములలో ప్రాణశక్తిని వాసన గమనించు శక్తి రూపముగా తమ ప్రజ్ఞచే రూపమును ప్రసాదించుచున్నారు.
✤ అందుచేత ముక్కు పుటములు వసిష్ఠ - కశ్యప ఋషుల నివాసస్థానముగా ఉపాసించబడుచున్నాయి.
ఓం నమో వసిష్ఠ కశ్యప మహర్షి ప్రజ్ఞయో।

వాక్ ఇంద్రియములు - అత్రిమహర్షి

ఈ వాక్కు అత్రి మహర్షి రూపము. ఆ మహర్షి యొక్క ప్రజ్ఞారూపము.
- వాగింద్రియము ద్వారా ‘అన్నము’ తినబడుచున్నది కూడా. నోరు మాట్లాడుతోంది. అన్నము తింటోంది.
- ఏది అత్రి అంటున్నామో అదియే ‘అత్తి’
- వాగింద్రియమును ‘అత్తి’ అని మంత్ర శాస్త్రములో (వేదములలోని స్తోత్ర - మంత్ర విభాగములలో) పేర్కొనుచున్నారు.

అద = తినుట
తినేది కాబట్టి = అత్తిః

ప్రత్యయముగా అత్తి (తినునది) అయి ఉండి, కొంత రహస్యము కొరకై (పరోక్షముగా) ‘అత్రి’ → అని పిలువబడుతోంది.
వాక్కే → అత్రి ఋషి.
ప్రాణమే → వాక్కుగా, అత్రి ఋషి కృతంగా ప్రవర్తితమగుచున్నది.

ఎవ్వరైతే - ఈ ‘వాక్కు’ను అత్రి ఋషి యొక్క ఉనికి - ప్రసాదిత రూపముగా తెలుసుకొంటాడో, - ప్రాణమునకు ఉన్న ‘అత్రి’ అనే పేరు యొక్క నిర్వచనము ఎరిగి వాక్కు యొక్క ప్రదర్శనమును - గమనిస్తారో, (అనగా..) →
- తాను పలుకునది,
- తాను వినునది,
- సర్వ శబ్ద సరళి

ఋషి ప్రాణయుత ప్రసాదముగా, దర్శిస్తాడో, ఆతడు సర్వదా సర్వత్రా తనకు తానై భోక్తగా (Experiencer) కొనసాగుతాడు.

అనగా..
సర్వస్య అత్త భవతి। సర్వమస్య అన్నం భవతి।
ఆతడు ఈ దేహము నశించినప్పుడు కూడా ‘‘భోక్త (Active Voice State) (అనుభవించువాడువాడు)’’గానే స్వయంకృత-భావన కలిగి ఉంటాడు. అనగా,
→ నన్ను ఎవ్వరో అనుభవింపజేయుచున్నారు.
→ నేను ఎవ్వరి చేతనో భోగించబడుచున్నాను.
“(I am being created and being enjoyed by somebody)” → అనే భ్రమ (Passive Voice State) ఆతడు ఇక పొందడు.

ఓంనమో అత్రిమహర్షి ప్రజ్ఞయో।

ఫలశృతి

సర్వమస్య అన్నం భవతి య ఏవం వేద।

ఆ విధంగా వాక్కును (తాను పలుకుచున్నది- వినుచున్నది కూడా).. ప్రాణతత్త్వముగా భావించి, ప్రాణదేవత యొక్క యథార్థ రూపమును ఉపాసించువాడు →
→ మధ్యమ ప్రాణ స్వరూపుడగుచున్నాను.
→ ఆధాన - ప్రత్యాధానములను (ప్రాణకదలికలను - ప్రాణ శక్తి ప్రదర్శనములగు పంచేంద్రియములను) అనుభవించు యజమానిగా (భోక్త)గా అగుచున్నాడు.
→ ఆతడు భోగ్యము (నేను ఇంద్రియములచే, దేహములచే, సందర్భములచే - లోకములచే, లోక పాలకులచే భోగించబడుచున్న వస్తువును).. అను అస్వతంత్ర-భావమును జయించి వేయగలడు. సమస్త లోకములను తన భోగ్యరూపముగా ఆస్వాదించగలడు.
→ ‘‘భోజ్య వస్తువులపై ఆధారపడటము’’ - అనే రుగ్మత నుండి నివృత్తుడగుచున్నాడు.
తనను తాను ‘‘దేహ - ప్రాణ - ఇంద్రియ - అంతరంగ చతుష్టయములకు స్వామిత్వము వహించుచున్నవానిగా’’ గమనిస్తున్నాడు. ఆత్మపురుషుడై ప్రకాశిస్తున్నాడు.

ఇతి బృహదారణ్య కోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘శిశు బ్రాహ్మణము’’ నామ ద్వితీయ బ్రాహ్మణమ్ సమాప్తః।।

ఓం శాంతిః శాంతిః శాంతిః।

4–3.) తృతీయ బ్రాహ్మణము - మూర్త-అమూర్త బ్రాహ్మణము

పరబ్రహ్మము రెండు విధములుగా (లేక) రూపములుగా అనుభూతమవటము, తెలిసి రావటము, దర్శించబడటము జరుగుతూ ఉన్నది.

(1) మూర్తము - సాకారము: (With Form)

స్థూలంగా కంటికి కనిపించే, ఇంద్రియములకు అనుభవము, అనుభూతము అగుచూ ఉన్న విభాగము.
ఉదా : దేహము - అద్దాని రాకపోకలు;

(2) అమూర్తమ్ - నిరాకారము : (Without Form)

- సూక్ష్మము. ఆకారమే లేనిది. గుణములు. స్వభావములు.
- కంటికి, తదితర ఇంద్రియములకు విషయము అనుభూతము కానట్టిది.
ఉదా : దేహి
- దేహమును కదల్చువాడు.
- దేహముల రాకపోకలకు సాక్షి అయినట్టి - ఎరుగుచూ ఉన్నట్టి క్షేత్రజ్ఞుడు.
- గుణములు, స్వభావములు తనవి అయినట్టివాడు.

మూర్త-అమూర్తములను (భౌతిక-మానసములను) ఏకంచేస్తూ ఈ దేహి - జగదనుభవములను కల్పించుకొని వర్తించుచున్నాడు.

మర్త్యమ్ - అమృతమ్

మూర్తమ్ మర్త్యమ్ : దృశ్యరూపము. దృశ్యములో సాకారమై దృశ్యముగా కనిపిస్తున్నది (యత్ దృశ్యమ్, తత్ నస్యమ్) - దృశ్యముగా కనిపించేదంతా ఒకనాటికి నశించవలసిందే। కాలముతో జీవించేది - కాలము చేతనే నశింపజేయబడుచున్నది.
అందుచేత ఇది మర్త్యము (మారునది. నశించునది)- (That which is going to invariably get distroyed by Time) అగుచున్నది.

అమూర్తము : ద్రష్ట స్వరూపము. దేహమును కదల్చువాడు. ఆలోచనలు చేయువాడు. ఆకారము లేనట్టిది. నిరాకారము. అందుచేత నాశనము పొందనట్టిది. జాగ్రత్ స్వప్న సుషుప్తి తురీయములు తనవైనట్టివాడు.

అవినాశి : మృతము లేనట్టిది అవటము వలన ‘అమృతము’.

సంఘాతము

మూర్తము → కార్య - కారణ సంఘాతము నుండి జనించినట్టిది. (The Relative).

అమూర్తము = సహజము.

ఈ రెండిటి కలయికయే ఈ శరీర కృతము.

కేవలము

అమూర్తము - అకారణము. అనన్యమైనది. అద్దానికి వేరైనదీ లేదు. అంతటి మహత్తరము మరొకటి ఏదీ లేదు. అందుకే ‘బ్రహ్మము’ అని పిలువబడుతోంది.

అట్టి బ్రహ్మము తాను సర్వదా తానుగానే తానై ఉంటోంది. కార్య కారణ సంఘాతము కాదు కాబట్టి కేవలము. (The Absolute).

బ్రహ్మము కానిది ఏదీ లేదు. బ్రహ్మము మరొకటిగా అవటమూ లేదు. కాబట్టి క్రొత్తగా కాగలిగినదేదీ లేదు. అందుచేత అమృతము.

కించిత్జ్ఞము / అల్పజ్ఞము - సర్వజ్ఞము

మూర్తము → జీవాత్మ రూపము, దేహ సంబంధమైనది కనుక కించిత్జ్ఞము. అద్దాని ఎరుక ఒక ఉపాధికి సంబంధితము. పరిమితము.

అమూర్తము → అనేక దేహములకు సాక్షి! సర్వజ్ఞము. దేహము రాకముందు - వచ్చిన తరువాత కూడా దేహమునకు భిన్నమైన ‘‘స్వస్థానము’’ను స్వానుభవముగా, అపరిమిత రూపముగా ఎరిగి ఉన్నట్టిది.

స్థితము - యత్

మూర్తము (జీవాత్మ సంజ్ఞ) → స్థితము. ఒకచోటకు పరిమితమై ఉండునది. పరిచ్ఛిన్నమై దేశ- కాలములకు పరిమితమై ఉండేది.

అమూర్తము = యత్ → ఏదైతే సర్వవ్యాపకమైయున్నదో అయ్యది. ఈ జీవాత్మకు ఆవల - (నాటకంలో నటుని పాత్రకు ఆవల రూపము వలె) - వెలుగొందు పరస్వరూపము. దృష్టాంతంగా - (The original self prior to the ‘Role’ in a Drama as well as the ‘Art of Acting’ even).

యత్ : ఏదైతే అంతటా నిండి ఉన్నదో! ఉదా : పాత్ర రంగస్థలముపై కనిపిస్తుంది. కానీ నాటకరచయిత పాత్ర వంటివాడా? కాదు. నాటకంలోని అన్ని పాత్రలకు, స్వభావాలకు, సంభాషణలకు, సంఘటనలకు కారణమైనవాడు. పాత్రలు, వాటి పరస్పర సంబంధములు తనవే అయి, తాను అవేవీ కాకయే - వేరై ఉన్నవాడు. అట్టి స్వస్వరూప విభాగమే ఈ దృశ్యానుభవమునకు ‘యత్’।

అన్నీ ఆయనే కనుక ఆ పరమాత్మను ‘యత్’ (ఏదైతే ఇదంతా అయి ఉన్నదో) - అని వర్ణించుకోబడుచున్నది. (యతః సర్వాణి భూతాని ప్రతిభాంతి, స్థితాని చ, యత్రైవ ఉపశమం యాన్తి।)

సత్ - త్యత్

మూర్తము / సత్ = ఉనికి కలిగి ఎదురుగా కనిపిస్తున్నది. దేహము, దృశ్యము. ఇంద్రియములకు ఉన్నట్లుగా కనిపిస్తున్నది, వ్యక్తము.

అమూర్తము / త్యత్ = ఒక సమయంలో మాత్రమే ఉండేది కాదు. త్రికాలములలోనూ కూడా ఉన్నట్టిది. సమస్తమును వ్యక్తీకరిస్తూ, తాను వ్యక్తీకరణమునకు ఆవల అవ్యక్తమై ఉన్నట్టిది.

అట్టి అమూర్తము :
- అమృతరూపము (Always ‘As it is’ with no change).
- మూర్త రూపము కంటే భిన్నమైది. (Beyond Form).
- వాయువు వంటిది కాదు. ఆకాశము వంటిది కాదు. (ఆత్మాకాశ స్వరూపము).
అట్టి మూర్తము → జీవాత్మ రూపము.

అమూర్తము → పరమాత్మ రూపము. నశించనిది. సర్వత్రా వ్యాపకము. అపరిచ్ఛిన్నము.

మూర్తము → మర్త్యము (నశించునది)
స్థితము (ఒకచోట మాత్రమే ఉండునది) సత్ (ఉనికి కలిగి ఉన్నట్టిది)
- మిళితమైన (వ్యక్తము) అవయవములు కలిగి ఉన్నట్టిది. ఒకదానితో మరొకటి సంబంధము కలిగి ఉన్నట్టిది.
- పృథివి - జలము - అగ్ని రూపము.
- మరియొక పదార్థముతో సర్వదా సంబంధము కలిగి ఉన్నట్టిది.
- తదితరముల కంటే విడిగా కనబడుచున్నట్టిది.
- పరిచ్ఛిన్నము.

‘మూర్తము’ అగుటచే మర్త్యము, మర్త్యము అగుటచే అస్థితము. సాకారము.

→ ఈ కనబడేదంతా మూర్త - అమూర్తములు ఒకదానిలో మరొకటి చొచ్చుకుపోయిన స్థితి!

పంచభూతములు - మూర్తామూర్తత్వము

మూర్తము : పంచభూతములలోని ఆకాశ - వాయువులకు వేరైనట్టి మిగిలిన ‘‘భూమి-జలము-అగ్ని’’.. అను మూడు మూర్తములు.

ఎందుచేతనంటే,

(1) సాకారము : అవయవములతో కూడి సాకారము అయి (ఆకారము కలిగినవై) ఉంటున్నాయి.

(2) మర్త్యము : ఎప్పటికప్పుడు వేరైన మరొక ఆకారముగా పొందు ధర్మము కలిగి ఉంటున్నది. అట్టి మార్పు పొందటమే మృతధర్మము, సాకారము కాబట్టి కాలబద్ధము. ఆకారము అనునిత్యము మార్పు పొందుతూనే ఉంటోంది.

(3) మిళితము : ఈ భూమి-జల-అగ్ని-వాయువుల మిళితము చేతనే ఈ దృశ్యములోని వస్తు సముదాయమంతా తయారగుచున్నము. మరల ఆ ‘మిళితము’ విడిపోవు ధర్మము కలిగి ఉండటం చేత - ఆ విడిపోవటమే దృశ్య వస్తువుల యొక్క నాశన ధర్మము అగుచున్నది. ఇదే ‘మర్త్యము’ అనబడు మూర్తము యొక్క ధర్మము.

(4) దేశ - కాల అంతర్గత పరిచ్ఛిన్న స్థితము : దేశ కాలములయందు స్థితి కలిగి ఉంటోంది. దేశ కాలములచే స్థితిపొంది, తిరిగి దేశకాలములచే నాశనము పొందుచున్నది.

ఉదా : గోడ / ఇల్లు / స్తంభము / కుండ / బల్ల / దేహము…. ఇవన్నీ కూడా - ….. ఇవి మరొక దానితో సంబంధము కలిగి ఉంటాయి. They are experienced because of Relativity.) పరిచ్ఛిన్న స్వభావము కలిగి ఉంటాయి.
అనగా, ఈ పదార్ధములు.. ఒకదాని చేరికచే ఒక స్వభావము కలిగి ఉండి, మరొక దాని చేరికచే వేరైన స్వభావము కలిగి ఉంటాయి.

ఉదా : ఈ పాంచభౌతిక దేహము.. ఇది ఒక ప్రదేశములో మనుచున్నది. మంచు ప్రదేశములోనో, ఉష్ణమండలములోనో ఉంచితే మనజాలదు.

స్థితమ్ సత్ - ఈ మూర్తము ఒకచోట వ్యక్తము అగునది. వ్యక్తము కాబట్టి పరిచ్ఛిన్నము. ఇతరములకు వేరుగా కనిపిస్తుంది.

ఈ విధంగా ‘మూర్తము’ అగు బ్రహ్మము యొక్క విభాగము… సాకారము, మర్త్యము సమ్మిళితము, స్థితము సత్.. అను ధర్మములు ఎల్లప్పుడు కలిగి ఉంటోంది.

అమూర్తము - అమూర్త ధర్మములు ‘దేహి’ తత్త్వము

అమూర్త ధర్మములు ఈ విధంగా ఉంటున్నాయి. పంచభూతములలోని భూ-జల-అగ్నులకు వేరై వాయు- ఆకాశ తత్త్వము అయి ఉన్నది. ఇవి పంచభూత సంబంధమైన అమూర్త విభాగపు అంశాలు. ఇక దేహి? ఈ జీవుడు కూడా అమూర్తమే.

(1) నిరాకారము : పాంచ భౌతికమగు ఆకాశానికి, వాయువుకు ఆకారమే ఉండదు కదా! దేహమునకు ఆకారమున్నదిగాని, ‘దేహి’కి మాత్రం ఆకారమెక్కడిది? లేదు. ఆకారమే లేదు కనుక ఈ బ్రహ్మము యొక్క అమూర్త విభాగము అగు ‘దేహి’కి కూడా ఆద్యంతాలు లేవు.

(2) ఏతత్ అమృతమ్ : ఈ బ్రహ్మము యొక్క అమూర్త విభాగము అగు దేహి సాకారము కాదు కాబట్టి దేశ-కాలములచే పరిమితము కాదు. అనగా ‘మర్త్యము (మార్పు)’ అనే ధర్మము ఉండదు. పాంచభౌతిక దేహము మర్త్యము. దేహియో? దేహమును కదలించువాడు.

దేహము పాంచభౌతికము. జనన - బాల్య-కౌమార-యౌవన-వార్థక్య - మరణములు పొందు మృత ధర్మము కలిగి ఉంటోంది. దేహికి ఆ ధర్మములు ఉండవు. అందుచేత అమర్త్యము, అమృతము.

(3) అమిళితము : వాయు-ఆకాశములు మరొక దానితో మిళితమవవు. సర్వదా విడిగానే ఉంటాయి. అట్లాగే ‘దేహి’ కూడా దేహ-దృశ్య ధర్మములతో మిళితము (Mixed up) కాడు. బ్రహ్మము యొక్క అమూర్త విభాగము మూర్త ధర్మములను [ జన్మ-కర్మ-లోకముల (ఇత్యాది) ధర్మములను ] పొందదు. దేనితోనూ విరోధము లేదు. సమ్మిళితము కాదు.

(4) యత్ : బ్రహ్మము యొక్క అమూర్త విభాగము, అద్దాని అంశలగు వాయు - ఆకాశములు ఒకచోట స్థిరముగా ఉండునని కావు. అందుచేత మార్తతత్త్వము వలె స్థితము కాదు. అంతటా వ్యాపించు ఉండు ధర్మము కలిగియున్నది. అందుచేత సర్వవ్యాపకము.

⌘ వాయువు ఇక్కడ ఈ ఊరులోనో, ఆ ప్రదేశములోనో మాత్రమే ఉంటుందని అంటామా? అనము. సర్వవ్యాపకము కదా!
⌘ ఆకాశము ఎక్కడ ఉంటుంది? ‘ఇక్కడ’ - అక్కడ’ అనునదేమీ లేదు. సర్వవ్యాపకము కదా!

అట్లాగే బ్రహ్మము యొక్క అమూర్త విభాగము సర్వవ్యాపకము. స్థితమునకు వ్యతిరేకము. బ్రహ్మము యొక్క అమూర్తత్వమును - ‘యత్’ - (అంతటా విస్తరించి, ‘ఒకచోటు’ అనునది లేనిది) అని అనబడుతోంది.

త్యత్ : వాయు-ఆకాశములకు ఇతర భూతముల నుండి విడదీసి చూపుటకు ఏమీలేదు. ఘనము (Solid) ఉష్ణముచే ద్రవీపింపజేయవచ్చు. కానీ భూ-జల-ఉష్ణ స్పర్శలచే వాయువు మరొకటిగా అవదు. అట్లాగే భూ-జల-వాయు స్పర్శలచే ఆకాశము మార్పుచేర్పులు పొందదు. అట్లాగే మూర్త రూపమగు ఇహ స్వరూపమునకు ఆవలగల అమూర్త పరస్వరూపము దేహములతోగాని, భూ-జల-ఆకాశములతోగాని ఐక్యత పొంది మరొకటి అయ్యే ధర్మము లేదు.

అందుచేత త్యత్ → త-యత్. ‘‘తాను ఏమైఉన్నదో,.. ఎప్పటికీ అట్లాగే’’ అనునది ఆకాశ-వాయు ధర్మములు. అట్లాగే, బ్రహ్మముయొక్క అభౌతికరూపమగు దేహి స్వరూపము - సర్వదా యథాతథము.

బ్రహ్మము యొక్క అమూర్తము - దేనితోనూ ఏకమవక, మార్పు చెందక ఎల్లప్పుడూ విడిగానే ఉంటుంది. కనుక - ‘త్యత్’

ఈ విధంగా (1) అమూర్తము (2) అమృతము (3) యత్ (4) త్యత్.. ఈ నాలుగు పరమాత్మ - జీవాత్మ యొక్క వాస్తవ రూపముల సారము. అమూర్తమే → సృష్టికర్తయగు హిరణ్యగర్భుడు. వాయు - ఆకాశములు హిరణ్యగర్భుని రస స్వరూపములు.
మూర్త ధర్మములు = మూర్త - మర్త్య ‘స్థిత-సత్‌లు’
అమూర్త ధర్మములు = అమూర్త - అమృత - వ్యాపి-త్యత్‌లు

అధ్యాత్మము

శరీరములోని మూర్తము
→ శరీరములో వాయువు కంటే, ఆకాశము కంటే వేరుగా ఉన్న విభాగము.
→ మూర్తమే మర్త్యము; స్థితి, సత్ (ఉన్నది)గా కనిపించేది కూడా.
ఉదా : కన్ను → మూర్తము. ఆకార సహితము.
→ మర్త్యము : ఎప్పటికో అప్పటికి నశించటం అనివార్యము.
- స్థితము : ఒకచోట మాత్రమే స్థితి కలిగి ఉండేది. దేశ కాలములకు పరిమితమై ఉండేది.
- కనుక ఈ భౌతికమైన కన్ను మూర్తము.
- (చూపు అమూర్తము. నశించదు, తరగదు, పెరగదు కాబట్టి.
పృథివి + ఆపః + తేజముల సారము → దేహములోని ‘కన్ను’ ।
→ విశ్వములో అది అధిదైవతము → చూపు! ‘సూర్యగోళము’ ।

అమూర్తము గురించిన మరికొన్ని విశేషాలు

అమూర్తము = (1) ప్రాణము (మరియు) (2) శరీరములోని ఆకాశము - ఇవి అమృతము, యత్, తత్ త్యత్ చూపుయే। కంటిలోని రసస్వరూపము - చూపు

బ్రహ్మమునకు మూర్త -అమూర్తములు రెండూ ఉపాధి రూపములు. స్థూలదేహము (స్థూలము), లింగదేహము (చూపు- వినికిడి - స్పర్శ -రుచి గుణములు గల దేహము) - రెండూ బ్రహ్మముకు ఉపాధి రూపములు. బ్రహ్మమున బ్రహ్మము యొక్క స్వీయకల్పనా వినోదములు కూడా.

పురుష రూపము

జీవుడు (లేక) పురుషుడు : ఇంద్రియముల ‘సంఘాతము’గా కనిపిస్తూ ఉన్నవాడు. శబ్ద - స్పర్శ-రూప-రస-గంథ అనుభవములు, సంస్కారములు లింగ శరీరము (లేక) అంతఃకరణమును ఉపాధిగా కలిగి ఉండువాడు. అట్టి పురుషుని రూపము గురించి (జీవుని యొక్క రూపము గురించి) ఇప్పుడు చెప్పుకుంటున్నాము.

వాసనారూపుడు : వాసనలు, (Tendincies) ‘రూపముగా కలవాడు. (Tends to see, smell taste, hear, speak, think, feel etc.,) మూర్త - అమూర్తముల సంస్కారి : దేహముతో కూడి, విషయ భోగముల ధ్యాస, అభ్యాసము కలవాడు.

బుద్ధి ప్రధానుడు అగు ఆత్మ యొక్క సంయోగము వలన జనించినవాడు.

గోడపై రంగులలో కథా దృశ్యము వలె - ‘నానాత్వము’ అనే కల్పనా దృష్టులను హృదయమునందు పేర్చుకొని ఉన్నవాడు. విచిత్రపు రంగులుగా కనిపించువాడు.

వ్యామోహ జనకుడు : ఎండమావులవలె ‘ఇదియే సత్యము! ఈతడే ఆత్మ’ అనురూపంగా బాహ్యమున భ్రమ కలిగించువాడు.

సగుణ రూపుడగు నిర్గుణి : గుణాతీతుడై ఉండి కూడా గుణబద్ధునివలె, గుణపరిమితునివలె అగుపించువాడు.

అట్టి ప్రసిద్ధమైన లింగాత్మకము (సంస్కార భూయిష్టము) అయినట్టి పురుషుని యొక్క రూపము..,
- తెల్లటి వస్త్రముపై ఎఱ్ఱటి, పచ్చటి రంగు అద్దటము వలెను,
- తెల్లటి కంబళి (గొర్రె ఊలు కంబళి) వలెను,
- మిణుగురు పురుగు (ఆరుద్రపురుగు) వలెను ,
- అగ్నిజ్వాల వలెను,
- శుక్లము వలె, తెల్లటి కలువ వలెను,
- మేఘములోని మెఱుపువలెను →
(పై రీతులుగా) పరమాత్మయందు ఆ పరమాత్మ యొక్క స్వయం తేజో విభవముగా, స్వయంప్రదర్శితాంశగా జీవాత్మ ప్రదర్శితమగుచున్నది.

అట్టి జీవాత్మ గురించి (లేక) లింగాత్మక పురుషుని గురించి తెలుసుకొనువాడు - శోభచే సర్వత్రా ప్రకాశించగలడు. జీవాత్మను పరమాత్మ యొక్క శోభగా దర్శించువాడు సర్వే సర్వత్రా శోభాయమానుడై వెలుగొందగలడు. శ్రీర్భవతి య ఏవం వేద।

❇︎ ❇︎ ❇︎

ఈ జీవాత్మ యొక్క తత్త్వము. పరిశీలించుచూ రాగా, ‘‘నేతి - నేతి - ఇది బ్రహ్మము కాదు - ఇది బ్రహ్మము కాదు’’.. అను ఉపదేశ సారమును ఆశ్రయించుటయే బ్రహ్మమును ఎరుగుమార్గమగుచున్నది.

ప్రాణమే సత్యము. ప్రాణము పరబ్రహ్మము యొక్క శక్తి స్వరూపము. ప్రాణ స్వరూపమగు ఈ జగత్తు పరబ్రహ్మమే కాబట్టి సత్యమే।

పరబ్రహ్మమే సర్వమునకు ఆధారమై సత్యసత్యమై ప్రకాశించుచున్నది.

ఇతి బృహదారణ్య కోపనిషత్ - చతుర్థ అధ్యాయే
‘‘మూర్త అమూర్త బ్రాహ్మణము’’ నామ తృతీయ బ్రాహ్మణమ్ సమాప్తః।।

4–4.) చతుర్థ బ్రాహ్మణము - మైత్రేయీ బ్రాహ్మణము

యాజ్ఞవల్క్యుడు - లోక ప్రసిద్ధుడు, లోక కల్యాణమూర్తి, తత్త్వజ్ఞుడు అగు మహర్షి. ఆయనకు ఇద్దరు భార్యలు. :
   (1) మైత్రేయి    (2) కాత్యాయని

ఒక రోజు…,
యాజ్ఞవల్క్య మహర్షి తన పెద్ద భార్యయగు మైత్రేయీదేవిని పిలిచారు. ప్రశాంతముగా ఎదురుగా కూర్చున్న తరువాత ఇట్లా సంభాషించసాగారు.

యాజ్ఞవల్క్య మహర్షి :

ఉద్యాస్యన్ (ఉత్ య అస్యన్) వా అరే అహమ్ అస్మాత్ స్థానాత్ అస్మి। (4–4–1)

ఓ మైత్రేయీ! ఈ జన్మ-కర్మల ప్రవాహరూప సంసారము నుండి బయటపడటానికై నేను ఈ ఆశ్రమము నుండి మరొకటి అయినట్టి (సన్న్యాస) ఆశ్రమమును ఆశ్రయించాలని నిశ్చయించుకున్నాను.

అందుకు నా అర్ధాంగులగు నీ యొక్క, (రెండవ పత్ని అగు) కాత్యాయని యొక్క అనుజ్ఞను తీసుకోదలచుచున్నాను. మీ ఇరువురికి నా గృహస్థాశ్రమ సంబంధమైన సంపదను సరిసమానంగా విభాగించి ఇచ్చివేయదలచుచున్నాను. భర్తనగు నా వలన కదా మీ ఇద్దరికి సంబంధము। ధనము ఇద్దరికి పంచి ఇచ్చుటచే మీ మీ యొక్క సహపత్నీ సంబంధమునకు ముగింపు అవగలదు కూడా కదా।

మైత్రేయి : ఓ మహనీయా! భగవాన్! అస్మత్ ప్రాణేశ్వరా! మీరు అన్యథా భావించకపోతే, ఒక చిన్న విషయం మిమ్ములను అడుగుతాను.

యత్ ను మ ఇయం భోగోః సర్వా పృథివీ విత్తేన పూర్ణాస్యాత్, కథం తేన అమృతాస్యామ ఇతి? (4–4–2)

మీరు ఇవ్వాలనుకొన్న సంపదయే కాకుండా, ఒకవేళ ఈ భూమి అంతా కూడా, - ఇక్కడి సర్వ ధన- వస్తు సంపదలతో సహా నాకు సొంతముగా మీరు చేశారనుకోండి. అప్పుడు అమృతస్వరూపమగు మోక్షమును నేను పొందగలనంటారా? ముక్తురాలను అవుతానా? చెప్పండి. కథమ్? మోక్షము ఎట్లా నేను పొందగలను?

యాజ్ఞవల్క్యుడు : నేతి। లేదు. ఒకడికి చాలా విలువైన - దుర్లభమైన కొన్ని ఉపకరణముల పట్ల (ఉదా.. ఖరీదైన భవనము మొ।।వి) ఎంతో అభిలాష ఉన్నదనుకో! కానీ పేదరికం వలన అవన్నీ లభించలేదు. ‘‘మనకా రాత లేదు! మన గతి ఇంతే! ఏదో, ఇట్లాగే బ్రతుకుదాం! మరి ఏంచేస్తాం?’’ అనుకుంటూ రోజులు గడుపుచున్నాడనుకో! వింటున్నావా ప్రాణేశ్వరీ, మైత్రేయీ?

ఇంతలో ఆతనికి గొప్ప ధనం లభించి, ఆతడు ఆశించిన ఉపకరణములు (గృహములు మొదలైనవి) లభిస్తే ఎట్లా ఉంటుందో,.. నీవు చెప్పిన ఈ పృథివి ధన సంపదతో సహా లభిస్తే ఆ విధమైన కొంత సంతోషము ఉంటుంది.

అటువంటి భౌతిక సంపదా వ్యవహారాలన్నీ కూడా
→ (1) ‘ఇది అంతు’ అనునదేమీ కలిగి ఉండవు. కనుక ‘‘ఇక సంతృప్తియే’’.. అనునది ఏమీ ఉండదు.
  (2) భౌతిక సంపదలు ఆత్మజ్ఞానదృష్టి లేనివారికి దుఃఖ మిశ్రమములే అగుచున్నాయి.

ఇప్పుడు ధనవంతులకు ఏ మాత్రం నిజమైన సుఖ-దుఃఖ-శాంతి - అంశాతులు ఉన్నాయో, అవన్నీ కూడా నీకు సంపద లభించిన తరువాత కూడా కొనసాగుచూనే ఉంటాయి.

ఏది ఏమైతేనేం! ఒక్క విషయం మాత్రం నిజము.

అమృతత్వస్య తు నాశాస్తి విత్తేనేతి (4–4–2)। ! ధన సంపదచేత ఈ జీవుడు అమృతత్వము (లేక) మోక్షమును సముపార్జించలేడు. అమృతత్వము అనునది విత్తము వలన గాని, సంతానము వలనగాని, సేవకవర్గము - బంధువర్గము వలనగాని, అధికారము, జన సన్మానములు, శాస్త్ర పాండిత్యము, లౌకికమైన తెలివితేటలు మొదలైన ఇత్యాదుల వలన గాని లభించేది కాదు.

అందుచేత ఓ ప్రాణేశ్వరీ! నేను పంచి ఇస్తానన్న - గృహ-ధన ఇత్యాది సంపదలకు, - జన్మ-కర్మలను, జన్మ-జన్మాంతరములను అమృతతుల్యము చేయు ‘మోక్షము’ అనుదానికి కించిత్ కూడా సంబంధమే లేదు.

మైత్రేయి : యేన అహం న అమృతాస్యాం కిమ్ అహం తేన కుర్యాం? (4–4–3)।

స్వామీ! దేనిచే నేను జన్మ-మృత్యుపరిధులను అధిగమించి అమృతత్వమును పొందలేనో, ఇకప్పుడు మీరు పంచి ఇవ్వదలచిన సిరి-సంపదలను నేను ఏమి చేసుకుంటాను? అవన్నీ నాకు వద్దు.

హే భగవాన్! మీరు ఏ జ్ఞానయోగము చేత అమృతత్వము ప్రసాదించు ఏకైకమార్గంగాను, సాధనగాను దర్శిస్తూ ఉన్నారో, అద్దాని గురించి బోధించవలసినదిగా మిమ్ములను ప్రార్థిస్తున్నాను.

శిష్యభావముతో మిమ్ముల శరణు-వేడుచున్నాను. ప్రాణేశ్వరులగు మీరు గురువులై నాకు తత్త్వజ్ఞాన విశేషాలు ప్రసాదించండి.

యాజ్ఞవల్క్యుడు: ఓహ్! బత! ఓ ప్రియ మైత్రేయీ! ప్రియా! బతారే నః సతీ ప్రియం భాషస। ఇతః పూర్వమే నీవు నీ సేవ - సాత్విక -సౌమ్య గుణములచే నాకు అర్ధాంగిగా ఎంతో ప్రియమైన దానవయ్యావు. ఎంతో సేవించావు. నాకు ఇష్టురాలవు. అట్టి నీవు ఇప్పుడు చెప్పిన మాటలచే, (నా నుండి వినాలని అడిగిన విషయముచే) మరింకా కూడా ఎంతో ఎంతెంతో ఇష్టురాలవయ్యావు.

రమ్ము! ఇటు వచ్చి కూర్చో! ఏహి యాస్స్వ వ్యాఖ్యాస్వామి! నీవు అడిగిన విషయమగు ‘‘అమృత స్వరూపసిద్ధి’’ లేక ‘మోక్ష స్థానము’ గురించి తప్పక చెప్పుకుందాము. అయితే బ్రహ్మతత్త్వము గురించి వ్యాఖ్యానిస్తూ ఉండగా ఒక నియమము పాటించాలి.

తే వ్యాచక్షాణస్య తు మే నిదిధ్యాసస్వ - ఇతి।। (4–4–4).
నేను వ్యాఖ్యానిస్తున్నప్పుడు నీవు ‘‘శ్రవణ - మనన - నిదిధ్యాస’’ అను ధారణ చేసినదానవై వినుచుండెదవు గాక!
అర్థమును సుస్పష్టముగాను, కచ్చితముగాను, పరమసత్యార్థ పూర్వకముగాను గ్రహించి, మననము చేసెదవు గాక।
అట్టి బ్రహ్మతత్త్వార్థ జ్ఞానముతో మమేకము, అద్వితీయము, అఖండము అగు స్థానమును ఆశ్రయించిన దానవయ్యెదవు గాక!
(శ్రవణము = వినటము, మననము = అనుకోవటము, నిదిధ్యాస = అనిపించటము, సమాధి = అదే మనమవటము)

మైత్రేయి : అత్యంత ప్రియమగు పతిదేవా! గురువర్యా! మీరు ఆజ్ఞాపించిన రీతిగా ప్రణిపాతేన, ధ్యాసను ఏకాగ్రం చేసి వినటానికి సిద్ధముగా ఉన్నాను స్వామీ!

యాజ్ఞవల్క్యుడు : ఇక విను. ఇప్పుడు నన్ను ‘‘పతిదేవా?’’ అని ప్రియముగా సంబోధిస్తూ పలుకుచున్నావు కదా! నేను నీకు ప్రియముగా ఎందుకు ఉన్నాను?

మైత్రేయి : మీరు నాకు ప్రాణేశ్వరులు. పైగా మీరు మహనీయులు. భర్త అయి నాపై ‘‘ఆప్యాయత, అనుగ్రహము’’ కురిపించటము చేతనే మీరు నాకు ప్రియులగుచున్నారు. పైగా మీకు సేవ చేసి సంతోషింపజేయుచూ, మీకు ప్రియము అగు ప్రయత్నము చేయుచూ వస్తున్నాను. భర్త యొక్క ప్రయోజనములగు సుఖ-శాంతుల కొరకై సేవించటము నాకు ధర్మమైయున్నది కదా.

మీ విశేష లక్షణములచేతనే మీరు నాకు ప్రియము.

యాజ్ఞవల్క్యుడు : కాదు. కానే కాదు.

న వా అరే పత్యుః కామాయ పతిః ప్రియో భవతి। ఆత్మవస్తు కామాయ పతిః ప్రియో భవతి। (4–4–5)

ఒక భార్యకు తన భర్త - భర్తయొక్క ప్రత్యేకత చేతనో ఆ భర్త యొక్క ప్రయోజనము కొరకో ప్రియమై ఉండటము లేదు సుమా? మరి!
ఆత్మకు (తనకు) ‘పతి’ అనునది ప్రియము అగుటచే ఇక్కడ ‘భర్త’ అనునది (ఆత్మకొరకే) ప్రియముగా అగుచున్నది.

అట్లాగే,
న వా అరే జాయాయై కామయ జాయా ప్రియాభవతి। ఆత్మవస్తు కామాయ జాయా ప్రియా భవతి। (4–4–5). ఒక పురుషుడు తన భార్య కొరకై (భార్య యొక్క ప్రయోజనము కొరకై) భార్య పట్ల ప్రియముగా ఉండటం లేదు. ఆత్మకు ‘భార్య’ అనునది ప్రియము అయినప్పుడు ‘భార్య’ - ప్రియముగా కనబడటం జరుగుతోంది. ఆత్మకొరకే భార్య ప్రియమగుచున్నది.

కొందరు ‘‘నా పుత్రుని కోసము నేను ఎంత శ్రమించి ఇదంతా సంపాదించానో! అది చేశాను! ఇది చేశాను! కానీ వాడూ…?’’ అంటూ ఉంటారు.
అయితే,
న వా అరే పుత్రాణాం కామాయ పుత్రాః ప్రియా భవంతి।
ఆత్మనస్తు కామాయ పుత్రాః ప్రియా భవంతి।। (4–4–5)
 సంతానము (పుత్రుని) ప్రయోజనము కొరకై ఒక తండ్రికి పుత్రుడు ప్రియము అగుట లేదు. ఆత్మకు ‘పుత్రుడు’ అనునది ప్రియమైనది అగుచుండటముచేత, - పుత్రుడు ఆత్మకొరకే ప్రియమైన వస్తువుగా అనుభవమగుచున్నాడు.

విత్తము కొరకై విత్తము ప్రియమగుట లేదు. ఆత్మకు విత్తము ప్రియమగుచున్నప్పుడు, విత్తము ఆతనికి ప్రియముగా అనిపించటము జరుగుతోంది. ఆత్మకొరకే విత్తము ప్రియమగుచున్నది.

ఒకనికి వేద-వేదాంత విధులు, శాస్త్రములు మరియు అవి ఎరిగిన బ్రాహ్మణుడు - అంటే ఎంతో ఇష్టము!
‘‘బ్రాహ్మణుడు అట్టి వేదకోవిదుడు. బ్రాహ్మణములు - అంతగా ఇష్టమవటం’’ → ఇదంతా ఆ బ్రాహ్మణుల కొరకా? కాదు. తన కొరకే। ఆత్మకు వేదాధ్యయనము - వేదాంత శాస్త్ర పరిజ్ఞానము గల బ్రాహ్మణత్వము ఇష్టమగుటచే, ఆ లక్షణములు గల ఒకానొక వ్యక్తి ఇష్టుడు, ప్రియము అగుచున్నాడు. ఆత్మకొరకే బ్రాహ్మణ్యము ప్రియము అవుతోంది.

ఒకనికి సామర్ధ్యముగల క్షత్రియుడు ఇష్టమయినవాడుగా అగుచున్నాడు. ఎంతగానో రాజభక్తి కలవాడై ఉంటున్నాడు. ఎందుకు? రాజుగారి ప్రియముకొరకా? కాదు. తనకు (ఆత్మకు) రాజభక్తి - యుద్ధ సామర్ధ్యము అనునవి కోరుకునే ప్రియ వస్తువులు కాబట్టి. ఆత్మకు ప్రియమగుటచే తనే ఆతడు రాజు పట్ల రాజభక్తి (లేక దేశము పట్ల దేశభక్తి) కలిగియున్నవాడై ఉంటున్నాడు.

ఇంకొకనికి తన గ్రామమో, రాష్ట్రమో, దేశమో, ఈ లోకమో, (స్వర్గము మొదలుగా గల) మరొక లోకమో ప్రియముగా అగుచున్నది. అందుకొరకై ఏమైనా చేయ సిద్ధపడుచున్నాడు. ఎందుచేత? తన గ్రామము యొక్క (లేక) ఈ లోకము యొక్క (లేక) స్వర్గము మొదలైన మరొక లోకము యొక్క ప్రయోజనము కొరకా? కాదు. తనకు (ఆత్మకు) గ్రామమో, రాష్ట్రమో, దేశమో, లోకమో, స్వర్గమో ప్రియము కాబట్టే - ఆయా విశేషము తనకు ప్రియమై అనుభూతమగుచున్నాయి.

ఒక భక్తునికి ఒకానొక దేవతంటే అత్యంత ప్రియముగా అగుచున్నారు. ఎవ్వరి ప్రయోజనము కొరకు? ఆ దేవత యొక్క ప్రయోజనము కొరకా? కానే కాదు. ఆత్మకు (తనకు) దేవత ప్రియమైనవారుగా అగుటచే, ఇప్పుడు ఆ దేవత తాను కోరుకొన్న - ప్రియమైన విషయముగా అగుచున్నారు.

(దేవతలు = అశరీరులై, ప్రకృతి యందు ఉనికి కలిగి, తమ ధర్మము నిర్వర్తిస్తూ ‘‘దేహములను, ప్రకృతిలోని తత్త్వములను’’ పరిపోషిస్తూ ప్రవర్తింపజేయువారు)

ఇంకా కొందరు సహజీవులపై (భూతానాం) అవ్యాజమైన ప్రేమ కురిపిస్తూ ఉంటారు. ఎందుకొరకు? ఆ సహజీవుల నిమిత్తమై, వారి ప్రయోజనము కొరకై అట్లా ప్రియత్వమును వర్షింపజేస్తున్నారా? కానేకాదు. మరి? ఆత్మకు ‘సహజీవులు’ ఇష్టము - ప్రియము కనుక ఈ జీవులు ఆతనికి ప్రియమై పొందబడుచున్నారు.

ఈ విధంగా ఆయా సమస్తము ప్రియము అవటానికి కారణము ఆ సమస్తము కొరకు, అద్దాని ఉపయోగము కొరకు (ప్రయోజనము కొరకు) కాదు. ఆయా సమస్తము ఆత్మకు ప్రియము కాబట్టి సమస్తము ప్రియమై ప్రాప్తిస్తోంది.

ఓ మైత్రేయీ! దీనిని బట్టి మనము తెలుసుకోవలసినదేమిటి?
- ఆత్మకు ఏది ప్రియమైతే, అది మాత్రమే ఒకనికి ఇక్కడ ప్రియమగుచున్నది.
- ఆత్మకు ప్రియము కానిది ప్రియమే అవజాలదు.

ఒకనికి భర్తగాని, భార్యగాని, సంతానముగాని, ధనము గాని, బ్రహ్మజ్ఞులగు బ్రాహ్మణులుగాని, వేదములుగాని, క్షత్రియులుగాని, వ్యవహార- సామర్ధ్యములు గాని, దృశ్యముగాని, లోకములుగాని, దేవతలుగాని (ఇష్ట దైవముగాని), సహజనులు గాని, సర్వము కూడా ఇవన్నీ - స్వతఃగా ప్రియములు కావు. ఆత్మ ఏవి ప్రియమని అనుకొంటే అవియే ప్రియమగుచున్నాయి.

ఆత్మకు వేరైనదంతా కూడా ‘అనాత్మ’. మార్పు చెందునది. ఆత్మకు అన్యమైన దేనితోనూ ప్రియత్వము శాశ్వముగా ఉండజాలదు. అది సంగతి - సందర్భము- అనుభవము - అనుబంధములను అనుసరించి ఒకప్పుడు ప్రియము, ఇంకొకప్పుడు అప్రియము - ఇత్యాదులుగా అగుచున్నది.

ఇదంతా దృష్టిలో పెట్టుకొని పరిశీలించినప్పుడు ‘‘అన్నిటికంటే కూడా ఆత్మయే ప్రియమైనది. - ఆత్మకొరకు మాత్రమే అనాత్మ ప్రియమగుచున్నది’’ అని తెలియవచ్చుచున్నది. ఆత్మయొక్క ఇష్టమును అనుసరించే ఏదైనా కూడా ఇష్టము అవటం ఇక్కడ జరుగుతోంది.

కనుక ఓ దేవీ! మైత్రేయీ!

ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః → ఆత్మయే దర్శించవలసినది. (తెలుసుకోవలసినది)। సమస్తము ‘ఆత్మగా చూస్తూ ఉండాలి.

శ్రోతవ్యో। → ఆత్మ గురించే ఎప్పుడూ మాట్లాడుకోవాలి। ఆత్మ గురించి చెప్పు (సో2హమ్, తత్త్వమ్ ఇత్యాది) మహావాక్య వివరణలు వినాలి.

మంతవ్యో। → ఆత్మ గురించే ఎల్లప్పుడు మననము చేయాలి! ‘అనాత్మ’ గురించి కాదు. నాకు కనబడుచున్నదంతా ఆత్మానంద స్ఫురణ చమత్కారమే - అని అనుకుంటూ, అనుకుంటూ ఉండాలి.

నిదిధ్యాసితవ్యో। → ఆత్మ గురించే ఎప్పుడూ ధ్యానము చేయాలి. ‘‘అంతా ఆత్మయే’’ అనే ధ్యాసను ప్రవృద్ధం చేసుకోవాలి। ‘‘ఆత్మనగు నేనే ఇదంతా అయి ఉన్నాను’’ - అను అనుభూతి, అనుభవములను అనుక్షణికం చేసుకోవాలి.

ఓ ప్రియ మైత్రేయీ!

ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన, శ్రవణేన, మత్యా, విజ్ఞానేన ఇదం సర్వం విదితం (భవతి)। (4–4–5)
- ఇదంతా ఆత్మగా భావన చేస్తూ, ఆత్మగా దర్శిస్తూ ఉండగా..,
- ఆత్మ గురించి వేదాంత వాఙ్మయము, ఉపనిషత్ మహావాక్యములు, సత్యద్రష్టల స్వానుభవములు - ఇవన్నీ.. వినుచూ, వినుచూ ఉండగా,
- ఆత్మగురించే → ‘‘నా భర్య, పిల్లలు - మిత్రులు - శత్రువులు.. దేవతలు, జంతువులు, నేను, నీవు.. అంతా ఆత్మయే స్వరూపముగా కలిగి ఉన్నాము కదా’’ - అని అనుకుంటూ అనుకుంటూ ఉండగా, ‘‘ఆత్మగా అనిపించుగాక!’’ - అని మననము చేస్తూ ఉండగా..,
- విజ్ఞానేన.. ‘‘ఆత్మ గురించియే నేను తెలుసుకోవాలి. తదితరము నందు నేను తెలుసుకోవలసింది ఏదీ లేదు’’ అను నిర్ణయముతో తెలుసుకొంటున్నదానిని తెలుసుకొనుచుండగా (Knowing about the knower) - ఆత్మయే నాయొక్క స్వరూపము. స్వభావము’’ - అని తెలియబడుచున్నది.

(మట్టి గురించి తెలిస్తే మట్టి బొమ్మలన్నిటి గురించి తెలియు రీతిగా) - ఇదం సర్వం విదితమ్। (1) ఈ కనబడేది, (2) చూస్తున్నది, (3) చూస్తున్న దానిని చూస్తున్నది, - అంతా కూడా ఏదై ఉన్నదో, ఏమిటో (ఆత్మ గురించి ఎరిగినవానికి) - తెలిసిపోగలదు.

సమస్తము యొక్క సత్యరూపము అనుభవమునకు రాగలదు. సర్వాత్మక స్వస్వరూపము స్వానుభవము కాగలదు. (అహమ్ సర్వస్య ప్రభవో। మత్తః పరతరం నాస్తి। మయి సర్వమిదం ప్రోతం సూత్రే మణి, గణా ఇవ) - నేనే ఇదంతా అనునది కళ్లకు కట్టినట్లు సుస్పష్టమవగలదు.

- - -

ఓ మైత్రేయీ! ఈ కనబడేదంతా ఆత్మయే! ఆత్మకు భిన్నమైనది ఎక్కడా ఏదీ లేదు.

ఒకడు కల కంటూ ఉంటే.., కలలో కనిపించేదంతా ఆ కల కనువాని.. స్వప్న చైతన్య స్వరూపమే కదా! అట్లాగే ఈ జాగ్రత్తులో అనుభవమయ్యేదంతా జాగ్రత్ చైతన్య స్వరూప ప్రదర్శనమే! ఇక్కడి జాగ్రత్ - స్వప్న-సుషుప్తులు, అందులో అంతర్ - దృశ్య విశేషపరంపరలు, జాగ్రత్ - స్వప్న- సుషుప్తి ద్రష్ట (లేక) ద్రష్టలు, ఆ ద్రష్టను తన కల్పనగా గల కేవలసాక్షి - అంతా కూడా సర్వదా ఏకము, అక్షరము - అగు ఆత్మయే। బ్రహ్మమే। బ్రహ్మమే అయి ఉన్న నేనే।

మైత్రేయి : మహనీయా! మహర్షీ! అంతా ఆత్మయే అయినప్పటికీ లోకంలో - మీవలె సర్వము ఎరిగిన ఆత్మజ్ఞులు, నావలె ఆత్మ గురించి కొంత తెలిసి - కొంత తెలియనివారు, ఆత్మను పరోక్ష వస్తువుగా చూచువారు, ఇష్టదైవమును అన్యభావనతో (నాకు వేరు - అనుభావనతో) కొలచువారు - ఇత్యాది ఆయా భేదములుకూడా ఉన్నాయి కదా! బ్రాహ్మణులు (బ్రహ్మమును పరిశోధిస్తూ పరిశీలించి ఎరుగుచుండు వారు), క్షత్రియులు (కార్య సామర్ధ్యముతో రక్షణ కలిగించు వారు), వైశ్యులు (పశుసంపద - వ్యాపార దక్షత కలవారు), శూద్రులు (సేవా సామర్ధ్యము కలవారు.) - ఈ ఈ భేదములు లేవని అనగలమా? అనలేమేమో కదా?

శ్రీ యాజ్ఞవల్క్యుడు : ‘‘ఆత్మకు వేరైనదంతా కల్పిత-సందర్భములకు చెందిన ప్రదర్శనమేగాని - సహజము, వాస్తవము అగు సత్యము కాదు’’ - అనునది మహావాక్యసారము, వేదాంత శాస్త్ర పరాకాష్ఠ నిర్ణయము. ఆత్మజ్ఞుల అనుభవము కూడా. ‘‘ఆత్మకు అన్యముగా దర్శించటము’’.. అనునదంతా ‘అనాత్మ దర్శనమే’ అగుచున్నది.

అందుచేత..,
→ బ్రహ్మ తం పరాత్ ఆద్యో అన్యత్ర ఆత్మనో ‘బ్రహ్మ’ వేద। (4–4–6)।
ఎవ్వడైతే ‘‘బ్రాహ్మణుడు ఆత్మకంటే వేరు’’ అని భావిస్తాడో ఆతడు బ్రాహ్మణునిచే (బ్రహ్మము యొక్క బ్రాహ్మణత్వపు అంశచే) పరాభవము పొందుచున్నాడు. అనాత్మగా దర్శించబడుచున్నాడు.
→ క్షత్రం తం పరాత్ ఆద్యో అన్యత్ర ఆత్మనః క్షత్రం వేద।
ఎవ్వడు ‘‘క్షత్రియుడు ఆత్మకంటే భిన్నము’’ అని భావిస్తాడో ఆతడు క్షత్రియునిచే (క్షత్రియముచే) పరాభవించబడుచున్నాడు.
→ ఎవ్వడు లోకములను ‘‘ఆత్మ కంటే భిన్నము’’ - అని భావిస్తాడో, ఆతడు లోకములచే అనాత్మగా చూడబడుచున్నాడు. లోకముచే పరాభవించబడుచున్నాడు.
→ ఎవ్వడు - ‘‘దేవతలు ఆత్మకంటే వేరైనవారు’’ - అని భావిస్తాడో వానిని దేవతలు ఆత్మకంటే తక్కువ చేసి అవమానించుచున్నారు.

- భూతాని తమ్ పరాత్ ఆద్యో అన్యత్ర ఆత్మనో భూతాని వేద।
ఈ జీవులను ఎవ్వడు ‘‘మీరు ఆత్మ కంటే వేరు’’ అని ‘త్వం’ తలుస్తాడో, అట్టివాడు జీవులచే (భూతములచే) అవమానించబడువాడు - అగుచున్నాడు.
- సర్వమ్ తమ్ పరాత్, ఆద్యో, అన్యత్ర ఆత్మనో సర్వమ్ వేద।
ఎవ్వడు ఈ సర్వమున’ తమ్ ‘ఆత్మకు’ వేరు అని భావిస్తాడో, అప్పుడు ఆతడు ఈ సర్వముచే ‘ఈతడు అనాత్మవంటివాడు’.. అని అవమానించబడుచున్నాడు.

అనగా ఓ మైత్రేయీ! దీని అర్థమేమిటి?

ఇదం - ‘బ్రహ్మ’, ఇదం క్షత్రం,
ఇమే లోకా, ఇమే దేవా, ఇమాని భూతాని,
ఇదగ్ం సర్వమ్ - యత్ - అయమ్ ఆత్మా। (4–4–6)

ఇక్కడి బ్రాహ్మణులు, క్షత్రియులు, వైశ్యులు, శూద్రులు.. అనబడే చాతుర్వర్ణ్యములు, ఈ ‘14’ లోకములు, ఆ లోకముల వ్యవహారమంతా తమ ప్రజ్ఞలచే నడిపిస్తున్న అశరీరులగు దేవతలు, ఈ లోకములలో నివసిస్తున్న సర్వ భూతజాలము.. అంతా - బ్రహ్మమే.

అయితే, భ్రమ దృష్టి కలవారికి బేధములతోను, ఆత్మ దృష్టికలవానికి ఆత్మగాను అగుపిస్తోంది. ఈ ‘అనేకము’లో అంతర్లీన గానంగా వినబడే ‘ఏకమే’ - సత్యము.

ఎవ్వరు దేని పట్ల ‘బ్రాహ్మీదృష్టి’ - కాకుండా, బ్రహ్మమునకు వేరైన దృష్టి కలిగి ఉంటారో, అట్టి వారికి - ఈ దృశ్యమంతా కూడా ‘‘వాస్తవమే కదా!’’ - అని అనిపిస్తూ వస్తోంది. ఇక్కడ ఉన్నది దృష్టి భేదమేకాని, సృష్టిభేదము లేనే లేదు.

అంతేకాకుండా… ‘‘ఇదంతా బ్రహ్మమే’’ అను దృష్టి ‘‘సుదృఢముగా, సునిశ్చితముగా, నిశ్చలానుభవముగా, అచ్యుతముగా’’.. కలిగి ఉన్నవాని విషయంగా - ఈ అంతటికీ ఆతడు ఆత్మీయుడు గానే అనుభవమగుచున్నాడు.

మైత్రేయి : అయితే మహాత్మా!

- నా యొక్క జాగ్రత్, ఆ జాగ్రత్‌లోని భూత (జీవ) జాలము, జాగ్రత్‌లోని ‘‘నేను’’,
- నా యొక్క స్వప్నము, ఆ స్వప్నములోని భూతజాలము, స్వప్నములోని ‘‘నేను’’,
- నా యొక్క సుషుప్తి, ఆ సుషుప్తిలోని నిర్విషయానుభవము, సుషుప్తిలోని ‘‘నేను’’ -
నేను - నాకు కనిపించే లోకము - ఇవన్నీ కూడా,.. ఒకదానికొకటి వేరుగాను, ఒకదాని కంటే మరొకటి ప్రత్యేకమైన దానివలెను కనిపిస్తున్నాయే! ఎందుచేత?
 ‘అంతా కూడా ఏకమగు ఆత్మయే’ అను అవగాహన, అనుభవము నా పట్ల సిద్ధించేది ఎట్లా?

యాజ్ఞవల్క్య ఋషీశ్వరుడు : ఒకచోట పెద్దగా దుందుభీ (శంఖము) (లేక) భేరీ (నగారా) నినాదము వినబడుచున్నది. ఆ ప్రక్కన చిన్న చిన్న మద్దెల, వీణ, ఇత్యాది శబ్దములు కూడా వెలువడుచున్నాయనుకో.
- పెద్దగా శబ్దీకరణమగుచున్న దందుభి నాదమే ప్రత్యేకమై వినిపిస్తుంది గాని, ఆ ప్రక్కన గల తదితర శబ్దములు వినిపించవు.
- ఆ దుందుభి నాదముతో ఏకము చేసి చూస్తే తదితర శబ్దములూ ఏకమై వినబడతాయి.

అట్లాగే ‘‘అంతా ఆత్మయే’’.. అను వేద - ఉపనిషత్ - ఆత్మజ్ఞుల వీరౌమ్యేషము (పెద్దకేక)లో, ఈ జాగ్రత్ - స్వప్న - సుషుప్తులు, జీవుల మధ్య కనిపించే భేదాలు చిన్న చిన్న శబ్దములై కలిసిపోతున్నాయి. పెద్ద డప్పు శబ్దమును వెంటనంటి ఉండే మందస్వర భేదములు వంటివి ఈ జీవుల - లోకముల భేదములన్నీ - (ఆత్మ సమక్షంలో చిన్నచిన్న విషయాలు).

ఆత్మను ఎరిగిన వానికి ఇక్కడి సర్వ భేదములు (ఆత్మకు అభిన్నమైనట్టి) ఆత్మాంతర్గత మంద్ర శబ్దాలుగా అగుచున్నాయి.

‘ప్రజ్ఞ’ (ఎరుక) అనే దుందుభి (యుద్ధం ప్రారంభంలో వినిపించే తారా శబ్దము - ఢాఢాం శబ్దము) సమక్షములో - ఈ తెలియబడే తదితరములైన జాగ్రత్ - స్వప్న- సుషుప్తులు, జీవుల భేదములు.. ఇవన్నీ తెలియబడు విషయములై, కేవల ప్రజ్ఞ యొక్క విన్యాస ప్రదర్శనములు మాత్రమే అగుచున్నాయి. ఆత్మ చైతన్యమునకు, ప్రజ్ఞకు వేరై ఎక్కడా ఏదీ లేదు.

‘చిత్’ కంటే వేరుగా చిత్తము లేదు. దృశ్యము లేదు. (శంఖము పూరించబడుచూ ఉంటే, బయట జనించే తదితర శబ్దములు వినిపించని రీతిగా, స్వీకరించబడని విధంగా) - ఆత్మ యొక్క ప్రజ్ఞాన తత్త్వమును ఎరిగినవాడికి ప్రజ్ఞకు వేరుగా మరేదీ కనిపించదు. వినిపించదు.

శ్లో।। స యథా వీణాయై వాద్యమానాయై
న బాహ్యాన్ శబ్దాన్ శక్నుయాత్ గ్రహణాయ,
వీణాయైతు, గ్రహణేన వీనావాదస్య వా శబ్దో గృహీతః। (4–4–9)

ఒకడు తెల్లవారుఝామున లేచి మృదుమధురంగా వీణను వాయించుచూ, ఆ వీణానాదమందు లీనమై ఉన్నాడు. అయితే, వాకిట పక్షులు అదే సమయంలో కిలకిలారావాలు చేయచున్నాయి. అప్పుడేమౌతుంది? ఆ బయట కిలకిలారావాలు వచ్చి కూడా మధురవీణా నాదములో కలసిపోతాయి కదా! ఆత్మను బుద్ధితో దర్శించి ఆనందించువాని అనుభవములో - ఈ జాగ్రత్ - స్వప్న- సుషుప్తి - లోక - లోకాంతర - దేవత - మానవ.. ఇత్యాది భేదాలన్నీ పిల్ల శబ్దములవలె ఆత్మానందాస్వాదనలో కలిసి పోవుచున్నాయి.

ఓ మైత్రీయీ! వేరువేరైన తడికట్టెలు కాలుస్తూ ఉంటే, అన్ని కట్టెల సంబంధమైన పొగ ఏకమై వేరువేరు తరంగాల వలె బయల్వెడలుచూ ఉంటుంది చూచావా?

అట్లాగే ఆద్యంత రహితము- అఖండము - అప్రమేయము - అనునిత్య సత్యము అగు ‘పరమాత్మ’ యొక్క నిట్టూర్పులు వంటివే ఇక్కడి ఋక్ - యజుర్ - సామ- అధర్వణ వేదనాదములు, అందలి సంహిత - బ్రాహ్మణములు, ఇతిహాసములు, పురాణములు, విద్యారూపములగు ఉపనిషత్తులు, అందలి వివిధ శ్లోకములు, స్తోత్రములు, బ్రహ్మసూత్రములు, వ్యాఖ్యానములు మొదలైనవన్నీ కూడా।

ఈ సమస్తము పరబ్రహ్మమే। ఇదియే సమస్త వేద - ఉపనిషత్ - పురాణాదుల సారము.

తటాకములలోను, సరస్సులలోను, నదీ-నదములలోను, సముద్రములోను, - జలమంతా ఒక్కటే కదా! సముద్రజలమే బయల్వెడలి, తటాక - సరస్సు -నదీ- ప్రవాహములై, తిరిగి వర్ష-నదీ ప్రవాహ రూపంగా సముద్రము చేరుతోంది కదా! (నదీనాం సాగరో గతి।).

అదేవిధంగా ఈ సర్వము ఆత్మకు అభిన్నమై, ఆత్మ నుండి బయల్వెడలి, ఆత్మ యందు సంచరిస్తూ, ఆత్మయందే లయించుచున్నది. ‘‘నీవు-నేను’’ మొదలైనవన్నీ ఆత్మయందు ఆత్మగానే విరాజిల్లుచున్నాయి.

⌘   మృదువు - కఠినముల భేదముగా కనిపించే, స్పర్శానుభవముగా అనుభవమయ్యేదంతా చర్మము నుండి స్పర్శరూపంగా బయల్వెడలి ఆచర్మము నందే ‘స్పర్శ’ అను ఏకరూపముగా తిరిగి అగుచున్నది.

⌘  ‘‘ఇది తీపి.. ఇది చేదు.. ఇది కారము.. ఇది ఉప్ప.. ఇది కమ్మతనము’’.. ఇటువంటి వేరు వేరు రుచులన్నీ నాలుక యందు ‘రుచి’ అను తత్త్వము నందు బయల్వెడలి, తిరిగి తత్త్వము నందు ఏకరూపమై, నాలుకయందే స్థానము పొందుచున్నాయి. వేరువేరు రుచులన్నీ నాలుకలో గల ‘రుచి’యందు ఏకరూపము పొందినవై ఉంటున్నాయి.

⌘  రకరకాల వాసనలన్నీ ఆఘ్రాణము (ముక్కు) నందు ‘వాసన’ అను అనుభవము నందు ఏకరూపమై, స్థానము కలిగి ఉంటున్నాయి.

⌘  అనేక ఆకారములు కనిపిస్తున్నాయి. కాని కంటిలోని చూపు ఒక్కటే। ఆయా అనేక కంటికి కనిపించే భేద దృశ్యములన్నీ కంటిలోని ‘చూపు’ అను ఏకైక తత్త్వము యొక్క వివిధ ప్రదర్శనలుగా బయల్వెడలి, చివరికి ‘చూపు’ నందు ఏకరూపము పొందుచున్నాయి.

⌘  చెవులతో అనేక స్వరాలు, అనేక నాదాలు, అనేక ప్రియ-అప్రియ, ఉద్వేగ - అనుద్వేగ శబ్దాలు.. ఇవన్నీ వింటున్నాం. వీటన్నిటికీ జనన స్థానము, లయస్థానము చెవులలోని శబ్దతత్త్వమే! శబ్దాలన్నీ ప్రదర్శనమగుచూ, తిరిగి శబ్ద తత్త్వమునందే ‘లయము’ పొందుచున్నాయి.

⌘  అనేక సంకల్పాలు - ఆలోచనలు చేస్తున్నాము. అందులో కొన్ని తనకు, ఇతరులకు ఆనంద - ఆహ్లాదకరంగాను, మరికొన్ని తనకు, తదితరులకు దుఃఖ-ఉద్వేగకరంగానూ ఉండవచ్చు గాక! అయితే సర్వేషాగ్ం సంకల్పానాం ‘మన’ ఏకాయనమేవగ్ం!
రకరకములైన సమస్త సంకల్పా