అథర్వణ వేదాంతర్గత

22     హయగ్రీవోపనిషత్

అధ్యయన పుష్పమ్

శ్లో।। స్వ (అ)జ్ఞోపి యత్ ప్రసాదేన జ్ఞానం తత్ ఫలం ఆప్నుయాత్
సో౽యం హయాస్యో భగవాన్ హృది మే భాతు సర్వదా।।

స్వయముగా అజ్ఞులము, ఆత్మజ్ఞాన విహీనులము అయి ఉండి కూడా, ఎవరి అనుగ్రహంచేత (సమస్తమునకు పరము - ఆవలిది, నిత్యము, అమృత - ఆనందమయము, కేవలము, సర్వదా యధా తథము అగు) ‘తత్’ స్వరూప ‘ఆత్మజ్ఞానము’ పొందగలుగుతామో - అట్టి హయ (గుఱ్ఱపు) ముఖుడగు శ్రీ హయగ్రీవ భగవానుడు మా హృదయములో సర్వదా వెలుగొందుచుండునుగాక। భాసించుచుండును గాక।

శ్లో।। జ్ఞానానందమయం దేవం, నిర్మల స్ఫటికాకృతిమ్
ఆధారం సర్వవిద్యానాం, హయగ్రీవం ఉపాస్మహే।।

‘‘ఆత్మజ్ఞానము’’ అనే ఆనందముతో సర్వదా ప్రదర్శనమగువారు, సర్వదేవతా స్వరూపులు, నిర్మలహృదయులు, స్ఫటికమువలె తేజోపుంజములు వెదజల్లువారు (స్ఫటికాకృతులు), సమస్త విద్యలకు ఆధారము అయినట్టి వారు - అగు శ్రీ హయగ్రీవ భగవంతుని ఉపాసిస్తూ, ఆయనకు నమస్కరిస్తున్నాము.

---

దేవీ భాగవతము
శ్రీ హయగ్రీవుడు విష్ణుమూర్తి స్వామి అవతారము.

ఒకప్పుడు దేవతల రక్షణ కొరకై విష్ణు భగవానుడు దానవులతో సుదీర్ఘకాలంగా యుద్ధము చేయవలసి వచ్చింది. యుద్ధము చేసి చేసియున్న విష్ణుమూర్తి కించిత్ అలసిపోయి, ఎక్కుపెట్టిన ధనస్సుపై తలబెట్టుకొని నిదురించసాగారు.

ఇంతలో దేవతలు యజ్ఞము చేసి, యజ్ఞభాగమును విష్ణుమూర్తికి సమర్పించటానికై వచ్చారు. ఆయన ఎక్కు బెట్టిన బాణపు త్రాడుపై తల ఆనించి నిదురిస్తూ ఉండటము గమనించారు. కానీ, ‘‘నిదురిస్తూ ఉన్నవానిని నిదుర లేపకూడదు’’ - అను సూత్రమును అనుసరించి దేవతలుగాని, బ్రహ్మదేవుడుగాని విష్ణుమూర్తిని నిదురలేపటానికి జంకారు (hesitated).

అప్పుడు శివదేవులవారు దేవతలతో ‘‘ఓ దేవతలారా! ఈ విష్ణు భగవానుని నిదుర లేపటానికి ఒక ఉపాయము ఉన్నది. ధనస్సు యొక్క నారి (వింటిత్రాడు) ని త్రెంపితే, ఆ త్రాడు యొక్క కదలిక వలన విష్ణు దేవుని శిరస్సు కూడా కదలిక పొంది, అప్పుడు వారు తప్పక నిదురలేస్తారు’’ - అని ఉపాయంగా చెప్పారు.

అప్పుడు బ్రహ్మ దేవుడు వమ్రిని (చెదపురుగు, చెట్టుపై ఉండె ఒక నల్లని కీటకమును) ‘‘బిడ్డా! నీవు వెళ్లి, ఆ వింటి త్రాడును త్రెంచు’’ - అని అడిగారు.

ఆ వమ్రి ‘‘నిద్రపోవువానిని లేపటము పాపము కదా, పితామహా!’’ అని అడిగింది. అందుకుగాను బ్రహ్మదేవుడు ‘‘నీకు కావలసిన ఆహారము ప్రతిరోజు నేనే అందజేస్తాను’’ - అను ఒడంబడిక (Agreement)కు అంగీకరించారు.

ఆ తరువాత ఆ కీటకము (వమ్రి) నారిని కొరికింది. ఎక్కుపెట్టబడి ఉన్న ధనస్సు యొక్క నారి కొరకగానే ధనస్సు త్రుళ్ళినదై విష్ణుమూర్తి మెడకు బాణము తగిలి, ఆ మెడ తెగి శిరస్సు ఊడిపడింది. (ఇది లక్ష్మీదేవి యొక్క శాపపర్యవసానము. ఒకప్పుడు విష్ణుమూర్తి తనను చూచి అకారణంగా నవ్వినందుకు ‘తల తెగుగాక!’’ - అని శపించటం జరిగింది. - దేవీ భాగవతము). అది చూచి దిగులుపడుచున్న ఇంద్రుడు మొదలైన దేవతలను ఓదార్చి -

‘‘ఓ దేవతలారా! వేదమంత్రములతో దేవిని స్తుతించండి’’ అని పలికారు. దేవతల ప్రార్థనలకు లలితాదేవి ప్రసన్న అయి ‘‘కారణముంటేనే కార్యము జరుగుతుంది. మీరు గుఱ్ఱము శిరస్సును అంటించండి’’ - అని పలికి అంతర్థానమైనారు.

అప్పుడు విశ్వకర్మ గుఱ్ఱము శిరస్సును విష్ణు దేవుని మొండెమునకు వేదమంత్రపూర్వకంగాను, సంప్రోక్షణ మొదలైన ఆయా మంత్ర-తంత్ర విశేషములతోను అతికించారు.

అప్పుడు విష్ణుదేవుడు హయగ్రీవుడై దానవులను సంహరించారు.

ఈ హయగ్రీవస్వామియే ఒకప్పుడు పాతాళ లోకం ప్రవేశించి, వేదములు దొంగిలించిన మధు కైటభులను జయించి సృష్టి కొనసాగించటానికై తిరిగి సృష్టికర్త అగు బ్రహ్మదేవునికి ఆ వేదములను అందించారు. హయగ్రీవులే కల్కి అవతారమని పౌరాణిక వర్ణనము.

(దేవీపురాణము)

---

ఇక మనము హయగ్రీవోపనిషత్ విశేషముల ‘అధ్యయనము’లో ప్రవేశిస్తున్నాము.

ఒకానొక సందర్భములో బ్రహ్మమానస పుత్రులు, దేవర్షి - అగు నారదమహర్షి సత్యలోకము ప్రవేశించారు. తమ పితృదేవులగు సృష్టికర్త బ్రహ్మదేవుని దర్శించి, సాష్టాంగ దండ ప్రణామములు సమర్పించారు.

నారదమహర్షి : తండ్రీ! భగవాన్। అధీహి। శరణు। మీ అధిపత్యము (ఆర్యత్వము)నకు నమస్కరిస్తున్నాను. స్వామీ! అన్నిటికంటే వరిష్ఠమైనది (The Highest) ఏది?

బ్రహ్మదేవుడు : కుమారా! ‘బ్రహ్మవిద్య’యే అన్నిటికంటే వరిష్ఠమైనది.

నారదమహర్షి : అట్టి బ్రహ్మవిద్య స్వానుకూలమయ్యేది, స్వానుభవమయ్యేది ఎట్లా?

బ్రహ్మదేవుడు : బుద్ధి యొక్క దోషములు తొలగుతూ ఉండగా, అట్టి నిర్మలబుద్ధికి బ్రహ్మ విద్య తప్పక ప్రకాశించగలదు.

నారదమహర్షి : యయా అచిరాత్ సర్వపాపం వ్యపోహ్య, బ్రహ్మ విద్యాం లబ్ధ్వా ఐశ్వర్యవాన్ భవతి? తండ్రీ। ఏమార్గంలో అతి త్వరగా మా బుద్ధి దోషములు తొలగి, బ్రహ్మ విద్య లభించగా, ‘‘ఆత్మతత్త్వభావనా ఐశ్వర్యము’’ లభించగలదు? - అట్టి బోధను దయతో అనుగ్రహించండి.

బ్రహ్మభగవానుడు : బిడ్డా। నారదా! బుద్ధి దృశ్యము నుండి ఉపసంహారము పొంది, ఆత్మయందు సునిశ్చలము కావటానికై ‘‘అధ్యాత్మ వాఙ్మయము’లో విశేషముగా ‘‘హయగ్రీవ దైవత్య మంత్రములు’’ చెప్పబడుచున్నాయి.

ఎవడైతే అట్టి హయగ్రీవ దైవత్యములైన (దివ్యములైన) మంత్రముల అర్థ - అంతరార్థములను చక్కగా తెలుసుకుంటూ, పారాయణము చేస్తాడో, - అట్టివాడు వేద, శృతి, స్మృతి, ఇతిహాస, పురాణముల అంతర - సారము ఎరిగినవాడు అగుచున్నాడు.

• వేదములు = తెలియబడే సమస్తము ఏవిధంగా ఉపయోగించుకొని ‘తెలుసుకొనుచున్నవానిని’ (ఆత్మ) గురించి తెలుసుకోవాలో తెలిపే ‘త్రయా విద్య’.

• శ్రుతులు : మహనీయుల స్వానుభవములు శిష్యుల శ్రవణముచే (శిష్యులచే) (గురుపరంపరగా) గ్రంథస్థమైనట్టివి.
  (ఉదా: వేద, ఉపనిషత్ మంత్ర మంగళ శ్లోకములు).

• స్మృతులు: శ్రుతులను శ్రవణం చేసి ఆచరించినవారి జీవిత విశేషములు. సోదాహరణ పూర్వకంగా ఉత్తమ ఆత్మదృష్టులను ఆశ్రయించిన వారియొక్క విధి విధానములు, సంఘటనలు, అనుభవములు తెలియజేసేవి.

• ఇతిహాసములు : పరంపరగా చెప్పుకోబడుచూ వస్తున్న పూర్వ కథలు. పూర్వ చరిత్రల వివరణ (ఉదా: రామాయణము, భారతము మొదలైనవి). (‘‘ఒకప్పుడు ఇట్లు’’ అని జరిగిన విశేషములు చెప్పుచూ, తత్త్వజ్ఞానమార్గము సూచించునవి).

• పురాణములు : జగత్ సృష్టి, కాలచమత్కారము, మహనీయుల మహిమా విశేషములు, ఔన్నత్యము మొదలైనవి తెలుపునవి. శబ్దార్థము పురా-నవం= ఇతః పూర్వమే ఉండి, ఇప్పటికీ యథాతథమైన విశేషము (అఖండాత్మతత్త్వము).

హయగ్రీవ దైవత్య మంత్రోపాసనలు ఎరిగినవాడు జ్ఞానైశ్వర్యుడు, సర్వైశ్వర్యుడు కాగలడు. పై విభాగములలోని సార విశేషములు ఎరుగగలడు.

త ఏతే మంత్రః। హయగ్రీవ దైవత్యాన్ మంత్రములు।

[1.] శ్లో।। విశ్వ ఉత్తీర్ణ స్వరూపాయ
చిన్మయా నంద రూపిణే।
తుభ్యం నమో హయగ్రీవ
విద్యా రాజాయ విష్ణవే-
స్వాహా। స్వాహా। నమః।।

• విశ్వమును దాటివేసినట్టి విశ్వేశ్వర - విశ్వాతీత స్వరూపుడు, విశ్వసాక్షీ ।

• చిత్ (కేవలమగు ఎరుక) మయ ఆనందరూపుడు, తెలుసుకోవటమును తన ఆనందరూపముగా కలవారు (One to whom "knowing" by itself is an enjoyment) అగు స్వామీ!

• అట్టి హయగ్రీవభగవన్! సమస్త విద్యలకు రాజు వంటి వాడా! సమస్తమునందు ‘సత్’ స్వరూపులై వేంచేసియున్న విభూ! విష్ణుప్రభూ! మీకు నమస్కారము। సమస్తము మీకు సమర్పిస్తున్నాము. స్వాహా! స్వాహా! నమః।।

[2.] శ్లో।। ఋక్ యజుః సామ రూపాయ।
వేదాహరణ కర్మణే।
ప్రణవ ఉద్గీథ వపుషే
మహా అశ్వశిరసే నమః।
స్వాహా। స్వాహా। నమః।।

ఋక్ యజుర్ సామ - త్రివేదస్వరూపా। వేదములను ఉద్ధరించి (రక్షించి) తిరిగి అజునకు (బ్రహ్మదేవునికి) అందజేయు కార్యశీలుడా! ప్రణవ - ఉద్గీథ (ఆత్మ తత్త్వగాన) స్వరూపుడా! మహా అశ్వ (గుఱ్ఱపు) శిరస్సు కలవాడా।

సమస్తము సమర్పించుచూ నమస్కరిస్తున్నాము. స్వాహా! స్వాహా। నమః।

[3.] శ్లో।। ఉద్గీథ ప్రణవోద్గీథ
సర్వ వాగీశ్వరేశ్వర।
సర్వవేదమయ। అచింత్య
సర్వం బోధయ। బోధయ।
స్వాహా। స్వాహా। నమః।।

ఓ ఉద్గీథ (జగత్ గాన) ఆనందకారకా! ప్రణవగాన స్వరూపా! సమస్త వాక్కులందు విస్తరించి ఉన్నవాడా! సర్వ శబ్దములకు ఈశ్వరా! సర్వ వేదములలో వేంచేసి ఉన్నవాడా! ఆలోచనకు అందనివాడా! స్వామీ! ఆత్మజ్ఞానము గురించినదంతా మాకు బోధించండి. తెలియజేయండి. ఈ మా సమస్తము స్వీకరించండి! స్వాహా। స్వాహా। నమో నమః।

ఈ మంత్రములకు :

ఋషులు - బ్రహ్మదేవుడు, అత్రిమహర్షి, రవి, సవితృ, భార్గవులు’’।

ఛందస్సు - ‘‘గాయత్రీ’’ - త్రిష్టుప్పు, అనుష్టుప్పు।

దేవత - శ్రీమాన్ హయగ్రీవ పరమాత్మ।

‘‘హ్లౌం (హ్సౌం)’’ ఇతి బీజగ్ం

‘‘సో౽హమ్’’ ఇతి శక్తిః

‘హ్లూం (హ్సూం)’’ ఇతి కీలకం

= భోగ మోక్షయో వినియోగః।
= ‘అ’ కార - ‘ఉ’ కార - ‘మ’ కారై - అంగన్యాసః। కరన్యాసః।

(1) ‘అకార
(2) ఉకార
(3) మకార
(4) హ్లీం
(5) సో౽హమ్
(6) హ్లూం

కరన్యాసము
అకార - అంగుష్ఠాభ్యాం నమః
ఉకార - తర్జనీభ్యాం నమః
మకార - మధ్యమాభ్యాం నమః
హ్లీం - అనామికాభ్యాం నమః
సోహం - కనిష్ఠికాభ్యాం నమః
హ్లూం - కర తల పృష్ఠాభ్యాం

అంగన్యాసము
అకార - హృదయాయ నమః
ఉకార - శిరసే స్వాహా
మకార - శిఖయాయ వౌషట్
హ్లీం - కవచాయ హుం
సోహం - నేత్రత్రయాయ వౌషట్
హ్లూం - అస్త్రాయ ఫట్

భూర్భువస్సువరోం ఇతి దిగ్బంధః

ధ్యానము

శంఖచక్ర మహాముద్రా।
పుస్తకాఢ్యం చతుర్భుజమ్। సంపూర్ణ చంద్ర సంకాశం
హయగ్రీవమ్ ఉపాస్మహే।।

(1) శంఖము (2) చక్రము (3) ‘తత్త్వమసి’ అనే అర్థమును సూచించే చిన్ముద్ర అగు మహాముద్ర (4) పుస్తకాధారణ లతో సారూప్యులు, (జాగ్రత్-స్వప్న-సుషుప్తి-తురీయములనబడే) - నాలుగు భుజములు కలిగి ఉన్నవారు, పూర్ణచంద్రుని వలె ప్రశాంత ఆనందహృదయులు- అగు హయగ్రీవుల వారిని ఉపాసించుచున్నాము.

హయగ్రీవ దైవత్య మంత్రము - 1

[1.] ‘‘ఓం శ్రీం’’ - ఇతి ద్వే అక్షరే। (2)
‘‘హ్లౌం (హ్సౌం)’’ - ఇతి ఏకాక్షరం (1)

‘‘ఓం శ్రీం హ్లౌం (హ్సౌం)’’। (3)

[2.] ‘‘ఓం నమో భగవత’’ - ఇవి సప్తాక్షరాణి। (7) ‘‘హయగ్రీవాయ’’ - ఇతి పంచాక్షరాణి (5)
‘‘విష్ణవ’’ - ఇతి త్రీణి అక్షరాణి (3)

‘‘ఓం నమో భగవత హయగ్రీవాయ విష్ణవ’’ (15)

[3.] ‘‘మహ్యం మేధాం ప్రజ్ఞాం।’’ - ఇతి షడక్షరాణి (6) ‘‘ప్రయచ్ఛ స్వాహా ।’’ - ఇతి పంచాక్షరాణి (5)

‘‘మహ్యం మేధాం ప్రజ్ఞాం ప్రయచ్ఛ స్వాహా।’’ (11)

హయగ్రీవ దైవత్య మంత్రము - 1

ఓం శ్రీం     హ్లౌం (హ్సౌం)   ఓం నమో భగవత  
     (2)    (1)      (7)  
హయగ్రీవాయ విష్ణవ । మహ్యం మేధాం ప్రజ్ఞాం  
     (5)    (3)     (6)  
ప్రయఛ   స్వాహా ।। 
     (5)            (29 అక్షరములు)

ఈ మంత్రోపాసన హయగ్రీవ తురీయస్థానము (జాగ్రత్ స్వప్న సుషుప్తులు, తన యొక్క సంచార స్థలములై, ఆ మూడిటికి వేరై, సర్వమును ప్రేరేపిస్తున్న - నాలుగవదగు ‘‘స్వస్వరూప స్థానము’’) ను - ప్రసాదించగలదు. [రోజు 21 (లేక) 36 (లేక) 54 చొప్పున ‘3’ సార్లు (ఉదయము, మధ్యాహ్నము, సాయంకాలము) ఉపాసించటం (మంత్రోపాసకులచే) సూచించబడుతోంది].

హయగ్రీవ దైవత్య మంత్రము - 2

‘ఓం శ్రీం’ - ఇతి ద్వే అక్షరే। (2 అక్షరములు)
‘‘హ్లౌం।। (హ్సౌం)।। - ఇతి ఏకాక్షరం। (1)
‘‘ఐం ఐం ఐం’’v - ఇతి త్రీణి అక్షరాణి। (3)
‘‘క్లీం క్లీం’’ - ఇతి ద్వే అక్షరాణి। (2)
‘‘సౌః సౌః’’ - ఇతి ద్వే అక్షరాణి। (2)
‘‘హ్రీం’’ - ఇతి ఏకాక్షరమ్। (1)
‘‘ఓం నమో భగవత’’ - ఇతి సప్తాక్షరాణి। (7)
హయగ్రీవాయ - ఇతి పంచాక్షరీ (5)
మహ్యం మేధాం ప్రజ్ఞాం - ఇతి షడక్షరాణి। (6)
ప్రయచ్ఛ స్వాహా।। - ఇతి పంచాక్షరాణి। (5)

[= 34 అక్షరములు]

ఓం శ్రీం   హ్లౌం (హ్సౌం)   ఐం ఐం ఐం    క్లీం క్లీం  
   2        1       3         2  
సౌః సౌః     హ్రీం ఓం నమో భగవత  
  (2)       (1)        (7)  
హయగ్రీవాయ।   మహ్యం మేధాం ప్రజ్ఞాం  
  (5)       (6)  
ప్రయచ్ఛ స్వాహా।  
  (5)                   (34 అక్షరములు)

పంచమ ‘ఓం’ భవతి।

[ ఓం = (1) అ (2) ఉ (3) మ (4) ‘‘మ్‌....’’ అర్ధమాత్ర (తురీయము) (5) లయము = తురీయాతీతము ].

పై 34 అక్షరముల హయగ్రీవ దైవత్య మంత్రముయొక్క ఉపాసనచే కేవలసాక్షీరూపమగు ‘‘తురీయాతీతము’’ సిద్ధించగలదు.

హయగ్రీవ ఏకాక్షరముతో బ్రహ్మవిద్య

బ్రహ్మదేవుడు: ఓ నారదా! ఇంకా కూడా విను. జీవులు హయగ్రీవ ఏకాక్షరమును వినియోగించి ‘‘బ్రహ్మవిద్య’’ను సిద్ధించుకోగలిగిన విధానము గురించి చెప్పుకుంటున్నాము.

ఈ విద్యను ఆయా సందర్భములలో :
బ్రహ్మ - మహేశ్వరునికి,
మహేశ్వరుడు - సంకర్షణునికి,
సంకర్షణుడు - దేవర్షి అగు నారదునికి,
నారదుడు - వ్యాసునికి,

వ్యాసమహర్షి లోక కళ్యాణము కాంక్షించినవారై అనేకమంది శిష్యులకు, తనను ఆశ్రయించవచ్చిన అనేకమంది జనులకు బోధించటము జరుగుతూ వస్తోంది.

‘హ’ కార ఓం। ‘ల’ (స)’ కార ఓం। ‘ఉ’ కార ఓం।।

‘‘త్రయం ఏక స్వరూపం భవతి’’ - ద్రష్ట, దర్శనము, దృశ్యము - ఈ మూడిటికి ఏకత్వము సిద్ధిస్తోంది. (అనగా - ద్రష్టయే దర్శన శక్తిచే దృశ్యరూపమును దాల్చి - స్వయం కల్పిత దృశ్యమును స్వయముగా ఆస్వాదిస్తున్నాడు - అనునది స్పష్టమౌతోంది.

‘‘హ్లౌం’’ (హ్సౌం) = హయగ్రీవ -ఏకాక్షర జపము

హ్లౌ (హ్లౌం) బీజాక్షరము. అట్టి హ్లౌం (హ్సౌం) బీజాక్షరముతో కూర్చి మంత్రోపాసను నిర్వర్తించువానికి లౌకిక (లోకసంబంధమైన) సంపద, సారస్వత సంపద - రెండూ లభించగలవు. ‘తత్’ అనబడే ‘‘స్వస్వరూపాత్మయొక్క జ్ఞానము’’ సిద్ధించగలదు. స్వస్వరూపము గురించి ఎరుగుటచే ‘‘విదేహముక్తి’’ లభించగలదు.

అట్టి ‘‘హ్లౌం’’ (హ్సౌం) ఏకాక్షర / బీజాక్షరోపాసనచే ‘‘సమస్తము నేనైన నేను’’ అను స్వాభావికానుభవము అయినట్టి ‘‘విదేహముక్తి’’ సిద్ధించగలదు. అట్టివాడు దిక్పాలకులపై, రాజులపై, నాగులపై, కిన్నరులపై ఆధిపత్యము పొందగలడు.

అట్టి హయగ్రీవ ఏకాక్షర జపశీలుడు ‘‘హ్లౌం’’ (హ్సౌం) (ఏకాక్షర, బీజ జపము చేయువాడు) - ప్రకృతికి వశుడు కాడు. ప్రకృతిని తానే స్వాధీనపరచుకోగలడు. ఆత్మతత్త్వజ్ఞుడగు అట్టి ఏకాక్షరశీలుని ఆజ్ఞ చేతనే స్వయంప్రకాశ శీలుడగు సూర్యుడు మొదలైన వారంతా వారి వారి కర్మలు నిర్వర్తిస్తున్నారు. పంచభూతములు, దేవతలు మొదలైన వారంతా కూడా హయగ్రీవ ఏకాక్షర ఉపాసనా సిద్ధుని సంకల్పానుసారం తమ తమ ధర్మములలో ప్రవర్తిస్తున్నారు.

సమస్త బీజాక్షరములలోకెల్లా ‘హయగ్రీవ - ఏకాక్షరబీజము’ - ఉత్తమోత్తమమైనది. ‘‘హ్లౌం (హ్సౌం)’’ బీజాక్షర సహిత ధ్యానముచేత ఆ ఉపాసకుడు హయగ్రీవస్వరూపమగు ‘కేవలము, సమస్తము’ అగు పరమాత్మానంద స్వరూపము పొందుచున్నాడు.

‘‘హ్లౌం (హ్సౌం) అమృతం కురు స్వాహా।।’’

అను హయగ్రీవ ఏకాక్షరసమన్వితమైన మృత్యుంజయ-పరమార్థ మంత్రముచే - మృత్యుపరిధులను దాటిపోగలడు. అనగా మృత్యు సందర్భములలో కూడా సర్వసాక్షి అగు తనయొక్క పరాత్-పర స్వరూపమును ధారణ చేసి ఉండగలడు.

అట్టి హయగ్రీవ ఏక బీజాక్షరము (హ్లౌం) తో కూడిన మంత్ర జపముచే భగవానుడగు హయగ్రీవస్వామిని సేవించటము చేత -

• ‘వాక్’ సిద్ధి, సమస్త సంపదలతో కూడిన శ్రీసిద్ధి లభించగలదు.

• (1) యమము (ఇంద్రియ నిరోధము) (2) నియమము (ఇంద్రియములను నియమించటము) (3) ఆసనము (4) ప్రాణోపాసన (5) ప్రత్యాహారము (6) ధారణ (7) ధ్యానము (10) సమాధి - అనబడే అష్టాంగ యోగముల సిద్ధి - పొందబడగలదు.

(ఇంకా కూడా), ఈ ‘‘హ్లౌం’’ (హ్సౌగ్) బీజాక్షరముతో కూడిన మంత్రోపాసనచే -
సకల సామ్రాజ్య సిద్ధిని ‘‘స్వాహా’’ - స్పందన పూర్వకంగా ప్రసాదించగలదు. [ (హ్లౌం (హ్సౌగ్) సకల సామ్రాజ్యసిద్ధిం కురు కురు స్వాహా। - ఇతి బీజాక్షర సహిత మంత్రము) ].

అట్టి ఈ మంత్రము యొక్క తాత్త్వికార్థము ఎవరు తెలుసుకుంటారో, అట్టి (స్వస్వరూప నిరూపణా) పరమార్థమును ఎవరు ఆశ్రయిస్తాడో →

☼ అట్టివాడు అపవిత్రుడు కూడా - పవిత్రుడు అగుచున్నాడు.
☼ బ్రహ్మమును లక్ష్యశుద్ధితో ఉపాసించని అబ్రహ్మచారి కూడా - ‘‘సు-బ్రహ్మచారి’’ కాగలడు.
☼ అగమ్యాగమనాత్ పూతో భవతి। నడవకూడని నడతలు, ప్రవర్తించకూడని ప్రవర్తనలు కలిగియున్నవాడు కూడా, - ఇప్పుడు ఈ హయగ్రీవ ఏకబీజాక్షర ధ్యానఫలముచే పవిత్రుడు కాగలడు.
☼ (ఇతరుల తప్పుపట్టుకోవటము, దూషించటము, మాటలతో ఇతరులను బాధించటము, అనృతము, దుష్టవచనములు పలకటము మొదలైన) - పతిత సంభాషణములు నిర్వర్తించియున్న దోషములనుండి హయగ్రీవ బీజాక్షరమంత్రోపాసకుడు పునీతుడు కాగలడు. అట్టివాని వాక్కు క్రమంగా పవిత్రత సంతరించుకోగలదు.
☼ (బ్రహ్మహత్య, సురాపానము, బంగారము దొంగిలించటము, గురుతల్పగమనము, పాతకములు చేసిన వానితో సాంగత్యము దోషము - అనబడు) పంచమహాపాతకముల దోషము కూడా ఆతనిపట్ల తొలగిపోగలదు.

ఒక గృహస్థ యజమాని తిరిగి తన ఇంటిలో ప్రవేశించుతీరుగా ఈ ఉపనిషత్‌లో మనము చెప్పుకున్న హయగ్రీవ బీజాక్షర సహిత మంత్రముల ఉపాసనచే ఈ జీవుడు తిరిగి ‘పరమాత్మత్వము’ అను స్వగృహమునందు ప్రవేశించగలడు.

మహావాక్యైః ప్రతిపాదితమ్ అర్థ త ఏతే మంత్రాః ప్రతిపాదయంతి।

శ్రీ హయగ్రీవ దివ్యమంత్రములు వేదములలో ఎలుగెత్తి గానము చేయబడిన 4 మహావాక్యముల మహదార్థమును సిద్ధింపజేస్తున్నాయి.

(1) ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ (2) తత్త్వమసి (3) అయమాత్మా బ్రహ్మ (4) అహం బ్రహ్మస్మి

(1) ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ।: తెలియబడేదంతా దేనిచే తెలుసుకోబడుతోందో - అట్టి తెలుసుకోవటానికి మనముందే ఉన్న ‘తెలివి’యే ప్రజ్ఞానము. (ప్రజ్ఞానము = The Feature of knowing in all beings. The knowing at its absolute Form). అట్టి ప్రజ్ఞానమే బ్రహ్మము. బ్రహ్మమే ప్రజ్ఞానముగా ప్రదర్శనము అగుచున్నది.
ఈ అనుభవముగా అగుచున్నది కాస్త ప్రక్కకుపెట్టి చూస్తే ‘‘ఈ అనుభవము ఎవరికి చెందిన ఎరుకయో అట్టి కేవలమగు ఎరుకయే బ్రహ్మము.

(2) తత్త్వమసి: నాకు ఎవరెవరైతే ‘‘నీవు’’ రూపంగా కనిపిస్తున్నారో, వారంతా కూడా ‘‘తత్’’ రూపమగు ‘పరబ్రహ్మ’ (లేక) ‘పరమాత్మ’ స్వరూపులే। ఏకమగు పరమాత్మయే అనేకములగు ‘‘నీవు’’లుగా (అజ్ఞాన దృష్టికి) కనిపిస్తోంది.
బ్రహ్మదేవుని నుండి - ఒక పురుగు వరకు అనేకములగు ‘నేను’లుగా కనిపిస్తూ ఉన్నదంతా (‘త్వం’ అంతా) - తత్‌యే। (ఏకాక్షరమగు ఆత్మయే)।

(3) అయమాత్మా బ్రహ్మ। : నాటకంలో పాత్రగా కనిపించేవాడు ఆ పాత్ర వేస్తున్నవాడే కదా.
నాటకంలో నా పాత్ర = ‘‘జీవాత్మ’’
ఆ పాత్ర ధారణ చేస్తున్న నేను = పరమాత్మ
నాటకము = ఈ జగన్నాటకము

★ ‘‘జీవాత్మ’’ అని ఎవరిని అంటున్నామో, అట్టి ఈతడు పరమాత్మ కాని క్షణమే ‘‘లేదు’’.
★ పరమాత్మయే సందర్భములలో ‘‘జీవాత్మ’’గా అగుపిస్తున్నారు.

కనుక ఈ జీవాత్మ బ్రహ్మమే అయి ఉన్నాడు. (జీవో బ్రహ్మేతి నాపరః)।

(4) అహం బ్రహ్మాస్మి : ఇక్కడ ‘అహం’ (నేను) జాగృత్ యొక్క అనుభవిగా మనలో ప్రతిఒక్కరికి తారసబడుతోంది కదా! అయితే ఈ ‘జాగ్రత్’లోని ‘నేను’ అనేది నాయొక్క ఒక ‘అంశ’ మాత్రమే। ‘‘జాగ్రత్‌లోని ‘నేను’, స్వప్నములోని ‘నేను’ సుషుప్తిలోని ‘నేను’ - అనే మూడు నేనులు నావైన నేనే - ‘అహం’ అను శబ్దము యొక్క విస్తీర్ణార్థము. ఈ జగత్తు యొక్క అనుభవము, దేహము, ఈ దేహమునకు ఇతఃపూర్వము, ఇప్పుడు ,ఈ దేహ తదనంతరము - ఇట్టి సమస్తమైన సందర్భములకు ఆవలగల ‘అహం’ స్వరూపమే బ్రహ్మము. (1) సమస్త జీవుల సహజ, వాస్తవ స్వరూపమై, (2) సమస్తమైన అన్యమునకు ఆవలిదై, (3) అన్యమైనదంటికీ అనన్యమైనట్టి నేనే బ్రహ్మము. అట్టి అర్థమును స్ఫురింపజేసేది - వేదమహావాక్యమగు ‘అహంబ్రహ్మాస్మి’.

బ్రహ్మము స్వర (శబ్దవృత్తి) - వ్యంజన (అర్థము)ల రెండు విధములుగా (వేద - వేదాంత వాఙ్మయమునందు) అభివర్ణించబడుతూ వస్తోంది.

ఈ అనుమంత్రములచే హయగ్రీవ పారమార్థికము (తత్త్వము) వర్ణించబడుతోంది.

యత్ వాక్ వదంతి అవిచేతనాని రాష్ట్రీ దేవానాం నిషషాద మంద్రా, చతస్ర ఊర్జం దుదుహే వయాంసి క్వస్విత్ అస్యాః పరమం జగామ।।	- ఎక్కడ వాక్కు మాట్లాడక మౌనం వహిస్తోందో, తన చేతనము విడచి ఉంటోందో, - సమస్త దేవతలచే మంద్రమైన నిషాదముగా స్తుతించబడుతోందో, - ఏది పైన చెప్పబడిన చాతుర్మహావాక్యముల పరమార్థమై యున్నదో, అట్టి 'పరము' అగు ఆత్మను ఎవరు దాటగలరు?
గౌరీమ్ ఇమాయ సలిలాని తక్షతి ఏకపదీ, ద్విపదీ సా చతుష్పదీ, అష్టాపదీ నవపదీ- బభూపుషీ సహాస్రాక్షరా పరమే వ్యోమన్।।	- అట్టి ఆత్మయొక్క విభవమే - భూమిపై జలతత్త్వముగాను, - ఏకపదము (అనేకముగా కనిపిస్తూ కూడా ఏకమే అయి ఉండటము) గాను,  - ద్విపదీ (పర-ఇహ స్వరూపము) గాను,  - చతుష్పదీ (మనో బుద్ధి చిత్త అహంకారములు) గాను, - అష్టపదీ (పంచభూతములు, జీవుడు, ఈశ్వరుడు, పరమాత్మ) గాను, - నవపదీ (జీవాత్మ, అంతరాత్మ, పరమాత్మ, నిర్మలాత్మ, శుద్ధాత్మ, జ్ఞానాత్మ, మహాత్మ, భూతాత్మ, సర్వాత్మ) గాను, సహస్ర అక్షరముగాను, పరమాకాశముగాను వెలుగొందుచున్నది.
మంత్రములు ‘‘ఓష్ఠాపి ధానా నకులీ దంత్యైః పరివృతా పవిః సర్వస్యై వాచ ఈశానా చారు మామ్ ఇహ వాదయేత్ ఇతి చ వాగ్రసః।’’	ఓష్ఠము (పెదవులు), దంతములతో (పల్లతో) (With Lips and Teeth) పరివృతమైన సమస్త వాక్కులు (పలికేవన్నీ) ఈశ్వరతత్త్వమై, ఈశ్వర విభవములుగా ఉపాసించుచున్నాము. సమస్త శబ్ద-వాక్య-అర్థములు శ్రీ హయగ్రీవ వినోదకల్పనా విభవములుగా శ్రవణం చేస్తున్నాము. వినబడేదంతా శ్రీ హయగ్రీవ స్వామి కళావిన్యాసమే!
‘‘సశర్వరీః అమృతం బాధమానా బృహన్ ఇమాయ జమదగ్ని దత్తా అసూర్యస్య దుహితా తతాన శ్రవో దేవేషు అమృతమ్ అజుర్యా।।’’	సమస్త చీకట్లను తొలగించి అమృతమయము చేయునది, జమదగ్ని మహర్షిచే చెప్పబడి బృహత్తరమైనది, సూర్యలోకమునకు ఆవలిది, దేవతలచే ఉపాసించబడునది అగు 'హయగ్రీవ అమృత తత్త్వము'ను ఉపాసిస్తున్నాము.

---

---

---

ఎవ్వడైతే ఈ ‘‘హయగ్రీవోపనిషత్’’లో ప్రతిపాదించబడిన బ్రహ్మవిద్యావిశేషములను 11 సార్లు అధ్యయనపూర్వకంగా పఠిస్తాడో, అట్టివాడు శ్రీ హయగ్రీవస్వామి యొక్క ప్రభావం చేత, అనుగ్రహంచేత - ‘మహాపురుషుడు’ కాగలడు.

(మహాపురుషుడు = జాగ్రత్ స్వప్న సుషుప్తులను, జన్మ జన్మాంతరములను, సమస్త దృశ్య వ్యవహారమును ‘‘తన (స్వకీయ) పురుషకారముయొక్క ‘‘వినోద ప్రదర్శనా వికాసము’’గా దర్శించటము అనే ఎరుకను ఆశ్రయించి, అట్టి భావనను స్వాభావికము, అనునిత్యము చేసుకొన్నట్టివాడు).

స జీవన్ముక్తో భవతి : ఎవరి దృష్టిలో తమయొక్క జీవన్మరణములు ‘జగన్నాటక పాత్ర’కు సంబంధించినవి మాత్రమే అయి ఉంటాయో, తమ దృష్టిలో వారికి వాటి వలన ఏమాత్రము బంధము ఉండదో, అట్టివాడు ‘జీవన్ముక్తుడు’. హయగ్రీవ దివ్యమంత్రములను పారాయణము చేయువాడు ‘జీవన్ముక్తుడు’ కాగలడు.

ఓం నమో బ్రహ్మణే। ‘‘అఖండము, నిత్యము, సమస్తము’’ - అగు పరబ్రహ్మమునకు నమస్కరిస్తున్నాము.

⚬ అట్టి బ్రహ్మముయొక్క ధారణ మేము నిరాకరణము చేయకుండెదము గాక।
⚬ బ్రహ్మము మమ్ములను నిరాకరించకుండును గాక।

ధారయితా భూయాసం కర్ణయోః శ్రుతం మా చ ఊఢ్వం।

మేము చెవులతో విన్నతత్త్వము బుద్ధితో ధారణ చేయుచుండెదము గాక।

జాగరూకములమై వినెదముగాక। విన్నది వదలి ఉండకుండెదము గాక।

శ్రవణము చేసినది మా హృదయములో ఆముష్యము (సుప్రసిద్ధము) అయి ఉండును గాక!

మే అస్తు అనిరాకరణమ్। మే అస్తు అనిరాకరణమ్।
ఇతి హయగ్రీవోపనిషత్
ఓం శాంతిః। శాంతిః। శాంతిః।

జగద్గురు శ్రీ హయగ్రీవస్వామి పాదారవిందార్పణమస్తు

---

Hayagreeva Upanishad
Languages: Telugu and Sanskrit
Script: TELUGU
Sourcing from Upanishad Udyȃnavanam - Volume 5
Translation and Commentary by Yeleswarapu Hanuma Rama Krishna
NOTE: Changes and Corrections to the Contents of the Original Book are highlighted in Red
REQUEST for COMMENTS to IMPROVE QUALITY of the CONTENTS: yhrkworks@gmail.com